Адам Клакоцкі і ягоныя цені

Апалёгiя Сакрата

Ягоная сьмерць не была раптоўнай: пра такі паварот падзеяў шмат хто здагадваўся ад самага пачатку. Але ён расьцягнуў свой кубак цыкуты на дзесяцігодзьдзі, разбаўляючы яго танным чырвоным віном, ромам, гарэлкай, півам ды іншымі напоямі... Я не пайшоў на ягонае пахаваньне: я быў хворы — альбо сказаў, што быў хворы... Па шчырасьці, я проста не хацеў бачыць, як яго апускаюць у зямлю: мне дасюль цяжка пагадзіцца, што яго больш няма з намі. Мая адсутнасьць на пахаваньні дазволіла мне ня верыць у ягоную сьмерць, ці, больш дакладна, паводзіць сябе так, як быццам ён нікуды й не сыходзіў...

Я часьцяком раблю яго героем сваіх тэкстаў... укладаю ў ягоныя вусны філязафічныя развагі, асабістыя прызнаньні ці нават простыя, звычайныя словы. Ён наўрад ці на гэта пакрыўдзіўся б пры жыцьці, а ўжо пасьля сьмерці... Спадзяюся, што тое мейсца, адкуль ён цяпер глядзіць на нас, яму спадабалася...

Ягоны твар, скрыўлены саркастычнай усьмешкай, дасюль зьяўляецца мне на менскіх вулках, нібы здань. Я нават не абарочваюся... У моманты рэдкіх успамінаў ён заходзіць і ў маю сьвядомасьць — гэтак жа ўпэўнена, як калісьці ў піўнуху — пацясьняючы ўсіх «несьмяротных», гётэў з кафкамі і джойсаў з вальтэрамі... Ведаю, што ён не дачакаецца запрашэньня ў манаграфію, дый што б ён там рабіў, на тых мёртвых старонках... Цалкам магчыма, што яны нагадалі б яму адмысловае пекла, прызначанае для філёзафаў-манаграфістаў... Напэўна, на скраі маёй душы засталася нейкая нітка, што ўсё яшчэ лучыць мяне зь ім... па якой ён перадае нешта істотнае... Яшчэ крыху — і яна зьнікне, таму я мушу ўсё гэта... Ведаю, што запозна... Яшчэ два па сто каньяку... Так, глёрыю і аловак, калі ласка...

* * *

Першая палова ягонага жыцьця настолькі звычайная, што ўтрымалася ў маёй памяці толькі ў самых агульных рысах: я ня памятаю ані назвы вёскі, у якой ён нарадзіўся, ані падрабязнасьцяў ягонага дзяцінства. Зрэшты, гэта ніколі не было тэмай нашых бясконцых дыялёгаў. Ён нарадзіўся недзе на Магілёўшчыне, ягонае другое нараджэньне адбылося значна пазьней і, наколькі я магу меркаваць, у Менску. Пасьля звычайнай вясковай школы і спаўненьня грамадзянскага абавязку ва ўзброеных сілах былой імпэрыі ён застаўся служыць далей прапаршчыкам: гэта забясьпечыла яму адносна бязьбеднае існаваньне... У параўнаньні з усходнебеларускай вясковай нішчымніцай яно, напэўна, здавалася раем... У якім ён за тры гады так занудзіўся, што вымушаны быў прачнуцца (нарадзіцца) яшчэ раз, гэтым разам на аддзяленьні філязофіі нашага слаўнага Ўнівэрсытэта. Там мы й сустрэліся.

* * *

Пра гэтую сустрэчу ходзяць шматлікія легенды. Распавядаюць розныя глупствы пра прыгожага белага лебедзя, нібыта прысьнёнага ім у брудным інтэрнацкім пакойчыку перад сэсіяй, пра нейкія незвычайныя прадчуваньні. Усё было больш проста і звычайна.

Я стаяў на калідоры гістфакаўскага інтэрнату на Сьвярдлова, пасьля сустрэчы новага (1983) году, і спрабаваў ня думаць увогуле. Ён падышоў і запытаўся, ці магу я растлумачыць яму простымі, звычайнымі словамі, тымі, што патрапіліся пад руку, што значыць «трансцэндэнтальнае адзінства апэрцэпцыі». Сакрат, дадаў ён, ня змог бы нікога спакусіць у сваіх Атэнах, калі б ён пісаў так стылістычна бяздарна, як спадар Імануіл, а значыць — тут ён зрабіў глыбокадумную паўзу — і філязофіі магло б не паўстаць, бо калі б ён не спакусіў Плятона... тут паўза была яшчэ даўжэйшая. Я ўжо ня памятаю дакладна, што яму адказаў, але сэнс быў у тым, што: а) Сакрат анічога не пісаў, бо ня ўмеў б) узятыя паасобку такія эмпірычныя факты, як брудны зялёны калідор, прусакі, раскіданае сьмецьце, бутэлькі з-пад шампанскага, прыгожыя дзяўчаты, два ідыёты, якія размаўляюць пра Канта, здольныя сынтэзавацца ў нашай сьвядомасьці ў адзіны і цэльны вобраз савецкага інтэрнату толькі дзякуючы гэтаму самаму буржуазнаму «трансцэдэнтальнаму адзінству апэрцэпцыі».

Проціпастаўленьне «савецкага» і «буржуазнага» ў маім прамаўленьні яму, відавочна, не спадабалася, але нашая палітычная дыскусія была нядоўгай. Рэч у тым, што я ў той час ужо шукаў мудрасьць, і таму, замест хаця б нейкай пэўнасьці, паціху пераставаў разумець сэнс таго, што адбывалася вакол мяне. Я пачуваўся, як актор на сцэне, які раптам пачынае ўсьведамляць, што цьмяна памятае свае словы — і які ўжо здагадваецца, што да пачатку другога акту ён іх пэўна забудзе.

У ягоных вачох я прачытаў той самы страх.

* * *

Мы чыталі адныя і тыя ж кнігі, але, відавочна, па-рознаму. Нашыя жыцьцёвыя сьцежкі таксама пайшлі ў розныя бакі. Ён мужна трымаўся на паверхні жыцьця, меў выдатныя адзнакі, вучыў старагрэцкую мову. Пасьля сканчэньня паступіў у асьпірантуру і напісаў-такі дысэртацыю пра сваіх улюбёных старых грэкаў. Нешта пра лёгіку ў Плятона. Ня ведаю, дзе ён знайшоў у яго лёгіку.

Я ж пасьля сканчэньня знайшоў сабе ціхае мейсца начнога прывіда ў адным зь дзіцячых садочкаў і пісаў свае абсурдныя дыялёгі, у якіх, напэўна, было ўсё, акрамя гэтай самай лёгікі.

Пасьля асьпірантуры ён паехаў у Гомель, уладкаваўся ў мясцовы ўнівэрсытэт і нават атрымаў службовую кватэру. Пры нашых рэдкіх сустрэчах ён натхнёна гаварыў пра студэнтаў, пра новыя магчымасьці, пра нашую родную старонку, у ваконца якой вось-вось зазірне доўгачаканае сонейка. Пісаў пра антычныя матывы ў Скарыны. Ён выглядаў аптымістам.

Зрэшты, чалавечы аптымізм зусім не злачынства. Калі развалілася імпэрыя, нават мне на хвіліну здалося, што мы выходзім зь пячоры да сьвятла ідэяў. Даравальная наіўнасьць. Цяпер я разумею, што мы проста перайшлі з адной пячоры ў іншую, больш зручную. У будучыні, напэўна, больш чыстую і прыгожую. Да таго ж мы атрымалі нарэшце магчымасьць пераходзіць зь пячоры ў пячору, задавальняючы сваю дзіцячую цікавасьць да новых мейсцаў. Я думаю, неўзабаве пачнецца іх прыватызацыя.

* * *

Я ня ведаю, чаму і ў які момант ён перастаў паўтараць напісаную кімсьці ролю.

Магчыма, ён проста яе забыў, магчыма, перастаў разумець, што адбываецца. Але ў пэўны час ён кінуў граць разам з усімі і пачаў бясконца пытацца ў сябе і ўва ўсіх астатніх, які сэнс у нашым спэктаклі.

Напачатку гэта ня надта адбівалася на ягонай кар’еры. Ён стаўся дацэнтам і адной з культавых постацяў мясцовай беларускай грамады. У яго пыталіся парадаў, асьпіранты ішлі да яго плоймамі. Праўда, ягоныя тэорыі станавіліся ўсё больш і больш радыкальнымі і ўсё менш зразумелымі.

... Але ўсё пачалося з сустрэчы ў рэктараце. Прыехалі заходненямецкія выкладчыкі, і расчулены рэктар сабраў усіх на нефармальную сустрэчу «пад гарбатку». Немцы таксама расчуліліся і гаварылі доўга і пераканана. Кожная другая прамова пачыналася прабачэньнямі за ваеннае мінулае, а сканчалася прыгадкай пра брудныя прыбіральні ўнівэрсытэту, з расчысткі якіх і трэба пачаць унівэрсытэцкую рэформу. Апошні прамоўца нават выказаў перакананьне, што на гэта, пэўна, можна будзе знайсьці грошы ў эўрапейскай супольнасьці. Пасьля гэтага далі слова С. як адзінаму, хто добра гаварыў па-нямецку.

Лепш быць бруднай жывой чарапахай, чым чыстым і мёртвым унітазам, распачаў ён на сваёй дасканалай нямеччыне. Мы знаходзім сябе ў чыстай прыбіральні сьвету. Знакі (інфармацыя) няспынна змываюцца, але прадукцыйнасьць такая высокая, што на іх мейсца адразу ж паступаюць новыя. Далей ён прапанаваў тэорыю сьвету як унітаза, а Бог (альбо Багі) выступілі ў яго дасканалымі сантэхнікамі.

Немцы правільна зразумелі, хто ёсьць кім у гэтай тэорыі. Яны падняліся і пачалі разьвітвацца. Калі зьмест прамовы С. пераклалі рэктару, той, натуральна, запатрабаваў заяву па асабістым жаданьні.

Заява была выкананая ў форме невялікага філязофскага трактату пра тое, што менавіта ў нашых жаданьнях мы можам лічыць асабістым, а што належыць да больш высокага онталягічнага ўзроўню.

Вы думаеце, што вы думаеце, — сканчалася яна, — і гэта самая вялікая памылка.

* * *

Ён ня быў настаўнікам і не хацеў гуляць гэтую ролю, хаця бясконца пытаўся ў сябе і ў іншых пра Аўтара нашага спэктаклю. Пасьля гісторыі з унітазамі яму прыйшлося здаць сваю гомельскую кватэру й зьехаць у Полацак. Там ён працягваў выкладаньне, гаворачы ў аўдыторыі пра ідэі і творы, а паза ёй — пра найвышэйшую мудрасьць на ўсё гэта забыцца. Па вечарох у інтэрнаце для выкладчыкаў ён спрабаваў уцелясьніць дыялёгі Плятона, ладзячы жывыя «сымпазыёны», на якіх, цалкам у згодзе з антычнымі рэаліямі, было шмат напояў і мала закускі. Гэта дадало яму папулярнасьці сярод студэнтаў і ціхі страх выкладчыкаў. Ясна, што для нашага слаўнага Адраджэньня ён таксама паступова ставаўся пэрсонай нон грата.

Ён анідзе ня мог затрымацца: Наваполацак яму надакучыў праз год, а ў іншыя ўнівэрсытэты яго больш не запрашалі. Карыстаючыся выпадковымі знаёмствамі, я знайшоў яму інтэрнацкі пакойчык у Менску і працу ў ПэдУнівэрсытэце. Але тое, што ён пачаў рабіць зь беларускімі пэдагогамі, прымусіла мяне абыходзіць гэты ўнівэрсытэт за два кварталы...

...Апошняй кропкай сталася ягонае затрыманьне прэзыдэнцкай камісіяй, што мусіла правяраць якасьць выкладаньня і вандравала па калідорах у пошуку выпадковых ахвяраў. Ён піў у аўдыторыі танную (на той час) Сафію славянскага разьліву разам са студэнтамі, абмяркоўваючы прамову Дыятымы ў Плятонавым «Піры». Гэтага было дастаткова дзеля распачынаньня працэсу.

* * *

Ён сышоў і вярнуўся ў сваю вёску, пасьвіў кароў, працаваў паштаром. Лепш размаўляць з каровамі, чым зь людзьмі, сказаў ён неяк пры сустрэчы, але такім тонам, што было ясна — менавіта размоваў зь людзьмі яму й не стае. Ён зразумеў, што ягоныя ўцёкі на Крыт былі памылкай. Увосень ён вярнуўся ў Менск і дапіў свой келіх цыкуты.

* * *

Ягоная апошняя ноч апісаная шматлікімі сьведкамі. На жаль, мяне зь ім не было: я захварэў.

* * *

Калі я сёньня прыгадваю ўсе гэтыя падзеі, я ўсё часьцей пачынаю думаць, што людзі — толькі лялькі ў тэатры ценяў, створаныя багамі... дзеля баўленьня часу ў іх сумнай вечнасьці. Мы, нібы акторы ў боскім тэатры, галоўнага рэжысэра якога ніхто ў вочы ня бачыў. Да нас, лялек, — да нашай душы — прымацаваныя матузкі, голад і пажада, гнеў і каханьне, торгаючы за іх, нас скіроўваюць у той альбо іншы бок. Нам дадзеная мова — зь якой мэтай і кім, мы дасюль не разумеем. Магчыма, гэта проста забаўка, каб нам ня так сумна было сядзець у нашым цёмным скляпеньні. Мы падманваем адно аднаго з дапамогай мовы, мова падманвае нас з дапамогай сваіх прыгожых словаў, якія, мы ўсё яшчэ спадзяемся, усё ж такі камусьці нешта гавораць...

Калі мы нараджаемся другі раз, мы пачынаем з пошукаў дасканаласьці, чалавечая душа, здаецца, мае ў сабе столькі высокіх памкненьняў, столькі сьвятла, што яшчэ пару крокаў — і мы зразумеем штосьці вельмі істотнае... У маладосьці мы нават спадзяемся стацца гаспадарамі саміх сябе. Потым мы знаходзім сябе ў пячоры, на сцэне тэатру ценяў, і разумеем толькі тое, што нам зь яе ніколі не ўцячы.

* * *

Пра зьмест самой п’есы меркаваньні падзяляюцца. Напачатку было нават захапленьне, потым усе крыху стаміліся. Сёньня мала хто ставіцца да яе сур’ёзна. Некаторыя нават мяркуюць, што багі проста памёрлі і мы граем адную й тую ж п’есу з уласнага глупства альбо па інэрцыі. Іншыя перасьцерагаюць, што нейкія спрытнюгі ў адсутнасьць рэжысэра пралезьлі за кулісы і спрабуюць торгаць адтуль за нашыя матузкі. Гэта праўда — калі багі былі жывыя, матузкі больш-менш кантраляваліся; сёньня іх торгаюць усе, хто толькі можа: мэдыі, палітыкі, бюракраты, ідыёт з суседняй кватэры.

Праўду кажучы, мне ўжо пад сорак і я мала думаю пра ідэі. Мяне больш цікавяць матузкі. Я нават вырашыў напісаць пра іх кнігу: Законы.