Чалавек-невідзімка

Раздзел XXІІІ. На Друры-Лейн

— Цяпер вы пачынаеце разумець, — працягваў Невідзімка, — усю нязручнасць майго становішча. У мяне не было ні прыстанішча, ні вопраткі, а апрануцца — значыць адмовіцца ад усіх маіх пераваг, ператварыцца ў нешта дзіўнае і страшнае. Я нічога не еў, таму што прымаць ежу, гэта значыць, напаўняць сябе непразрыстым рэчывам і стаць агідна бачным.

— Аб гэтым я і не падумаў, - сказаў Кемп.

— Так, і я таксама. А снег адкрыў мне вочы на іншую небяспеку. Я не змог выходзіць на вуліцу, калі ішоў снег: ён аблепліваў і такім чынам выдаваў. Дождж таксама выдаваў бы маю прысутнасць, абводзячы мяне вадзяным контурам і ператвараючы мяне ў пабліскваючую паверхнасць чалавека — у пузыр. А туман? Пры тумане я ператвараўся б у мутны пузыр, у вільготны абрыс чалавека. Акрамя таго, бадзяючыся па вуліцах у лонданскай атмасферы, я пэцкаў ногі, а на скуры асядалі сажа і пыл. Я не ведаў, колькі спатрэбіцца часу, каб гразь выдала мяне; але я ясна разумеў, што гэта не за гарамі, паколькі размова ішла аб Лондане. Я накіраваўся да трушчобаў каля Грэйт-Портленд-стрыт і апынуўся ў канцы вуліцы, дзе жыў раней. Я не пайшоў гэтай дарогай, таму што насупраць яшчэ дымных руін дома, які я падпаліў, стаяў густы натоўп. Мне трэба было знайсці вопратку. Тут мне кінулася ў вочы адна з тых карчомак, дзе прадаецца ўсё: газеты, ласункі, цацкі, канцылярскія прылады, ёлачныя ўпрыгожанні і так далей; у вітрыне я заўважыў цэлую выстаўку масак і насоў — і гэта зноў падказала мне тую ж думку, што і цацкі ў «Omnium». Я павярнуў назад, ужо з акрэсленай мэтай, і пазбягаючы шматлюдных вуліц, накіраваўся да глухіх кварталаў на поўнач ад Стрэнда: я ўспомніў, што дзесьці ў гэтых месцах гандлююць вырабамі два ці тры тэатральныя касцюмеры.

Дзень быў халодны, уздоўж вуліц дзьмуў пранізлівы паўночны вецер. Я ішоў хутка, каб на мяне не натыкаліся ззаду. Кожнае скрыжаванне ўяўляла для мяне небяспеку, за кожным прахожым я павінен быў пільна сачыць. У канцы Бедфорд-стрыт нейкі чалавек, міма якога я праходзіў, нечакана павярнуўся і, наляцеўшы прама на мяне, збіў мяне на маставую, дзе я ледзьве не трапіў пад колы пралёткі. Рамізнікі, якія тут знаходзіліся, вырашылі, што з ім адбылося нешта накшталт удара. Гэта сутыкненне так падзейнічала на мяне, што я зайшоў на рынак Ковент-Тардэн і там сеў у куток, каля латка з фіялкамі, задыхаючыся і дрыжучы ад страху. Я, мусіць, моцна прастудзіўся і вымушаны быў неўзабаве пайсці адтуль, каб не прыцягнуць увагу сваім чханнем.

Нарэшце я дасягнуў мэты сваіх пошукаў, - гэта была брудная, заседажаная мухамі крама ў завулку каля Друры-Лейн, з акном, поўным тэатральных касцюмаў, фальшывых каштоўнасцяў, парыкоў, туфляў, даміно і фотаздымкаў акцёраў. Крама была старая, нізкая і цёмная, а над ёю высіліся яшчэ чатыры паверхі змрочнага, панурага дома. Я зазірнуў у акно і, не заўважыўшы нікога ў краме, увайшоў. Падвешаны да дзвярэй званочак бразнуў. Я пакінуў дзверы адчыненымі, а сам шмыгнуў міма пустога манекена і схаваўся ў кутку за вялікім трумо. З хвіліну ніхто не з'яўляўся. Потым я пачуў у краме нечыя цяжкія крокі.

Я паспеў ужо скласці план дзеянняў. Я думаў прабрацца ў дом, схавацца дзе-небудзь наверсе, дачакацца зручнай хвіліны і, калі ўсё сціхне, падабраць сабе парык, маску, акуляры і касцюм, а там непрыкметна выслізнуць на вуліцу, магчыма ў вельмі недарэчным, але ўсё ж праўдападобным выглядзе. Між іншым, я спадзяваўся ўзяць і грошы, якія трапяцца пад руку.

Чалавек, які зайшоў у краму, быў маленькі гарбун з нахмураным лбом, доўгімі рукамі і вельмі кароткімі крывымі нагамі. Мусіць, мой званок застаў яго за ядой. Ён запытальна агледзеў краму, потым чаканне на яго твары змянілася здзіўленнем і нарэшце гневам, калі ён пераканаўся, што ў краме нікога няма. «Чорт бы ўзяў гэтых хлапчукоў!» — прагаварыў ён. Ён выйшаў на вуліцу і паглядзеў направа і налева. Праз хвіліну ён вярнуўся, са злосцю зачыніў дзверы нагой і, бармочучы штосьці сам сабе, накіраваўся да дзвярэй, адкуль выйшаў упершыню.

Я выбраўся са сваёй схованкі, каб ісці за ім, але, пачуўшы мой рух, ён спыніўся як укапаны. Спыніўся і я, уражаны тонкасцю яго слыху. Ён зачыніў дзверы перад самым маім носам.

Я быў у нерашучасці. Раптам я зноў пачуў яго хуткія крокі, і дзверы зноў адчыніліся. Ён стаў аглядваць краму з выглядам чалавека, чые падазрэнні яшчэ не рассеяліся. Затым, па-ранейшаму бармочучы, агледзеў з абодвух бакоў прылавак, зазірнуў пад мэблю, якая стаяла ў краме. Пасля гэтага ён спыніўся, насцярожана азіраючыся. Таму што ён пакінуў дзверы адчыненымі, я шмыгнуў у суседні пакой.

Гэта была дзіўная каморка, бедна абсталяваная, з кучай масак у кутку. На стале стаяла астылае снеданне гаспадара. Паверце, Кемп, нялёгка мне было стаяць тут, удыхаючы пах кавы, і глядзець, як ён прымаецца за яду. А еў ён вельмі неапетытна. У пакоі было трое дзвярэй, з якіх адны вялі наверх, іншыя — уніз, але ўсе яны былі зачынены. Я не мог выйсці з пакоя, пакуль ён у ім знаходзіўся, я не мог нават сысці з месца з-за яго чартоўскай чуйнасці, а ў спіну мне дзьмула. Два разы я ледзьве не чхнуў.

Адчуванні мае былі незвычайныя і цікавыя, але разам з тым я адчуваў невыносную стомленасць і ледзьве дачакаўся, пакуль ён справіўся са сваім снеданнем. Нарэшце ён пад'еў, паставіў свой нікчэмны посуд на чорны бляшаны паднос, на якім стаяў кафейнік, і, згарнуўшы крошкі з запэцканага гарчыцай абруса, пайшоў з падносам да дзвярэй. Таму што рукі яго былі заняты, ён не мог зачыніць за сабой дзверы, хаця яму, відаць, гэта хацелася зрабіць. Ніколі ў жыцці я не бачыў чалавека, які б так любіў зачыняць дзверы! Я пайшоў за ім у падвал, у брудную, цёмную кухню. Там я з задавальненнем назіраў, як ён пачаў мыць посуд, а затым, не чакаючы ніякага толку ад майго знаходжання ўнізе, дзе да ўсяго мае босыя ногі стылі на цаглянай падлозе, я вярнуўся і сеў у яго крэсла перад камінам. Таму што агонь згасаў, я, не падумаўшы, падкінуў вуглёў. Гэты шум зараз жа прыцягнуў увагу гаспадара, ён прыбег усхваляваны і пачаў абшукваць пакой, прычым адзін раз ледзьве не закрануў мяне. Але і гэты старанны агляд, відаць, мала задаволіў яго. Ён спыніўся на парозе і, перш чым спусціўся ўніз, яшчэ раз уважліва агледзеў увесь пакой.

Я прасядзеў у гэтай маленькай гасцінай цэлую вечнасць. Нарэшце ён вярнуўся і адчыніў дзверы наверх. Мне ўдалося праціснуцца следам за ім.

На лесвіцы ён раптам спыніўся, так што я ледзьве не наскочыў на яго. Ён стаяў, павярнуўшы галаву, гледзячы мне прама ў твар і ўважліва прыслухоўваючыся. «Я гатовы паклясціся…» — сказаў ён. Доўгай валасатай рукой ён пашчыпваў ніжнюю губу, і позірк яго слізгаў па лесвіцы. Штосьці прабурчэўшы, ён стаў падымацца наверх.

Ужо ўзяўшыся за ручку дзвярэй, ён зноў спыніўся з выразам таго ж сярдзітага неразумення на твары. Ён відавочна ўлоўліваў шорах маіх рухаў. Як бачна, у гэтага чалавека быў незвычайна тонкі слых. Раптам ім авалодала шаленства. «Калі хто-небудзь забраўся ў дом…» — закрычаў ён, моцна вылаяўся і, не закончыўшы пагрозы, сунуў руку ў кішэню. Не знайшоўшы там таго, што шукаў, ён шумна і сярдзіта кінуўся міма мяне ўніз. Але я за ім не паследаваў, а ўсеўся на верхняй прыступцы лесвіцы і стаў чакаць яго вяртання.

Неўзабаве ён з'явіўся зноў, усё яшчэ штосьці мармычучы. Ён адчыніў дзверы, але перш чым я паспеў увайсці, ён зачыніў іх перад маім носам.

Я вырашыў агледзець дом і патраціў на гэта нейкі час, стараючыся рухацца як мага цішэй. Дом быў зусім стары, ды такі сыры, што шпалеры адсталі ад сцен, і поўны пацукоў. Амаль усе дзвярныя ручкі паварочваліся вельмі туга, і я баяўся чапаць іх. Некаторыя пакоі былі зусім без мэблі, а іншыя завалены тэатральным хламам, які быў куплены — калі меркаваць па яго знешнім выглядзе — з другіх рук. У пакоі побач са спальняй я знайшоў кучу старой вопраткі. Я стаў нецярпліва капацца ў ёй і, захапіўшыся, забыўся пра тонкі слых гаспадара. Я пачуў асцярожныя крокі і падняў галаву якраз своечасова: гаспадар з'явіўся на парозе са старым рэвальверам у руцэ і ўтаропіўся на раскіданую кучу вопраткі. Я стаяў, не варушачыся, увесь час, пакуль ён з разяўленым ротам падазрона аглядваў пакой. «Напэўна яна! — паволі вымавіў ён. — Чорт бы яе ўзяў!»

Ён бясшумна зачыніў дзверы і тут жа замкнуў іх на ключ. Я пачуў яго крокі, якія аддаляліся. І раптам я зразумеў, што замкнуты. У першую хвіліну я разгубіўся. Прайшоў ад дзвярэй да акна і назад і спыніўся, не ведаючы, што рабіць. Мяне ахапіла шаленства. Але я вырашыў перш за ўсё агледзець вопратку, і першая ж мая спроба сцягнуць вузел з верхняй паліцы, зноў устрывожыла гаспадара. Ён з'явіўся яшчэ больш змрочны, чым раней. На гэты раз ён зачапіў мяне, адскочыў і, уражаны, спыніўся, разявіўшы рот, пасярод пакоя.

Неўзабаве ён крыху заспакоіўся. «Пацукі», — сказаў ён напаўголасу, прыклаўшы палец да губ. Ён відавочна быў некалькі напалоханы. Я бясшумна выйшаў з пакоя. Але пры гэтым рыпнула масніца. Тады гэты д'ябал стаў хадзіць па ўсім доме, з рэвальверам напагатове, замыкаючы ўсе дзверы і хаваючы ключы ў кішэню. Уцяміўшы, што ён задумаў, я прыйшоў у такое шаленства, што ледзьве было не прапусціў зручны момант. Я цяпер дакладна ведаў, што ён адзін ва ўсім доме. Таму я без усялякіх цырымоній стукнуў яго па галаве.

— Стукнулі па галаве?! — усклікнуў Кемп.

— Так, аглушыў яго, калі ён ішоў уніз. Стукнуў яго стулам, які стаяў на пляцоўцы лесвіцы. Ён пакаціўся ўніз, як мех са старым абуткам.

— Але, дазвольце, простая гуманнасць…

— Простая гуманнасць падыходзіць для звычайных людзей. Вы зразумейце, Кемп, мне трэба было выбрацца з гэтага дома апранутым — і так, каб ён мяне не ўбачыў. Іншага спосаба я не мог прыдумаць. Потым я заткнуў яму рот камзолам эпохі Людовіка Чатырнаццатага і завязаў яго ў прасціну.

— Завязалі ў прасціну?

— Зрабіў з яго нешта накшталт вузла. Добры сродак, каб напалохаць гэтага ідыёта і пазбавіць яго магчымасці крычаць і рухацца, а выбрацца з гэтага вузла было б не так проста. Дарагі Кемп, нечага сядзець і глядзець на мяне, як на забойцу. У яго ж быў рэвальвер. Калі б ён убачыў мяне, ён мог бы апісаць маю знешнасць…

— Але ўсё ж, — сказаў Кемп, — у Англіі, у наш час… І чалавек жа гэты быў у сябе дома, а вы… вы ўчынілі грабеж!

— Грабеж? Чорт ведае што такое! Вы яшчэ, бадай, назавеце мяне злодзеем. Спадзяюся, Кемп, вы не настолькі неразумны, каб скакаць пад старую дудку. Няўжо вы не можаце зразумець, як мне было?

— Магу. Але як было яму! — сказаў Кемп.

Невідзімка ўскочыў.

— Што вы хочаце сказаць? — спытаўся ён.

Твар Кемпа прыняў некалькі суровы выгляд. Ён хацеў было загаварыць, але ўстрымаўся.

— Урэшце, — сказаў ён, раптам мяняючы тон, — я думаю, што нічога другога вам не заставалася. Ваша становішча было бязвыхаднае. А ўсё ж…

— Вядома, я быў у бязвыхадным становішчы… у жудасным становішчы! Ды і стары давёў мяне да шаленства — ганяўся за мной па ўсім доме, пагражаў сваім дурацкім рэвальверам і адчыняў і замыкаў дзверы… Гэта было невыносна! Вы ж не вінаваціце мяне, праўда? Не вінаваціце?

— Я ніколі нікога не вінавачу, — адказаў Кемп. — Гэта зусім выйшла з моды. Ну, а што вы зрабілі потым?

— Я быў галодны. Унізе я знайшоў бохан хлеба і крыху прагорклага сыру, гэта было больш чым дастаткова, каб прагнаць голад. Затым я выпіў крыху брэндзі з вадой і накіраваўся міма майго імправізаванага вузла — ён ляжаў не варушачыся — у пакой са старой вопраткай. Акно гэтага пакоя, завешанае бруднай карункавай фіранкай, выходзіла на вуліцу. Я асцярожна выглянуў. Дзень быў яркі, асляпляльна яркі ў параўнанні са змрокам панурага дома, у якім я знаходзіўся. Вуліца была вельмі ажыўленая: каляска з фруктамі, пралёткі, ламавік з кучай скрынак, павозка гандляра рыбай. У мяне замітусілася ў вачах, і я вярнуўся да паўцёмных паліц. Узбуджэнне маё ўляглося, мной зноў авалодала цвярозае ўсведамленне майго становішча. У пакоі стаяў слабы пах бензіну, які ўжываўся, відавочна, для чысткі вопраткі.

Я пачаў старанна аглядваць пакой за пакоем. Напэўна, гарбун ужо даўно жыў у гэтым доме адзін. Цікавая асоба… Усё, што толькі магло мне спатрэбіцца, я сабраў у пакой, дзе ляжалі касцюмы, потым стаў прыдзірліва ўсё перабіраць. Я знайшоў сакваяж, які мог аказацца мне вельмі карысным, пудру, румяны і ліпкі пластыр.

Спачатку я прыдумаў было нафарбаваць і напудрыць твар, каб зрабіць яго бачным, але тут жа ўцяміў, што ў гэтым ёсць вялікая нязручнасць: для таго, каб зноў знікнуць, мне спатрэбіўся б шкіпінар і некаторыя іншыя сродкі, і гэта забірала б шмат часу. Нарэшце я выбраў маску, злёгку карыкатурную, але не ў большай ступені, чым многія чалавечыя твары, цёмныя акуляры, бакенбарды з сівізной і парык. Бялізну я не знайшоў, але яе можна было купіць пазней, а пакуль што я захутаўся ў каленкоравае даміно і белы шарсцяны шалік; шкарпэтак не было, затое чаравікі гарбуна падышлі амаль якраз. У касе аказалася тры савярэны і на трыццаць шылінгаў срэбра, а ўзламаўшы шафу, я знайшоў восем фунтаў золатам. Забяспечаны такім чынам, я змог зноў выйсці на белы свет.

Тут мяне апанавала сумненне: ці сапраўды мая знешнасць праўдападобная? Я ўважліва агледзеў сябе ў маленькім туалетным люстэрку, паварочваючыся то так, то гэтак, правяраючы, ці не ўпусціў я чаго-небудзь, — не, як быццам усё ў парадку: фігура гратэскавая, штосьці накшталт жабрака са сцэны тэатра, але агульны выгляд ніштаваты, бываюць і такія людзі. Крыху супакоіўшыся, я спусціўся з люстэркам у краму, апусціў фіранкі і зноў агледзеў сябе з усіх бакоў у трумо.

Некалькі хвілін я збіраўся з духам, потым адчыніў дзверы і выйшаў на вуліцу, дазволіўшы маленькаму гарбуну сваімі сіламі выбірацца з прасціны. У бліжэйшыя пяць хвілін я зварочваў за вугал на кожным скрыжаванні. Мой выгляд не прыцягваў ніякай увагі. Здавалася, я пераступіў цераз апошнюю перашкоду.

Ён замоўк.

— А гарбуна вы так і пакінулі на волю лёсу? — спытаўся Кемп.

— Так, — сказаў Невідзімка. — Не ведаю, што з ім сталася. Напэўна, ён развязаў прасціну, дакладней разарваў яе. Вузлы былі моцныя.

Ён зноў замоўк, падняўся і стаў глядзець у акно.

— Ну, а потым вы выйшлі на Стрэнд — і далей што?

— О, зноў расчараванне! Я думаў, што нягоды мае закончыліся і цяпер я магу беспакарана рабіць усё, што ўздумаецца, калі толькі захаваю сваю тайну. Так мне здавалася. Я мог рабіць усё, што хацеў, і не лічыцца з вынікам: варта толькі скінуць вопратку, каб знікнуць. Затрымаць мяне ніхто не мог. Грошы можна браць дзе захочаш. Я вырашыў даць сабе раскошны пір, пасяліцца ў лепшым гатэлі і абзавесціся новай маёмасцю. Самаўпэўненасць мая не ведала граніц, нават непрыемна ўспамінаць, якім я быў аслом. Я зайшоў у рэстаран, стаў заказваць абед і раптам уцяміў, што, не адкрыўшы твару, не змагу пачаць есці. Я заказаў абед і выйшаў разгневаны, сказаўшы афіцыянту, што вярнуся праз дзесяць хвілін. Не ведаю, ці даводзілася вам, Кемп, галоднаму, як воўк, зведаць такое расчараванне?

— Такое — ніколі, - сказаў Кемп, — але я цалкам сабе гэта ўяўляю.

— Я гатовы быў забіць іх, гэтых крэцінаў. Нарэшце зусім змучаны голадам, я зайшоў у другі рэстаран і запатрабаваў асобны пакой. «Я знявечаны, — сказаў я, — атрымаў моцныя раненні». Афіцыянты паглядзелі на мяне з цікаўнасцю, але распытваць, зразумела, не асмеліліся, і я нарэшце паабедаў. Сервіроўка магла быць і лепшай, але я добра пад'еў і, зацягнуўшыся цыгарай, стаў абдумваць, як быць далей. На двары пачыналася завіруха.

Чым больш я думаў, Кемп, тым ясней разумеў, які бездапаможны і недарэчны нябачны чалавек у сырым і халодным клімаце, у вялізным цывілізаваным горадзе. Да майго безразважнага вопыту мне маляваліся ўсялякія прывілеі; цяпер я не бачыў у ім нічога добрага. Я перабраў у думках усё, чаго можа жадаць чалавек. Праўда, нябачнасць дазваляла многага дасягнуць, але не дазваляла карыстацца дасягнутым. Славалюбства? Але што ў высокім званні, калі ўладальнік яго вымушаны хавацца? Які толк у каханні жанчыны, калі яна павінна быць Далілай? Мяне не цікавіць ні палітыка, ні філантропія, ні спорт. Што ж мне заставалася? Дзеля чаго я звярнуўся ў спавітую тайну, у захутаную і забінтаваную пародыю чалавека?

Ён замоўк і, здаецца, паглядзеў у акно.

— А як вы апынуліся ў Айпінгу? — спытаўся Кемп, каб не даць спыніцца размове.

— Я паехаў туды працаваць. У мяне тады мільганула смутная надзея, цяпер гэта думка саспела: вярнуцца ў ранейшы стан. Вярнуцца, калі мне гэта спатрэбіцца, калі я невідзімкам зраблю ўсё што хачу. Аб гэтым перш за ўсё мне і трэба пагаварыць з вамі.

— Вы прама паехалі ў Айпінг?

— Так. Атрымаў свае заметкі і чэкавую кніжку, набыў бялізну і ўсё неабходнае, заказаў рэактывы, з дапамогай якіх хацеў ажыццявіць сваю задуму (як толькі атрымаю кнігі, пакажу вам свае падлікі), і паехаў. Божа, якая была завіруха, і як цяжка было зберагчы пракляты кардонны нос, каб ён не размок ад снегу!

— Калі меркаваць па газетах, — сказаў Кемп, — трэцяга дня, як вас выявілі, вы крыху…

— Так, я крыху… Укакошыў я гэтага боўдзілу палісмена?

— Не, — сказаў Кемп, — кажуць, ён папраўляецца.

— Ну, значыць, яму пашанцавала. Я зусім ашалеў. Вось дурні! Чаго яны прычапіліся да мяне? Ну, а ёлупень крамнік?

— Смяротных выпадкаў не прадбачыцца, — сказаў Кемп.

— Што тычыцца майго валацугі, - сказаў Невідзімка, злавесна пасмейваючыся, — дык гэта яшчэ невядома. Далібог, Кемп, вам, з вашым характарам, не зразумець, што такое шаленства! Працуеш доўгія гады, прыдумваеш, будуеш планы, — а потым які-небудзь бязмозглы, тупы ідыёт становіцца табе ўпоперак дарогі! Дурні ўсіх гатункаў, якія толькі існуюць на свеце, стараліся перашкодзіць мне. Калі так будзе працягвацца, я ашалею канчаткова і пачну крышыць іх направа і налева. З-за іх цяпер усё стала ў тысячу разоў цяжэй.