Пасля смерчу

XVI

У жыцці, відаць, заўсёды існуе нейкая залежнасць паміж тым, што было і што ёсць. І таму кожны чалавек, якому некалі давялося саромецца сваёй беднасці, не супраць паказаць з цягам часу змены і дасягненні ў сваім жыцці. І асабліва гэта хочацца паказаць таму чалавеку, які быў сведкам мінулага. Праўда, мужчыны больш падкрэсліваюць свае асабістыя, як кажуць, унутраныя дасягненні і, як вынік іх, - пэўныя працы, творы, рэчы свайго ўмельства. А жанчыны ў сваёй большасці любяць моды, утульнасць у кватэры і рэчы, набытыя няважна за чый кошт - мужа ці яе. А гэта, бадай, першаступеннае і асноўнае ў шчаслівым жыцці чалавека.

Калі Надзя запрасіла Рамана ў сваю кватэру, ён з ахвотаю прыняў яе прапанову. Сеўшы ў мяккае крэсла, хлопец задумаўся.

А якое ў Надзінай кватэры жыццё? У ёй ёсць усё: ціха загуў халадзільнік, зарубежны ў зале гарнітур, дарагі дыван на ўсю падлогу, шторы на вокнах з дэталямі колеру сценкі, люстра з мноствам шкляных сасулек пад столлю, тэлевізар.

- Чаго ты як толькі ўвайшоў да мяне ў кватэру, дык і засумаваў?

- Скажы, а табе не сумна і не цяжка жыць адной?

- Не, уключу тэлевізар, а наконт цяжкасці, - паціснула плячыма Надзя, - усё ёсць. Як кажуць, вада на месцы, дровы не трэба, а што больш? Ты, напэўна, маеш на ўвазе цяжкасці без мужчыны. На гэтае пытанне я табе не магу адказаць, бо прыкладна такое ж становішча ў тысяч жанчын.

- Ну, мы яшчэ вернемся да гэтага. Я звярнуў увагу, што мая фотакартка ў цябе стаіць на відным месцы. Калі б ты не ішла са школы на спатканне са мной, яй-богу, падумаў бы, што спецыяльна дастала аднекуль і паставіла.

- Вось і мужчына ёсць, - засмяялася Надзя. - Тут ёсць вобраз, тут вітае твой дух.

- Хіба бывае так, што пяцёра сапраўдных мужчын не могуць замяніць вобраз, дух аднаго?

- Ты мяне крыўдзіш гэтым. Не толькі бывае, а ты бачыш, так ёсць.

- Ага, а дзе ж Вера цяпер?

- Вера выйшла замуж за вайсковага і цяпер недзе ў Германіі з мужам.

- А дзе твае дзеці? Галоўнага я ў цябе і не запытаў.

- У мяне адзін сын, закончыў дзесяць класаў, цяпер на флоце служыць.

- Раскажы, Надзенька, спачатку ўсё пра сваё жыццё.

- Мне здаецца, што яго ўсе ведаюць. А яно такое, што...

Выйшла Надзя замуж і спачатку жыла з маці, дома. А потым далі Касяку пакойчык у разбураным доме з пячным ацяпленнем. Толькі Надзя перайшла туды, прывозіць нейкі чалавек дровы на машыне. Надзя адчыніла дзверы. А ў яе пытаюць:

- Бацька ваш дома?

- Не, няма. - Надзя разгубілася і пачырванела.

- Дзе ж скінуць іх?

- Скіньце вось тут, у двары.

Надзя пайшла і лягла на ложак. Без маці, без сваіх было жудасна. А цяжарнасць была надзвычай цяжкая. Частая страта прытомнасці, рвоты, санлівасць. Надзя пачала папракаць мужа:

- Ісідар, ты ж абяцаў, што перавязеш дом, будзем жыць разам з усімі.

- Навошта мне такая сям'я, гармідар нейкі ўстрайваць, - адказаў Касяк. - Што, табе няма дзе жыць?

- Мне цяжка адной.

- Ты ж у акадэмічным адпачынку.

- Ну, а потым?

- Не будзе як, дык хопіць з цябе навукі. У інстытутах замужнія жанчыны толькі гуляюць, я ведаю, сам заканчваў. На адзенне я зараблю, а маці мая свінні гадуе, сала будзе, ды і парсючка дасць, выгадуем.

Так і павялося. Ісідар - на работу, а Надзя - да маці. Цяпер ужо і маці разам плакала. Нарадзіўся сын. Надзя магла б да сваёй маці вазіць малога і працягваць вучобу, дык куды там, Касяк і блізка такой думкі не дапускаў: «Прыгожых жанчын навука псуе». І сем гадоў жыцця вылецела з кухонным дымам у трубу. Раўнаваў, нават не дазваляў у парк выйсці з дзіцем. Памёр бацька. Надзя ўзяла дзіця за руку, а ў другую - усе свае нажыткі ды за шырмачку, дзе ляжаў бацька. Так дзве прыгожыя дачкі і абедзве з дзецьмі - у маці. Вера хоць інстытут закончыла, а Надзі давялося паступіць на трэці курс завочнага аддзялення і працаваць у бальніцы медсястрой. Ад вялікіх турбот сканала і маці.

- Ну, і чаму ты да гэтага часу не выйшла замуж? - запытаўся Раман.

- Прызнацца табе, як кажуць, сваталі. Ну, што. Прыехаў адзін стары халасцяк, ён тут ля горада дырэктарам школы працуе. Прызнанні... Спадабалася я. Хлопец на выгляд так сабе. Чысценькі, не п'е, не курыць. Я і пытаюся ў яго: «Чаму вы рашылі жаніцца?» Падумаў ён і кажа: «А ведаеце, як цяжка жыць аднаму». А я: «У якім сэнсе?» Адказвае: «Няма каму памыць бялізну, падрыхтаваць есці, кідайся сам, так можна і язву нажыць». Думаю: «Не хачу, ні ў якім разе не хачу і я сабе нажываць язву, зразумела, не ў страўніку, а ў мазгах, у нервах, на целе. Ідзі ты, мілы, далей».

- А як ты глядзіш на сучасную моладзь, якая не звяртае ўвагу на эканамічнае становішча? Многія жэняцца і разыходзяцца.

- Такія больш прыдаюць значэнне самой жаніцьбе і зусім не звяртаюць увагі, а ці будзе сямейнае шчасце. У нас было каханне, але быў і жах. Абставіны прымушалі думаць аб жыцці. А цяпер такіх абставін няма, і трэба, каб малады чалавек разам з каханнем розумам пранікаў у папярэдняе жыццё. А ён толькі паддаецца, як Ленін гаварыў у адказе Інэсе Арманд наконт тэорыі «шклянкі халоднай вады», палавому зуду. І ім кіруецца і ў каханні і ў сваім жыцці.

- А ці не мае адмоўнага значэння (у сямейным жыцці з жаночага боку) тое, што ты папярэдне сказала: вада ёсць, дровы не трэба, жыць ёсць дзе. Ну само сабой разумеецца, мужчына знойдзецца.

- Я лічу, што гэта падзенне ўсякага нораву ў жанчыны. Як патрэбен сапраўдны друг у жыцці! Як лёгка згубіць, а потым і прытупіць пачуцці кахання, і як потым, нібы нервовыя клеткі, не адновіш іх. Так я і жыву. А як мне хацелася б шчасця! Я нікому пра гэта не гавару, бо некаторыя легкадумныя засмяюць. Маўляў, маючы такую знешнасць, яшчэ і ўздыхаць па некім? Ведаеш, я заўсёды хадзіла з сынам, з сынам, з сынам. І вось глядзіш, бывала, ідзе пара, з ёю адно або двое дзяцей. І раптам адстала дзіцё і крычыць: «Папа». Мой схамянецца, гляне ў той бок, потым на мяне, падыдзе, абчэпіць за шыю ручкамі, нібы падкрэслівае, што я адзіная ў яго. Чаму і гавораць, што сямейнае жыццё поўнае. З якіх толькі элементаў яно не складаецца. Чалавек зжываецца, яго нешта збліжае, родніць. А так ліслівыя словы - і ты можаш чорта да сваёй душы дапусціць. Мужчыны адкрытыя паміж сабой, і яны заўсёды смяюцца з мімалётных поспехаў. І яны маюць рацыю. Адзінота для мяне - жах. Але ты ведаеш, як усё атрымалася. Можа, каб не трапіў ты мне ў юныя гады, я не ведала б кахання і жыла б з Касяком. А так настолькі ўсё здавалася брыдкім у яго, што ты ўявіць сабе не можаш. Я цябе ведаю і веру ў тое, што ты без кахання не жаніўся б.

- Правільна, я многія гады пасля цябе нікога не мог пакахаць. І толькі тады, калі ты далёка адышла з душы, у мяне з'явіўся павышаны інтарэс да вашага полу. Але ўсё роўна шукаў падобную да цябе.

- Ну і як, знайшоў? - усміхнулася Надзя.

- Уяві сабе, што ў некаторай ступені так. Але ж перакананы, што каб я звязаў тады свой лёс з табой, дык, як кажуць, жыццё было б і ў акрываўленых сарочках найлепшым, бо я цябе вельмі моцна кахаў.

Надзя апусціла галаву і задумалася. Потым устала, адчыніла шафу, дастала адтуль пакуначак і паказала Раману.

У ім была кветачка ружы і яго апошняя споведзь. Раман з цікавасцю перачытаў сваё тварэнне.

- А ты ведаеш, някепска тады напісаў. Можа б, цяпер і слоў такіх не знайшлося. Бачыш, мне нічога іншага не заставалася, як прасіць, каб ты была, ну як табе сказаць, маёй сястрой.

- У мяне такое пачуццё і захавалася.

- Гэта вельмі добра, вельмі добра на цяперашні час. Бо я, грэшнай справай, думаў, што, каб паглядзеў раней кінафільм «Беспасажніца», мог бы парушыць свае братнія адносіны.

- О, які ты, - са штучнай крыўдай надзьмулася Надзя, і нечым даўнім павеяла з яе вуснаў. - А можа, гэта было б і лепш. Таму што я цябе вельмі шкадавала за твае беражлівыя і далікатныя адносіны.

- Не, калі гаварыць адкрыта, я мог бы тады цябе ўзяць з вяселля і завесці хаця б у той пакойчык, дзе я жыў?

- Я чакала ад цябе хоць бы аднаго слова. І каля інстытута, калі ты мяне сустракаў, думала, скажаш, што пойдзем. Перажылі б, напэўна, і добра было б. А потым атрымала ад цябе гэта пасланне, у якім ты пажадаў мне шчасця, і мне стала ўсё зразумела, як глядзіш ты на жыццё. Маці баялася, каб я не ўцякла з табой. Маўляў, людзей было б сорамна, і яна пасылала Касяка, каб сустракаў мяне.

Раман падумаў, але не выказаў, што магло б здарыцца з яе Касяком у час той сустрэчы.

- Я доўгі час нічога не ведала пра цябе, а потым Хведар сказаў, што ты закончыў у Менску юрыдычны інстытут. А чаму ты не юрыст?

- Выйшаў я з вайны, ты ведаеш, з чыстым сумленнем. А жыццё - складаная рэч. Яно б і не было такім складаным, бо само вучэнне, наша сістэма - добрыя, выключныя ў свеце, а вось усё гора ў тым, што некаторыя людзі, якія трапілі на пасады, адразу ж абюракраціліся, палічылі сябе выключнымі ўра-патрыётамі і пачалі зневажаць і церці сумленных. Я стаў з гэтым сутыкацца, заўважаць і асабліва ў вёсцы, калі прыязджаў да бацькоў, ды і чуў ад сялянскіх хлопцаў, якія вучыліся разам. Там часта карысталіся законамі хто як хацеў.

- Ну і як, ты наладзіў парадак?

- Я вырашыў, што больш карысці прынясу не на юрыдычнай пасадзе, а на журналісцкай. І для журналіста веданне юрыспрудэнцыі - неабходная справа.

- А я ў бальніцы працавала і біялагічны факультэт закончыла. Лічу сябе больш лекарам, чым настаўнікам. А гэта горш - ведаць пра ўсякія хваробы. Здаецца, што і сама хворая на многія з хвароб, і мяне гэта вельмі трывожыць. Крыху раней я значна лепш і адчувала сябе, і выглядала... - неяк задуменна сказала Надзя.

- Ну, што ты, такая сімпатычная, табе яшчэ трэба думаць аб прыгожым і добрым жыцці.

- Не, Раман, на мой лёс выпала самае для мяне страшнае - адзінота. Думала, выгадую сына і выйду з гэтага становішча, а яно запаланіла мяне яшчэ больш. Не было б у мяне такой душы, а толькі б існавала як фізіялагічнае стварэнне, я была б шчаслівая і ў такім стане.

- Так, а як жа прыгажуня Ліля жыве?

- У-у, добра, што ўспомніў. Мне так хацелася, каб ты ўбачыў яе некалькі гадоў таму назад. Змардаваная, выкручаная, нібы ануча, толькі па-ранейшаму вочы гараць. Махнула некуды ў Казахстан, кажуць, бацьку яе туды накіравалі. Лічу, што гэта таксама вынік адзіноты, да якой імкнуцца некаторыя жанчыны, яшчэ будучы замужам.

- Якія ўмовы ў наш час для стварэння прыгожай сям'і! Толькі праверце сваё каханне, звяжыце свой лёс, і будзе шчасце. Гэта не тое што ў нас, мы былі, як паэма называецца, «Босыя на вогнішчы»... Я гляджу, цяпер у цябе такія ўсе рэчы дарагія, нават крышталю колькі...

- Калі мы ўвайшлі, я крадком заўважыла, як ты паглядзеў на мае рэчы, і зразумела, што падумаў... Магу толькі дапоўніць твае думы, што ўсе гэтыя рэчы - мярцвячына. І не пойдуць яны за мною ў апошні шлях. Не думай кепска. Я ўсё-ўсё разумею.

- Што гэта ў цябе за ноткі песімізму?

- Нічога, нічога. Ведаеш, іншы раз хочацца нажом на іх выразаць словы, каб яны загаварылі, накшталт як выразае на стройнай асіне безадказна закаханы юнак: «Ваня раўняецца сэрцу з праткнутай стралой». Дык там жа жывое дрэва, яно гамоніць, яно цвіце. А тут глядзі, толькі ў адпаліраваных сценках кожны дзень цень свой акрэслены і бачу. А пайшла, дык і ён знік, хоць бы які адбітак і без мяне ўтрымлівалі, дык не. Была нейкая плынь у жыцці: бегала, крышталь шукала. Думала, што ў акружэнні прыгожых рэчаў будзе больш натхнёнае жыццё. Але заўважыла, што не, і я рашыла кінуцца ў навуку. Цяпер толькі засталося дысертацыю напісаць, абараніць... Хутка пап'ём чаю, пайду пастаўлю, - схадзіла ў кухню і працягвала гаварыць Надзя. - Я хачу на цябе і за сваім сталом паглядзець. Вось гэты дзень толькі і прыбавіцца ў шчаслівыя дні майго жыцця, а як іх было мала, калі не лічыць дзіцячых гадоў. Божа мой, калі мы з табой пазнаёміліся і каб у мяне тады былі вось такія плацці, як цяпер, здаецца, што шчасце хлынула б цераз край. Я ўпэўнена ў гэтым.

- Дык якія ты дні лічыш самымі шчаслівымі?

- Тыя, калі я любіла цябе. А потым усё было не тое.

- Чаму ж для мяне мая жонка тое?

- Бачыш, ты ў іншым становішчы быў. Мог выбіраць, мог знайсці, як кажуць, любоў. Ты сам сказаў, што шукаў мне падобную. А я не магла так нават падумаць. Засталася з дзіцем. А разуменне правільнае ў мужчын. Ты разышлася - адно, або твой муж загінуў, ці так якое няшчасце здарылася, іншае. Разышлася, значыць, нехта з дваіх вінаваты. А каб даведацца, што гэта не ты, трэба многа часу для праверкі. Навошта добраму мужчыну гэтым займацца, калі для добрага ёсць добрыя дзяўчаты. А вось у Веры муж загінуў, і яе ўзяў добры чалавек. Калі ж запытае хто ў мяне, які ў мяне муж быў, і я кажу, што нецікавы, намнога старэйшы і наогул моль, а не чалавек. Скажу так, як на самай справе. І адразу ж адчуваю, што чалавек думае, нібыта я круцёлка была і не раз здрадзіла мужу, а таму і жыцця не было. І ён тады робіцца нахабны. Прызнаюся табе, што дырэктару школы, які хацеў ажаніцца са мной, я сказала, што мужам быў ты і што я вельмі любіла цябе, але ты знайшоў іншую і пакінуў мяне. Дзеля праверкі сказала. Гляджу, у яго нават рэўнасць узнікла, навошта я трымаю фотакартку і што ты можаш вярнуцца да мяне. А так нават жанчыны, якія мала ведаюць мяне, чамусьці лічаць, што ў мяне можа быць дваццаць мужчын і таму я з мужам не жыву. А на самай справе ў мяне ніякага няма.

- Значыць, цябе баяцца ў жонкі браць. Я гэта ўсё яшчэ тады разумеў, што для цябе патрэбен муж, варты цябе. І гора таму хлопцу, які, молячыся на каленях, просіць выйсці за яго замуж дзяўчыну, якая не кахае яго. Ён можа схіліць яе сваім поўзаннем на каленях, але ўсё ж жыццё не прапоўзаеш, не-не ды вырвецца і грубае слова. А варта пачуць не ад любага чалавека папрок, адразу ж рушацца ў адносінах устоі мірнага суіснавання і ўзнікае нянавісць. А калі ненавідзіш чалавека, то як з ім жыць пад адным дахам?

- Якраз так і атрымалася ў мяне. Бывала, зробіць мне якую заўвагу або папрок, дык я ў сценку суткамі гатова была глядзець, а не на яго. Уяўлялася такая брыдота, што калі гляджу, дык сама сліна пырсне яму ў твар.

- А ты думаеш, са мной бы пражыла без заўваг і папрокаў?

- Не думаю, але каб ты мне зрабіў незаслужаны папрок, я пакрыўдзілася б і, напэўна, плакала. А калі б заслужаны, прасіла б прабачэння, цалавала. Па крайняй меры, думаю і нават ведаю, што ў сем'ях, дзе адно аднаго любяць, іменна і ёсць так.

Час, як і калісьці ў Рамана з Надзяй, ляцеў вельмі хутка. Яны пасядзелі яшчэ крыху на кухні, папілі чаю, і Раман сказаў, што пойдзе начаваць у гасцініцу.

- Яшчэ што выдумаў, - сказала Надзя, - хіба ў мяне месца мала?

- Ну, можа, няёмка для цябе, раніцай суседзі ўбачаць і панясуць на языках славу.

- Пра мяне не скажуць кепскае. Слава Богу, у маёй кватэры ні суседзі, ні сын не бачылі п'янак, прыёмаў. Я сама скажу, што заязджаў да мяне стары мой сябра.

- Я сам баюся заставацца з некалі глыбока любімым чалавекам.

- Тады іншая справа.

- Не, няхай застанецца чыстай і святой наша любоў. Можа, каму з часам будзем расказваць, дык хто пасмяецца з нас.

- Няхай пасмяецца і паплача, што яго не надзяліла прырода іншымі пачуццямі, якія падобны пачуццям да роднай крыві, - гаварыла Надзя і слала пасцель Раману на сынавай тахце.

Раніцай Раман з Надзяй выйшлі з пад'езда.

Раману трэба было пайсці на вакзал, заехаць яшчэ ў раён па справах, а ёй трэба было ісці ў школу. Надзя паглядзела Раману ў вочы і сказала:

- Цяпер дазволь, я цябе пацалую на развітанне. Якая шчаслівая ў цябе жонка...

* * *

Прайшла яшчэ адна вясна. Адшчоўкалі, адцуркаталі салаўі ў сожанскіх затонах, адбуркаталі цецерукі на такавішчах, адхрыпелі на цязе вальдшнэпы. Зноў працягнуў у нябеснай сіняве над шырокім лугам сваю задуменную песню «гэта-а-а, гэта-а-а, гэта-а-а...» вялікі шэры кулік-вераценнік і на дзынканне тонкай нітачкі звёў яе, абарваў да наступных вёснаў. Ужо ўдавілася жытнёвым каласком зязюля і не адлічвала некаму наканаваных гадоў. Стаяў гарачы, ціхі летні дзень. Лісточкі дрэў пакрыліся засцерагальнай, бліскучай плёнкай, каб адбіваць спякотныя сонечныя праменні і ўтрымліваць у сабе вільгаць. Раман стаяў у цяньку пад ліпай супраць Надзінага пад'езда.

Тонкая, з дзіцячых год хваравітая здольнасць адгукацца на заклік чужой душы сціскала Раманава сэрца. І чаму Надзя не паведаміла яму, што ёй цяжка, ён бы прыехаў, прыехаў не дапамагчы, дык хоць бы развітацца.

Надзіны суседзі яму толькі што сказалі, што яе няма і кватэра апячатана райвыканкомам да вяртання сына з арміі. Раман вырашыў недзе па дарозе купіць кветак і схадзіць на могільнік. Час ёсць, і няхай страціць дзень, але ён знойдзе яе магілку. Вось чаму Надзя летась і рабіла перад ім неасцярожныя выказванні аб сваім кепскім здароўі, ледзь улоўліваліся ноткі яе адчаю. А яна ўжо напэўна здагадвалася, хаця і не гаварылі дактары, што хваробу пячонкі не спыніш. Але, Божа мой, была ў росквіце жанчына, і Раман ніколі б не паверыў, што ён глядзіць на яе ў апошні раз.

Мінуў год, і яе не стала.

Не запытаў у суседзяў Раман, ці прыязджаў сын, ці прыязджала сястра.

Але напэўна не, бо сын на падводным флоце, а сястра за мяжой.

Раману тады не здалося, што Надзя з прагнасцю глядзела неяк назад у сваё пройдзенае жыццё, а не так, як усе здаровыя людзі, нібы плануюць яго і ўсё глядзяць уперад. Адзінота яе зводзіла, кідала ў роспач. Яна, напэўна, думала пра свайго сына і толькі хацела ўчапіцца за жыццё, каб убачыць яго мужчынам і яго сямейны лёс. Але прырода без жальбы, калі яна ўжо накіравала смерць - не спыніць, нават якая б неабходнасць ні была для працягу жыцця чалавека. Так недзе і засталася ляжаць недапісаная Надзіна дысертацыя. Надзіна душа - дар неба сумленнаму і праўдзіваму чалавеку. А які ёй выпаў лёс, і ўсё праз вайну праклятую. Існаванне чалавека не вымяраецца па гадах, а па жыцці. Няхай бы хоць гэтыя гады, якія ёй былі наканаваны прыродай, былі светлымі, лёгкімі, радаснымі.

Раман ішоў па вуліцы яшчэ старога горада, абапал яе стаялі драўляныя домікі, ахутаныя зелянінай. Ён паглядваў у людскія агароды і нарэшце ля аднаго доміка спыніўся. Ледзьве знайшоў, як адчыніць веснічку, і ўвайшоў у двор.

Там, на табурэтцы ў цяньку, абапёршыся на палку, сядзеў сівы дзядуля.

Раман прывітаўся і запытаў:

- Дзядуля, вы будзеце гаспадар гэтага дома?

- Так, так, а што вы хацелі? - у сваю чаргу хуценька запытаў стары.

- Вы прабачце мне, але я ў вашым агародзе заўважыў многа кветак. Можа б, вы мне прадалі букет. Колькі скажаце, столькі я вам і заплачу.

- А вы, малады чалавек, сам мясцовы?

- Не, я прыезджы, здалёку.

- А то я мясцовым не даю. Трэба маладым людзям самім вырошчваць кветкі для ўпрыгожвання жыцця. А навошта вам кветкі? - Стары ўстаў і павёў Рамана ў агарод.

- Ну, ведаеце, трэба.

- Якія вам трэба?

- Ружы.

- Ружы вырошчвалі яшчэ старажытныя рымляне. І кожны колер адпавядаў таму або іншаму прызначэнню. Адна справа - вы ідзяце на вяселле, іншая - на спатканне з дзяўчынай.

- Тады я прызнаюся, дзядуля, мне трэба на магілку любімай дзяўчыны.

Стары паглядзеў у вочы Рамана, хуценька павярнуўся і адчыніў скрыначку, якая была прымацавана да сценкі сенцаў, і адтуль дастаў нож з загнутай, падобнай на яго нос, дзюбай.

- Вам трэба ружы цёмнага колеру. Яны азначаюць бессмяротнасць сэрца. Рымляне клалі іх у труну нават, - хацеў паказаць сваю дасведчанасць у кветках стары.

- Чаго не ведаю, дык не ведаю, дзядуля.

Стары нарэзаў вялікі букет цёмна-ружовых кветак і працягнуў іх Раману.

- Колькі ж вам?

Дзядуля зноў глянуў у вочы Раману.

- Я нічога не вазьму, што вы - гэта грэх браць грошы. Мне самому хутка будуць добрыя людзі прыносіць на магілку кветкі. Не, не.

- Вазьміце, - Раман працягнуў пяцірублёвую паперку. - Кветкі ж вырашчаны вашай працай.

- Чалавек усё жыццё працуе дзеля таго, каб мець заробак, а я вырошчваю кветкі, каб на свеце крышку прыгажэй было. І за гэта грошы не бяру. Не, не, сынок.

- Што ж, вялікае вам дзякуй, дзядуля. Жадаю вам яшчэ многа год пражыць, каб было прыгажэй на свеце, - сказаў на адыходзе Раман.

Парыла. З-за небасхілу ляніва паднімалася пухлая чорная хмара, якая нібы выпусціла лёгкі ветрык, ад якога журботна зашумелі старыя хвоі на могільніку. Вецер яшчэ не спусціўся да зямлі, і малыя дрэўцы стаялі нерухома, нібы на жалобнай варце салдаты.

З другога боку, аднекуль з-пад сонца, несла паветраная рэчка больш светлую хмару. Яна плыла насустрач цёмнай, але значна вышэй. Неба замітусілася над бязлюдным востравам лесу. Раман здаваўся сам сабе маленькай кропелькай пад вялізным нябесным купалам, але з жывой душой, з думкай зямляніна, што свет бязмежны і вечны, а жыццё - не.

Зямля дыхала стомленым спакоем. Сум і жальба зноў агарнулі Раманаву душу. Ён прайшоў па могільніку: помнікі, крыжы, агароджы, а ў іх - кветкі, рабіны, ніцыя вербы - дрэўцы, што любілі нябожчыкі пры жыцці. Раман павярнуў на сцяжынку да больш свежых магілак, спыняўся, чытаў надпісы. І вось зямля, пад якой ляжыць любы сэрцу яго чалавек. Недзе далёка прагрымеў гром, а над могільнікам толькі прашумелі буйныя, рэдкія кроплі дажджу. Яны падалі на жоўты пясок і нібы хацелі захавацца, хуценька ўкручваліся ў яго і ляжалі шэрымі гарошынкамі. Перад Раманам была магілка, у якой пахавана адзінокая жанчына. Ён выняў з кішэні сцізорык, зрэзаў быллё і паклаў на яе ружы. І якаясьці горыч пракацілася па Раманавай душы, нібы ўдыхнуў ён пылок зацвіўшага палыну.

Сэрца сціснулася ў такі камяк, так падступала, здавалася, у самае горла, што стала цяжка дыхаць.

У думках Раман пераходзіў з аднаго стану быцця ў другі, і ў ім паўставалі то далёкія часіны юнацтва, то мілы твар любімай дзяўчыны з даверліва-радаснай усмешкай, з кранаючымі ямачкамі ля губ.

Вось яна з'явілася на імгненне аднекуль з далёкай далечы з апушчанымі чорнымі вейкамі на бледным твары і тут жа растала. Такой Раман запамятае яе цяпер на ўсё жыццё.

Дождж гусцеў.