Пасля смерчу

V

Ноччу ў некаторых мясцінах горада фашысцкія самалёты зноў змяшалі снег з зямлёю, памалолі цэглу разбураных дамоў. Бомба трапіла і ў лагер нямецкіх ваеннапалонных, які размяшчаўся побач з будынкам рачнога тэхнікума. З аднаго боку будынка тэхнікума ўсе шыбы з вокан павысыпаліся, давялося забіваць іх дзе кавалкамі бляхі, а дзе ўстаўляць шкло.

Раман толькі прыставіў лесвіцу да сцяны, як раптам заўважыў, што з даху дома, які стаяў побач з тэхнікумам, скокнуў немец на галіны таполі, што была за драцяной агароджай, і хуценька палез угору, на самую вершаліну.

- Даніла Гаўрылавіч, паглядзіце, паглядзіце! - крыкнуў Раман дырэктару тэхнікума.

Даніла Гаўрылавіч у званні капітана першага рангу ваяваў на Чарнаморскім флоце і пасля цяжкага ранення пад Наварасійскам быў камісаваны. Цяпер ён у тэхнікуме выкладаў ангельскую мову, добра ведаў і нямецкую. Ён крыкнуў палоннаму:

- Куды ты палез, заб'юць!

Палонны, пачуўшы нямецкую мову, здзіўлена глянуў уніз, зарагатаў:

- О, мне здалося, што крычыць мой бацька. Мне будзе корошо, мне ўсё роўна.

Немец сядзеў у рагаціне галін і, нібы злоўлены і прыкуты да дрэва каршун, бездапаможна круціў галавой, разглядаючы наваколле.

- Злазь, твой бацька цябе чакае дадому, - зноў звярнуўся да палоннага Даніла Гаўрылавіч.

- Хопіць! Хопіць! Нас усіх чакаюць дома, а колькі сёння разарвала бомба. Гітлер, чуеш, ад цябе ратунку няма! Навошта ты нам кожнаму даў гэтую бляшку са словамі: «З намі Бог». - Немец дастаў з кішэні рэмень і пачаў круціць ім над галавой. - Гітлер! Ты чуеш?! Ты чуеш нас?! Але мы не ваюем, і ты хочаш нас забіць. Бог, ратуй нас, калі Ты з намі. Мы верылі ў фюрэра і ў Цябе. Цяпер застаўся толькі Ты адзін, забяры мяне да сябе...

Немец сціх, пакруціў галавой, паглядзеў у ранішняе неба і пачаў закручваць рэмень вакол галіны, зрабіў пятлю, усунуў галаву і каўзануўся ўсім целам уніз. Дзынкнула на разбітую цэглу спражка ад рэменя, а за ёю, чапляючыся за сучча, падаў нядаўні фашысцкі салдат. Ён рухнуў паўз калючы дрот на кучу цэглы і, зяхаючы ротам, шырока адкрыў вочы. Нехта паведаміў пра гэта вартавому, які сядзеў каля варот у будцы. Напаўжывога палоннага панеслі за дрот.

- Даніла Гаўрылавіч, - звярнуўся Раман да дырэктара, - палонны, напэўна, звар'яцеў?

- Так, відаць, не вытрымалі нервы. Сяброў яго, пэўна, разнесла бомбай, і ён надумаўся штосьці выказаць небу і пакончыць з сабою. Калі чалавек доўгі час слепа верыць у што-небудзь адно, а потым адразу ўся вера рушыцца, яму становіцца ўсё агідным. І тады ён заходзіць у тупік. Цікава, што гітлераўскія ідэолагі настолькі пераканалі сваіх салдат у праваце дзеянняў, што яны маральна аслеплі. Памятаю, у сорак першым годзе мы ўзялі ў палон салдата, дык ён прасіўся, каб забілі яго, бо ён здрадзіў фюрэру. Здрада заключалася ў тым, што ў жорсткім баі ён напалохаўся, перастаў страляць у нашых матросаў і трапіў у палон. Дык за гэта і забіце яго. І вось цяпер тое самае, толькі пераўвасобілася ў смелае выказванне Богу.

- А мне шкада яго. Бачыце, калі вы крыкнулі, ён падумаў, што кліча бацька яго, папярэджвае ад смерці. Мяне хвалілі, што я добры воін, узнагароджвалі, але ворага, калі той падымаў рукі, я не забіваў. Іншы раз і пабойваўся, застаючыся з палонным адзін на адзін, але гэта боязь не даходзіла да таго, каб нарадзілася думка абясшкодзіць праціўніка.

Дырэктар пагладзіў пальцамі сваю клінападобную бародку, глянуў Раману ў вочы і ўсміхнуўся:

- Я ўспамінаю твае выказванні, калі ты паступаў у тэхнікум. Тады ты сказаў, што ты невук, што прабадзяўся тры гады ў лесе. Не, сынку, для цябе гэта быў своеасаблівы інстытут. Ты ўжо ўсур'ёз задумваўся аб жыцці чалавека на зямлі. Добры, відаць, ты быў воін і добрай душы чалавек. Толькі малады яшчэ і таму не ведаеш, колькі трэба клопатаў, каб вырасціць бацькам сына, якога потым нехта можа бессэнсоўна куляй - хлоп, і няма тваёй плоці. А ты гэта па прыродзе сваёй разумеў. Мой сын таксама загінуў у баі, мне нават яго ордэн Айчыннай вайны прыслалі. Значыць, і ён не аднаго ворага забіў. І гэта справядліва. Смерць за смерць, кроў за кроў - такі лозунг вайны з фашыстамі. Яны лічылі, што чым больш заб'юць нашых людзей, тым хутчэй будзе перамога. Але, бачыш, у іх гэтага не выходзіць і не выйдзе. Мы пераможам. Паражэнне, а яго фашысты ўжо адчуваюць, само за сябе гаворыць.

- Няўжо тыя немцы, якія ваююць на фронце, не разумеюць, што іх песня спета? - запытаўся Раман.

- Калі яны ішлі на ўсход, то ўсё бурылі на сваім шляху і нічога не стваралі, а мы ўслед за фронтам будуем. І камандаванне іхняе ведае пра гэта, а таму страшэнна вар'яцее. Хаця Гітлер і абяцае ім зрабіць круты паварот у вайне, але якімі сродкамі і сіламі - не гаворыць.

- А якія вывады немцы робяць з таго, што мы будуем? - зноў задаў пытанне хлопец.

- Калі б наш урад не быў перакананы, што гарады і вёскі адваяваны намі навечна, дык не траціў бы дарэмна сродкі. Немцы гэты фактар улічваюць. Так, будуем. Бяры, Зімін, сваю ўзрыўчатку, хлопцы ўжо заканчваюць латаць вокны, і пойдзем да каробкі, якую нам вылучыў выканком для нарыхтоўкі цэглы, - звярнуўся дырэктар да Рамана.

- О, гэта добра, бо слухаць толькі нямецкія выбухі і не рабіць сваіх, дык на душы сумна, - засмяяўся Раман і пабег у падвал.

Хутка хлопец вярнуўся адтуль з рэчавым мяшком, у якім быў тол. Раман на заняткі хадзіў у салдацкай форме і цяпер нагадваў салдата.

Да сценкі, якую прызначылі ўзарваць для нарыхтоўкі цэглы, Даніла Гаўрылавіч з Раманам прыйшлі першыя. А за імі Хведар прывёў сваю роту, камандзірам якой яго прызначылі, калі і Рамана прызначылі камсоргам тэхнікума і камандзірам батальёна.

- Замінае нам крыху вось гэты дом, - паказаў Раман на шматпавярховы будынак, у якім жылі людзі.

- Што - баішся, каб і ён не паляцеў? Колькі ж у цябе таго толу? - усміхнуўся Хведар.

Дырэктар сказаў, што не ведае падрыўной справы і таму нічога не можа параіць.

- Толу хопіць, але адно баюся, што мала пакладзеш, дык дзюрку праб'е, а сцяна застанецца. А пакладзі больш, вокны ў суседзяў пасыплюцца. Але была не была! Дзяўбіце пячурку вось тут, - паказаў ён рукой.

Раман прадугледзеў усе меры перасцярогі на вуліцы. Расставіў хлопцаў нават у пад'ездах суседняга дома. Калі падасць каманду, прахожых не прапускаць.

Неўзабаве Раман папрасіў Данілу Гаўрылавіча адысці ўбок. Зашыпеў агняправодны шнур, і з пячуркі заклубіўся шызы дым. Раман перабег на супрацьлеглы бок вуліцы і спыніўся. Ён быў бліжэй за ўсіх да выбуху. І раптам як грымне! Вугал сцяны адкалоўся і з вялікай хмарай пылу рухнуў на зямлю. Раман усю вастрыню свайго слыху сканцэнтраваў у напрамку суседняга дома. Там адразу ж зазвінела шкло. Усе кінуліся да месца выбуху, а Раман накіраваўся да дома, дзе на двух паверхах высыпаліся шыбы. Але ён не ўбачыў у акне ніводнага чалавека. Людзі, напэўна, спужаліся і таму баяліся выглядваць на двор. Неўзабаве, відаць, страх прайшоў, адзін за адным з цёмных шчылін у вокнах пачалі паказвацца твары.

І ўжо немалады чалавек асцярожна запытаў у Рамана:

- Што гэта - на міну хто трапіў?

- Не, мы самі сцяну ўзарвалі, - пацягнула за язык Рамана.

Вось тут стары і задаў. Ён пачаў лаяць і пагражаць.

Раман спрабаваў супакоіць яго, што яны самі ім паставяць шкло.

Тут пачулі, у чым справа, жанчыны і, нібы сарокі, застракаталі ў тон старому.

Хлопцы стоўпіліся на месцы выбуху і не звярталі ніякай увагі на гэты лямант. Дзве сцяны патрэскаліся, і ў іх мякка ўваходзіў лом.

- Адну сцяну мы зараз развалім, вось тут крыху падзяўбём - і яна асунецца, - сказаў Хведар.

Дырэктар пайшоў у пад'езд, каб супакоіць людзей.

Неўзабаве да месца здарэння пад'ехаў «газік». З машыны выскачыў міліцыянер.

- Хто ўзарваў сценку? - запытаў ён у хлопцаў.

- Я, - адказаў Раман і выйшаў з гурту.

- Чым вы ўзарвалі?

- Звычайным трацілам.

- А дзе ты ўзяў яго?

- У мяне ёсць.

- А, ёсць. Тады пройдзем у машыну.

Раман глянуў на дом, з якога высыпаліся шыбы, хацеў папрасіць міліцыянера, каб ён пагаварыў з дырэктарам, але перадумаў, махнуў рукой і пакрочыў да машыны.

У Рамана і кроплі сумнення не ўзнікла, што ў яго можа быць якаясьці сур'ёзная непрыемнасць. Але калі пад'ехалі да доўгага барака і ён убачыў, што на яго вокнах краты, яму стала неяк ніякавата. Тым больш што міліцыянер груба крыкнуў: «Вылазь!» і перад сабой павёў яго па доўгім калідоры. У канцы калідора за сталом сядзеў дзяжурны лейтэнант. Раман пазнаў яго і крыва ўсміхнуўся. Так выпадкова сышліся два сапернікі. Лейтэнант зрабіў выгляд, што не ведае гэтага маладога хлопца, і загадаў міліцыянеру абшукаць яго. Рамана ахапіла злосць. Ён адпіхнуў руку міліцыянера ад сваёй кішэні і, сцяўшы губы, глянуў на лейтэнанта.

- Я хто вам?! - крыкнуў Раман. - Вунь кіламетраў за сто адсюль перадавая, туды ідзіце лавіць ворага.

Лейтанант іранічна хіхікнуў у адказ на гэтыя словы і прагаварыў:

- Бач, певень бойкі. Колькі гадоў ужо я аператыўнік, а такога не сустракаў. Бывала, якога зуха ні затрымаеш, адразу ж крылы апускае.

- Навошта вы мяне прывезлі сюды, што вам патрэбна? - запытаў Раман.

- Папаўся, дык маўчы! - крыкнуў лейтэнант.

- Ловяць таго, хто ўцякае або хаваецца, а я?..

- Ты аказаў супраціўленне ўладзе, ты ўдарыў майго супрацоўніка, - перабіў лейтэнант.

- Вы не толькі недалёкі, як гаварыла Надзя, а і подлы. Каго я ўдарыў? Вы адказваеце за свае словы?

- Ты адказвай, а не нас вучы. Падымі рукі ўгору. Зараз жа абшукай яго, - звярнуўся лейтэнант да міліцыянера, што стаяў побач.

- Я калі падыму, дык адразу ж і апушчу на вашу галаву, дрэнь вы, а не чалавек.

- Добра, тады складзем пратакол. Хібарын, што там за выбух быў і чаму вокны вылецелі ў жылым доме? - звярнуўся лейтэнант да міліцыянера.

- З гэтага вы б і пачалі, - сказаў Раман.

- Замаўчаць! Не да цябе звяртаюся.

- Я яго не дапытваў. Ён сам сказаў, што ў яго ёсць узрыўчатка і што гэта ён зрабіў выбух. Відаць, спецыяліст, бо тол назваў па-навуковаму - трацілам.

- Як тваё прозвішча, імя і імя па бацьку? - запытаў лейтэнант.

- Зімін Раман Васільевіч.

- Год нараджэння?

- Дваццаць шосты.

- На акупаванай тэрыторыі пражываў?

- Я быў у партызанах.

- Я пытаю, ці пражываў на акупаванай тэрыторыі?

- А як жа, пражываў.

- Ну, вось.

Лейтэнант замаўчаў і, моршчачы лоб, штосьці пісаў. Потым, нібы любуючыся сваёй пісанінай, самазадаволена ўсміхнуўся, узяў брудную прамакатку, пагладзіў яе рукой па аркушы паперы і падсунуў пратакол на край стала.

- Падпішы.

Раман пачаў чытаць. У яго аж запякло ў скронях, нібы рэшатам хто замітусіў перад вачамі, і ён схапіў паперу ў жменю, скамячыў і кінуў яе пад ногі.

- Як гэта невядома, дзе ўзяў і для чаго хаваю ўзрыўчатку? З якой мэтай зрабіў выбух каля дома, у якім жывуць работнікі дзяржаўнай бяспекі? Што вы напісалі?..

- Пасадзі! - загадаў міліцыянеру дзяжурны.

Міліцыянер упіхнуў Рамана за дзверы, абітыя бляхай, і з грукатам зачыніў іх. У пакойчыку на падлозе ляжаў здаравенны дзяцюк са скрыжаванымі на грудзях рукамі і адкрытым ротам. Ён спаў.

Раптам Раман схамянуўся: ён пачуў за дзвярамі голас дырэктара тэхнікума. Раман устаў, падышоў да дзвярэй, прыслухаўся. Даніла Гаўрылавіч гаварыў павышаным голасам, і Раман зразумеў, што размова ідзе пра яго. Скрыганула засаўка, і дзверы адчыніліся.

- Зімін, выходзь! - сказаў незнаёмы старшы лейтэнант. - Прабач, таварыш. Сарокін дэталёва не разабраўся, хто ты, і таму атрымалася такая памылка.

- Ды ён і не жадаў разбірацца, гэта, відаць, не з тых людзей. Вы б прачыталі, што ён быў напісаў на мяне.

- Дзе? Тут нічога няма, - паглядзеў на стол старшы лейтэнант.

- Ён з мяне хацеў ворага зрабіць. Мне ж прыслалі ўзрыўчатку з-за лініі фронту, калі я партызаніў. Я яшчэ магу мяшок прынесці.

- Нічога, я ведаю, мне расказаў усё ваш дырэктар. Але ж самі сцен не ўзрывайце.

- Крыху пралічыўся, і вокны пасыпаліся.

- Мы ўжо шкло ўставілі, - усміхнуўся дырэктар. - Пойдзем.

Па дарозе Раман сказаў дырэктару, што ён, напэўна, пойдзе ў ваенкамат і папросіцца на фронт.

- Чаму?

- Неяк непрыемна на душы. На фронце, дык там хоць ведаеш, што перад табой вораг. А тут як быццам свой, а ні за што ні пра што піхае за краты. Ды і галадаць надакучыла.

- Наконт таго, што галадаць надакучыла, дык мы што-небудзь прыдумаем. Я прызначаю цябе брыгадзірам. Цяпер на нарыхтоўцы цэглы, а вясной пачнём будаваць тэхнікум. У бліжэйшыя дні ты атрымаеш яшчэ адну картачку. Адну атаварыш, а па другой будзеш хадзіць у сталовую. А тое, што цябе пакрыўдзілі, дык, сын мой, ты павінен быць мужны да канца. Жыццё пражыць - не мяшок пашыць. На сваім шляху сустрэнешся яшчэ з усялякімі людзьмі. Будаваць новае грамадства не так лёгка. Пачалі новы тэхнікум будаваць, і ўжо непрыемнасць. Галоўнае, каб у цябе была мэта і чыстае сумленне, тады ўсё пераможаш. Па такой прычыне, што нехта цябе не зразумеў, і ўжо кідацца ў адчай, нельга. Нам патрэбен флот, кадры.

- Разумееце, Даніла Гаўрылавіч, з гэтым лейтэнантам, які мяне пасадзіў, могуць быць яшчэ непрыемнасці. Яму падабаецца тая дзяўчына, што і мне.

Дырэктар паглядзеў у вочы Раману і ўсміхнуўся.

- Дык што вы на дуэль пойдзеце з-за дзяўчыны? Такі ты ў мяне арол! Твае ўсе дзяўчаты.

- Не трэба мне ўсіх, мне толькі патрэбна адна яна.

- А хто тая дзяўчына?

- Студэнтка педінстытута.

- Значыць, дарослы чалавек. Ну дык яна сама і разбярэцца, хто з вас ёй больш па душы. А калі ёй спадабаецца дурань, дык такой і не шкадуй.

- Бачыце, ён дужэйшы за мяне, не фізічна, а вось можа мяне пасадзіць за краты.

- Смешна ты разважаеш. Ён дужэйшы над усімі, хто парушае наш закон, а ў астатнім ён павінен ахоўваць цябе, падтрымліваць.

- А калі мая дзяўчына даведаецца, што ён мяне можа пасадзіць, у яе вачах мой аўтарытэт зусім-зусім упадзе...

- Не, так у каханні не бывае. Калі яна цябе кахае, дык яна больш зненавідзіць таго, хто цябе пакрыўдзіў.

- Ну, вы мяне крыху адукавалі, Даніла Гаўрылавіч. Дзякую, пайду дадому!