Пасля смерчу

I

Надышоў час, калі першы цёплы дождж хлынуў на зямлю, змыў плесневыя павуцінкі, што засталіся ад глыбокага снегу, і з сучкоў клёна, галіны з якога абрэзалі ў мінулую восень, закапалі слёзы. Раман зняў капялюш, нібы збіраўся пакланіцца каму, узышоў на масток, што перакінуўся цераз глыбокі яр у гарадскім парку, і спыніўся. Высокія дрэвы ў глыбіні яра, вершаліны якіх амаль дасягалі мастка, былі напалову ў вадзе. Там, між імі, на люстраной гладзі, плавала пара лебедзяў. Лебедзь большы за лябёдку. Ён раз-пораз ускідваў свае крылы і, нібы падхоплены ветрам або плынню, заходзіў да яе то збоку, то спераду, а яна выцягвала шыю і амаль лажыла яе на ваду, штосьці шаптала... Раман жмурыў вочы і толькі зрэдку падымаў чорныя вейкі і кідаў позірк на бліскучую плынь шырокага Сожа, воды якога залілі і гэты яр. Думкі-ўспаміны змянялі адна адну, і хаця навокал было зусім ціха, нават не чутно гулу машын праз тоўстую цагляную сценку, якой адгароджаны парк ад горада, Раману здавалася, што масток зыбаецца, грохае ад людскіх ног, бубняць і дыхаюць дошкі, як бубнелі і дыхалі многа год таму назад. Тады Раман глядзеў з гэтага мастка, і яр быў зусім непрывабны: брудная вада, пакрытая раскай, абламаныя дрэвы, на галінах якіх там-сям віселі бляшанкі з-пад замежных кансерваў, на абрывістым беразе валяліся клубкі ржавага дроту з павукамі-калючкамі.

Упершыню, радасны і шчаслівы, Раман ступіў на гэты, хаця і непрывабны, масток з дзяўчынай у сорак чацвертым, калі хлопцу было васемнаццаць гадоў. І вось праз колькі часу, калі ўжо пасівелі скроні, ён зноў прыехаў у горад над Сожам і, канечне ж, зайшоў у парк, каб прыгадаць тую далёкую, цяжкую, але па-свойму цудоўную пару. Тут, у гэтым горадзе, з'явілася ў яго першае каханне, тут і ажыло яно ў памяці. Раман журботна ўсміхнуўся, яшчэ раз глянуў на чысты яр і лебедзяў, надзеў капялюш і ўжо на хаду, неяк праз нос, прагудзеў мелодыю песні: «Ромашки спрятались, поникли лютики...» Потым глянуў на гадзіннік і заспяшаўся.

Адрас даўняга сябра Хведара Раман ведаў, але колькі гадоў не быў тут, столькі не меў і сувязі з ім. Хведараву жонку Раман таксама ведаў.

«А вось якая ў яго сям'я цяпер?.. - Раман задумаўся і спыніўся каля крамы. - Вазьму цукерак, хаця жонка за Хведара значна старэйшая, але ж могуць і малыя быць».

Раман паспрабаваў уявіць, хто адчыніць яму дзверы і ці пазнаюць яго. І вось нарэшце ён націснуў кнопку. Маўчанне... Праз хвіліну пазваніў яшчэ, прыслухаўся.

- Уваходзьце, - пачуўся з глыбіні кватэры голас.

Раман увайшоў у цёмны калідор і крыху разгубіўся, што ніхто не сустракае. «Здымаць плашч ці не?» - падумаў ён і на нейкі момант затрымаўся, а потым паціху пайшоў у пакой, нават не зняўшы капелюша. Там ён разгубіўся яшчэ больш: на тахце ляжала маладая жанчына, накрытая лёгкай капай.

Раман прывітаўся і запытаў:

- Скажыце, калі ласка, гэта кватэра Хведара Міхалкіна?

Жанчына нацягнула вышэй на грудзі капу і адказала:

- Ага.

- Так, значыць, я туды трапіў. А хто ж вы будзеце Хведару, калі не сакрэт? - вырвалася неяк раптам у Рамана.

- Яго жонка. - Яна ўважліва паглядзела на Рамана чорнымі вільготнымі вачамі. - А вы хто будзеце?

- Я прыйшоў электраправодку праверыць, - усміхнуўся Раман.

- Не-е, я з выгляду амаль усіх маладых мужчын ведаю ў сваім горадзе, сядайце.

- О, бачыце, а на мяне і ўвагі не звярнулі.

- Цяпер я здагадваюся, хто вы, - уважліва паглядзела на госця жанчына. - Вы з Менска - Раман Зімін, журналіст, так? Хведар паказваў мне вашу картачку і многа расказваў пра вас.

Раман адвёў позірк ад жанчыны і падумаў: «Магчыма, яна і не ведае, што ў Хведара была жонка. Хаця б не прагаварыцца».

- Дзе ж Хведар?

- Ён хутка прыйдзе з работы. Пачакайце ўжо. Вы ж былі неразлучнымі сябрамі.

- Ага, разам да дзяўчат хадзілі.

- У вас была тут дзяўчына, вельмі прыгожая...

Раман не зразумеў, запытальна ці сцвярджальна сказала жанчына. І ён адказаў на апошнія словы:

- І я некалі быў нішто сабе хлопец, гаварылі дзяўчаты.

- Так, яна вельмі прыгожая. Бывала, мы, дзяўчаты, і то з яе вачэй не зводзілі, калі яна з'яўлялася ў клубе або кінатэатры. Дык вы сябравалі з ёй? - запытала жанчына і зноў уважліва паглядзела на Рамана.

- Думаю, што вы маеце на ўвазе Галубку, як я некалі яе называў, бо яна ў мяне адзіная была, якую так моцна кахаў.

Хведарава жонка прызналася Раману, што яна на першым годзе сумеснага жыцця з мужам ледзь не разышлася з ім праз Галубку.

- Ідзём мы па вуліцы, - расказвала яна, - і раптам мой Хведар кідае мяне і бяжыць убок. Гляджу, а ён да той прыгажуні кінуўся, якой зайздросцілі мы, прывітаўся і пацалаваў руку. У мяне аж у вачах пацямнела. Ён мяне кліча да сябе, а я павярнулася і - дадому. Божа мой, як я тады перажывала, гледзячы ў люстэрка і параўноўваючы сябе з ёю. Я ледзь не праклінала сваіх бацькоў, чаму не нарадзілі мяне такой, як яна, прыгожай. Тады ж вырашыла, што з Хведарам жыць не буду. Няхай ідзе да гэтай каралевы прыгажосці. Як толькі ён вярнуўся дамоў, я яго гнала прэч ад сябе і плакала. Ён мяне ўсю ноч пераконваў, што гэта была ваша дзяўчына і што вы лепшы за яго. Я не верыла, і толькі калі ён назаўтра схадзіў да былых вашых гаспадароў, дзе вы жылі на кватэры, і прынёс адтуль фотакартку, на якой вы зняты з ёю разам, я крыху астыла, але ўсё роўна хацела вам пісаць пісьмо на рэдакцыю. Адгаварыла мяне адна знаёмая настаўніца, якая працуе разам з Галубкай-Надзяй. Яна паведаміла, што сапраўды Надзя некалі кахала сябра Хведара, а выйшла замуж за інжынера і ўжо даўно разышлася з ім. Пасля таго мы яе заўсёды бачылі адну. Такія паводзіны адзінокай жанчыны здзіўлялі нас і ўзвышалі яе ў нашых вачах.

Рыпнулі дзверы, і ў пакой увайшоў Хведар. Убачыўшы Рамана, кінуўся да яго, і сябры на хвіліну застылі ў абдымках.

- Марына, дык чаму ты не запрасіла госця распрануцца?

- Няхай прабачыць, у нас адразу завязалася такая цікавая размова, што я нават забылася.

- Канечне, пра Галубку. Ну, спадзяюся, цяпер ты канчаткова пераканалася, што не мне было важдацца з ёю?

- Што гэта ты пра мяне так... Знайшоў нейкага выключнага прыгажуна, - усміхнуўся Раман.

- Я заўсёды радаваўся, што такая зорка, як Галубка, кахала майго сябра. І цікава, як толькі мы з ёю сустракаліся дзе, з яе твару адразу ж знікала строгасць і яна кідалася да мяне. І хаця з сарамлівай асцярожнасцю, але заўсёды пыталася ў мяне, ці не чуў я, як жыве Раман. Аднойчы, прачытаўшы ў газеце твой верш, Надзя расчулілася і кажа мне: «Няўжо Раман шчаслівы? Такія людзі, як ён, звычайна не могуць быць шчаслівымі. Цяпер, калі я зразумела больш жыццё, зразумела глыбей і Рамана. Ён з чулай і тонкай душою, бескарыслівы і добры чалавек. Але, як кажуць педагогі, у яго вельмі рухавы характар. Яго гонар можна адным цёплым словам зняць і пакінуць каля сябе добрага чалавека. Але варта яго папракнуць чым-небудзь, як ён робіцца яшчэ больш ганарысты, недасягальны. Ой, як я яго ведаю».

- Здаецца, не так многа часу мінула, а якія мы ўсе сталі філосафы, - працягваў Раман. - Тады мы летуценнічалі, малявалі нейкія прыгожыя ўзоры жыцця. Але варта было ўступіць у сапраўднае жыццё, і ўсе гэтыя ўзоры расплыліся, расталі. А цяпер круціся, глядзі, які намаляваны ўзор узяць, каб захаваць яго навечна, каб ён не паплыў, не знік. Я памятаю моманты з тагачаснага жыцця, калі перад сабой бачыў толькі туман. Гэта было ў сорак чацвертым. Мы з табой атрымалі ўзнагароды і ішлі з партызанскага штаба злучэння. У нашых рэчавых мяшках былі нейкія амерыканскія рызманы, што атрымаў Беларускі штаб па ЮНРУ, па дзве бляшанкі тушонкі. Мы закончылі вайну, але на чым спыніцца, не ведалі. Ты быў надзвычай узнёслы і радасны. І я тады сказаў табе: «Можа, яшчэ пашкадуем, што міма нас праляцелі варожыя кулі». І сапраўды, у далейшым мне праз Надзю давялося пацвердзіць тую, тады так безгрунтоўна выказаную думку. Я ж так любіў яе, а што выйшла...

- Прызнацца, мне іншы раз было цяжка, але я пра смерць не думаў. Першы раз ажаніўся, ты ведаеш, не па любві, але жыў, і мне было някепска, - сказаў Хведар.

- Я не зайздросціў тваёй жаніцьбе і нават здзіўляўся. Хаця ты з усіх навучэнцаў рачнога тэхнікума вылучаўся. Насіў скураное паліто і быў падобны на бывалага капітана. Я думаў, што Маша не ведае пра тваю першую жонку, і асцерагаўся прагаварыцца. А дзе яна, твая першая жонка?

- Яна аказалася несумленным чалавекам. Працавала ж бухгалтарам у тэхнікуме. Я хадзіў у плаванне, яна недагледзела дзіця, і яно памерла, сама запіла, пачала гуляць. І, больш таго, залезла ў дзяржаўную касу, судзілі. Адсядзела і сюды не вярнулася.

- Гм, дык гэта тое, што атрымалася з твайго ружовага малюнка ў жыцці?

- Я думаю, што ўсе, хто ваяваў, сваё будучае сямейнае жыццё ўяўлялі ў ружовым святле. Вайна не кідала на распусту людзей, а крышталізавала, чысціла і вучыла ставіцца сур'ёзна да дзяўчыны. Я маю на ўвазе сапраўдных воінаў...

- Загаварыліся, а чалавек з дарогі, можа, паесці хоча, - заўважыла Маша.

- Ты ў мяне разумніца, правільна, правільна. Зараз збегаю ў краму.

- І я прайду з табой, - сказаў Раман.

- Ты лепш пасядзі.

- Не, пайду з табой. Крама жа ў гэтым доме.

Сябры выйшлі. Раман яшчэ на лесвічных прыступках выказаў сваё жаданне пабачыць Надзю.

- Што ж, можна! Яна яшчэ ў школе, і мы з крамы пазвонім.

У Рамана адразу ж ёкнула сэрца. Пра што ён будзе гаварыць з ёй пры сустрэчы? Але не, ён толькі паглядзіць ёй у вочы. Так яна сустрэне яго позірк, як калісьці, ці не? А можа, яна зусім не захоча сустрэцца з ім? Раман сціснуў зубы ў чаканні, пакуль Хведар набіраў нумар.

- Яна ёсць, пайшлі зваць да тэлефона, - Хведар падміргнуў сябру і ўсміхнуўся.

Раман захваляваўся яшчэ больш. Твар яго пабляднеў.

- Прывітанне, - пачаў гаварыць Хведар. - Ты які сон сніла сёння? А-а... Хочаш бачыць Рамана? Дык ён у мяне. У сем гадзін мы цябе сустрэнем на рагу Камсамольскай. Дык я не развітваюся. - Хведар паклаў трубку і зарагатаў. - Відаць, напалохаў я яе, аж заікацца пачала, але кажа, што хацела б бачыць яго. А мне хочацца толькі паназіраць за вашай сустрэчай. Ці будзеце вы такія шчаслівыя, - ужо ўвайшоўшы ў кватэру, сказаў Хведар.

- Ведаеш, толькі піць я не буду. Хачу бачыць усё цвярозымі вачамі.

Сябры доўга не заседжваліся за вячэрай.

Яшчэ не было і паловы сёмай, як Хведар з Раманам былі ўжо на Камсамольскай вуліцы. Яны паціху хадзілі ўзад-уперад, і Хведар раз-пораз ківаў галавой - усё вітаўся са знаёмымі. Раман людзей амаль не адрозніваў, усе яны былі для яго нейкія аднолькавыя. Ён быў перакананы толькі ў адным, што абавязкова здалёку па паходцы адразу ж пазнае Надзю.

- Як толькі мы сустрэнемся, я пайду, - неўзабаве сказаў Хведар.

- Чаго гэта так?

- Ведаеш, як кажуць, дзе двое, там трэці лішні, - усміхнуўся Хведар. - Вы кахалі адно аднаго, ну дык прызнаецеся ў гэтым яшчэ раз, - зноў засмяяўся ён.

- Як сабе хочаш.

Хведар хуценька павярнуў галаву і глянуў на Рамана. Ён хацеў улавіць момант, калі Раман заўважыць Надзю.

Раман неўзабаве збіўся з нагі, гучна пракаўтнуў сліну і ціха прамовіў:

- Ідзе, паходка не змянілася. Пастаў шклянку вады на галаву, не разальецца.

Сябры ішлі насустрач ціха, а Надзя спяшалася. Раман намагаўся ўсміхнуцца, але на твары была відаць разгубленасць. Дэманстратыўна глянуў на гадзіннік і гэтым нібы падкрэсліў, што ім надакучыла чакаць.

Надзя здалёку пачырванела, спынілася, прывіталася і папрасіла прабачэння за спазненне.

«Яна крыху распаўнела, яшчэ прыгажэйшая стала», - падумаў Раман. Нейкае імгненне ён глядзеў на яе фігуру, а потым іх вочы сустрэліся, і яна першая апусціла вейкі.

- Што ж, я сваю місію выканаў. А цяпер даруйце, спяшаюся, - прыветліва памахаў рукой Надзі і Раману Хведар.

...У рэстаране грымела музыка. Пад разгалістым фікусам у кутку быў незаняты стол. За яго і селі Раман з Надзяй. Яшчэ як толькі ўвайшла гэта пара, многа вачэй з-за столікаў накіравалася на іх. Раман падумаў, што гэта, мабыць, знаёмыя і таму яны праяўляюць такую цікаўнасць. Але Надзя чамусьці ішла, ні з кім не вітаючыся. Музыка зайграла танга. Мужчына, што сядзеў за сталом каля ўвахода на кухню, устаў і падышоў да Рамана.

- Можна? - паказваючы рукой на Надзю, спытаў ён.

- Калі ласка, - адказаў Раман.

- Прабачце, я не танцую, - адмоўна пакруціла галавой Надзя.

- Мне сказалі, што вы танцуеце.

- Дрэнна вас інфармавалі.

- Не, якраз сказаў чалавек, які добра ведае вас.

- Будзьце задаволены тым, што вы не ведаеце мяне, - са злосцю сказала Надзя.

Мужчына працягваў стаяць і хацеў яшчэ штосьці сказаць, але тут умяшаўся Раман:

- Грамадзянін, вам павінна быць зразумела ўсё: не прыставайце. Пашукайце сабе іншую партнёршу.

Той скоса глянуў на Рамана і прабасіў:

- О, зноў сустрэліся, - і, хістаючыся, пайшоў ад стала.

- У чым справа? Не разумею гэтых слоў: «О, зноў сустрэліся».

- Не разумееш, - усміхнулася Надзя. - Я тут ніколі не бываю. А мне перадавалі, што мой былы муж, Касяк, тут заўсёды мокне ў гарэлцы і ўсё сватаецца да афіцыянтак. Дык гэта яго пасланец падыходзіў, а Касяк вунь сядзіць.

- А-а, а я такі і звярнуў увагу на яго, калі ўвайшоў. Думаю, нейкі знаёмы чалавек сядзіць. Але такі стары і апушчаны стаў Касяк... - прыжмурыўшы вочы, глядзеў у той бок Раман.

- Мне рабілі папрокі, што гэта я давяла яго, хаця ўжо даўно пакінула і адмовілася ад аліментаў. У яго не душа, а адна жоўць. Яшчэ гады два назад неяк зайшоў да мяне, я тады толькі кватэру атрымала, і кажа: «Чаму не паведамляеш у Менск, дзе ж твой прыгажун, разумнік, золата?» Меў на ўвазе цябе. І вось нарэшце ўбачыў разам.

- Ну, як ты думаеш, шкадуе ён цябе?

- Не, ён мяне ніколі не шкадаваў. Я разумею тваё пытанне. Чалавек калі шкадуе, дык і кахае. У яго гэтага не было. Ён лічыў мяне сваёй уласнасцю. Чалавека нельга лічыць сваёй уласнасцю. Яму трэба было ўзяць маю душу, - ледзь усміхнулася Надзя. - Але гэтага не атрымалася...

Падышла афіцыянтка.

Раман падаў Надзі меню, каб заказала вячэру на свой густ, а сам не зводзіў з яе вачэй.

«Добра і тое, што я хоць жыву з ёй разам на зямлі, - думаў ён. - Нарадзіся я раней ці пазней - і мог бы не мець шчасця любавацца ёю».

- Заказала? А віна?

- Ну, гэта па тваёй лініі. А калі ты пачаў выпіваць?

- Быў перыяд, што лічыў сваё жыццё бязмэтным. Трыста!

Афіцыянтка пайшла і спынілася каля стала, за якім сядзеў Касяк з кампаніяй.

- А я ніколі не лічыла, што маё жыццё бязмэтнае... Скажы, ты, як і раней, любіш музыку?

- Музыка заўсёды ў мяне падвойвае адчуванне жыцця, ну, а з табою - патройвае. Ты, напэўна, забылася той верш, што я некалі прысвяціў табе.

Вчера я был в хорошем настроении,

А сегодня уж никто не узнает.

Я подошел к ней с внешним примирением,

Душу терзало танго - «Дождь идет».

Гэтае танга было спадарожнікам нашага юнацтва, спадарожнікам тых людзей, якія гартаваліся ў агні вайны, і яно было нам па душы. А цяпер дзікі рогат і свіст узбуджваюць многія юначыя душы. Думаю, што гэта музыка - часовая з'ява, як бы пераходны этап ад журботных «Цёмнай ночы», «Аганькоў», «Дарогі»... А потым усё зноў стане на сваё месца і будзе зноў добрая музыка з яе шырынёю, вясёлым, уласцівым сэрцу нашага чалавека рытмам. Давай вып'ем.

- Цікава паглядзець на цябе, які ты, калі вып'еш.

- У кампаніі добрых людзей амаль не мяняюся або раблюся яшчэ лепшым. А ў дрэнным асяроддзі нервы агаляюцца і рэагую на ўсё павышана.

Доўга яшчэ сядзелі за сталом Раман з Надзяй, а размова ўсё была амаль беспрадметнай. Адны ўспаміны. А на душах іх ляжаў нейкі цяжкі пласт, і ён доўгі час нічым не быў крануты. Яны, можа, яшчэ б пасядзелі крыху, але тут устаў Касяк і, напэўна, хацеў падысці да іх, ды ступіў крокі два і рухнуў пад стол. Яны абое не згаворваючыся ўсталі і пайшлі.

Вільготнае паветра цьмяна прабівалі вулічныя ліхтары. Голас Надзі на дварэ неяк адразу пазванчэў.

- Памятаеш, як мы хадзілі па гэтай вуліцы і тут былі адны руіны? - спытала Надзя.

- Чаму ж не? Добра помню.

- А я як успомню, дык аж трасе чамусьці. Хаця б больш ніколі-ніколі такое не паўтарылася.

Яна, відаць, думала, што дарэмна ўсё ж гаварыць пра свой душэўны стан. Ёй усе, хто яе ведаў, казалі, што яна мужная: пахавала бацьку, маці. Як было ні цяжка адной, завочна закончыла інстытут, здала экзамены ў аспірантуру. І заўсёды трымае сябе сур'ёзна і з пачуццём уласнай годнасці. А тут што здарылася? Як ні імкнецца быць мужнай, нічога не атрымліваецца. Адбудаваны горад, усё змянілася і навокал, і ў яе жыцці, а яна не можа саўладаць з сабой. Няўжо можа так здарыцца з чалавекам, каб нехта ўзяў яго, як некалі браў пад руку, і адразу вярнуў у юнацтва, зрабіў такім жа нявопытным, такім, што не хоча ісці і ў той жа час жадае быць разам, па-дзіцячаму не аналізуе, што скажа, зробіць? Яна сустракалася з рознымі людзьмі, адразу пазнавала абмежаванага, угадвала, з якой мэтай той або іншы падыходзіў да яе, давала яму адпаведны адказ. А ён, Раман, такі чалавек, што і паводзіны, і яго пытанні, і размова - усё падабаецца яе незалежнай, гордай душы. І вось цяпер крочыць з ім пад руку па цэнтральнай вуліцы горада, не хавае вачэй ад знаёмых. Можа, з'явілася якая-небудзь вялікая надзея, дык не, можа, перамагае яе ўнутраная культура - таксама не: яна адчувае сябе наіўнай семнаццацігадовай дзяўчынай. А можа, радасць звароту ў даўні, мінулы час? Таксама - не. Ён быў надзвычай цяжкі, вельмі складаны, як мала ў каго.

- Вось мы і прыйшлі, я тут жыву, - зайшла наперад Надзя і спынілася каля вялікага, у агнях, дома.

Яна ледзь узняла вочы і глядзела моўчкі на Рамана.

- Вельмі блізка ты жывеш ад цэнтра, а я хацеў бы, каб твая кватэра была дзе-небудзь у мікрараёне. Каб трэба было ісці доўга-доўга, аж да раніцы.

- Зойдзем да мяне, пабачыш, як я жыву.

- Зойдзем.

Са станцыі даляцеў доўгі паравозны гудок.