Пасля смерчу

IX

Горад агаліўся і пачарнеў. Халодны снег толькі дзе-нідзе нясмела выглядваў з-пад іржавых блях, што злупіла вайна з дахаў дамоў, з-пад бетонных пліт, якія ляжалі на рэштках цагляных сцен, з-пад печаў згарэлых хат. У коміны печаў ныралі галкі, аблюбоўваючы сабе месца для гнязда, выцягвалі шыі з узлахмачаным пер'ем вароны і каргаталі: «Кіры-кірык-крэ-рыр...» Насцярожвалі гэтым саперніка і вабілі самку на вяселле. Толькі шпакі не турбаваліся за сваіх сябровак, ім не трэба было траціць сілы на бойкі за іх, яны ўдваіх шукалі кватэру для будучых птушанят. Іншы раз выганялі з доміка адзіночку, які згубіў сваю сяброўку недзе на доўгім шляху пералёту да родных мясцін. Ты адзіночка і дзяцей не павінен мець, прэч з кватэры. Лётай па агародах, шукай чарвякоў і еш іх сам. А пройдзе час, і знойдзеш сабе з нейчага маладога вывадка сяброўку. І ўся асалода кахання і клопаты аб працягу роду прыйдуць да цябе толькі ў наступным годзе.

Батальён, які складаўся з усяго асабістага саставу навучэнцаў тэхнікума, спыніўся каля вёскі, што была кіламетраў за сем ад горада. Тут вясна праяўляла сябе не так, як у горадзе, нават снегу не было дзе хавацца. Радаваў сэрца неабсяжны прастор. Тым больш што ўвесь ён ужо быў вызвалены ад чужынцаў. Здавалася нават, што ў тыя гады, калі зямля была пад акупацыяй, не так звонка спявалі жаўранкі, як цяпер. Сонейка свяціла цёпла, лёгкі ветрык дыхаў ад сожанскіх заліўных лугоў, нёс пахі травы і кветак. На поплаве над капытнікам, які зацвіў золатам, трапяталі белыя, падобныя на буйныя сняжынкі, матылькі, а дзе-нідзе між імі мітусіліся бледна-жоўтыя матылькі-канарэечнікі. Яны нібы купаліся ў вясновым паветры: то ляцелі бокам, то, мяняючы напрамак, уздымаліся ўгару, то адмысловымі ласкуткамі паласкаліся над зялёнай траўкай.

Абапал вёскі ў агародах, на полі ўжо корпаліся дзеці, жанчыны, старыя. Далёка на ўзгорку поўзаў трактар, крыху ніжэй некалькі пар коней цягалі плугі.

Да навучэнцаў падышла апранутая ў ватоўку вялікая, мужчынскага складу жанчына. І дзе яна так паспела загарэць, што нават аблупіўся нос і блішчала ружовая, маладая скурка на шчоках.

Раман падышоў да жанчыны.

- Хто ў вас тут галоўны? - запытала яна.

- Я - камандзір батальёна.

- О, дык гэта ў вас войска. А я - брыгадзір. Дзе ж ваш дырэктар?

- Вунь ён з выкладчыкамі ідзе, адсталі яны.

- Дзе ж з такімі арламі справяцца старыя. Добрая сіла, добрая. Праўду ваш дырэктар гаварыў, што вы мне за тыдзень увосень увесь ураджай збераце.

- Убяром, было б што.

- Што ж мы будзем рабіць цяпер? Факт той, што ў нас у рэзерве адзін слабенькі кульгавы конік. Я, праўда, вам адвяла пяць гектараў леташняга бульбоўніку, зямля тут мяккая, але баюся, што конік адзін плуга не пацягне. Бульбу зараз падвязём, гною няма. Дырэктар ваш сказаў мне, што сярод вас ёсць воіны, і таму я выдзеліла самы лепшы ўчастак у брыгадзе. Мяне калгаснікі былі не з'елі за зямлю. Але што ж - трэба і вас падтрымаць. Увосень будзеце есці сваю бульбу.

- Таварыш брыгадзір, - звярнуўся Раман да жанчыны, - я пазаўчора быў каля перадавой, там шмат бежанцаў, ніякіх коней няма, а людзі сеюць.

- Як жа яны сеюць?

- Шэсць жанчын у плуг і...

- Гэта ў прыфрантавых вёсках, а наша мясцовасць ужо далекавата ад фронту. Я гэтага не дазволю сваім жанчынам, ды і сама не хачу ўпрагацца. Там напэўна яшчэ няма МТСа, а ў нас ёсць, і трактар далі.

- Дайце нам пару плужкоў.

- Плужкі ў нас ёсць, цяглавай сілы не хапае.

- А ў нас яе залішне.

- Трэба ж яшчэ ўмець і араць.

- Ну, сялянскаму хлопцу гэта не навіна. Давайце бульбу, плугі, колькі будзе, пяць дык пяць. А коніка дайце якой-небудзь мнагадзетнай салдатцы, няхай прысядзібны ўчастачак засее.

- Ха, малайчына ты, хлопец. Табе трэба дзеўку добрую пасватаць.

- Наконт дзевак не гаварыце, у мяне ёсць.

- У яго ёсць... Там гарадская, заморак які. У нас жа дзеўкі як на падбор, поўныя, здаровыя. Во баба будзе, калі палюбіш, - засмяялася брыгадзір. - Пойдзем.

- А мне жонку ў плуг не запрагаць. Хопіць таго, што маці цягае, - ужо на хаду сказаў Раман.

- Я пажартавала, выбіраць дзеўку ваша справа.

Дырэктар з выкладчыкамі ўжо былі на месцы, калі хлопцы прынеслі плугі і падвезлі бульбу. Хуценька да валькоў прычапілі цягі, і аратыя нагатове. Першую баразну ўзяўся пракласці Раман, у яго плуг упрэглася восем хлопцаў.

- Пачакайце, пачакайце, што гэта - араць будзеце на сабе? - разгублена гаварыў Даніла Гаўрылавіч і глядзеў на поле.

Ён яшчэ не ўвайшоў у курс справы, і ў яго мільганула думка, што заўтра яго могуць выклікаць у райком і накласці спагнанне за такое выкарыстанне навучэнцаў або, чаго добрага, з'явіцца фельетон у газеце, дзе распішуць такое адкрыццё дырэктара.

- Я не дазваляю, не дазваляю. Зімін, гэта ты так выдумаў?

- Не, Даніла Гаўрылавіч, я быў бы рады такой вынаходлівасці, але да мяне ўжо прыдумалі гэта людзі ў нас, у Беларусі. Вы праедзьце ў бок фронту, толькі белыя хусцінкі і мільгаюць у плугах, а інваліды або старыя мужчыны аруць. Араць таксама трэба ўмець.

- Ты кажаш, па Беларусі, жанчыны, - астываў, але яшчэ ніяк не супакойваўся дырэктар. - Далібог, колькі год пражыў, а такога не бачыў, каб жанчыны плугі цягалі.

- А што рабіць? Зямлі не ляжаць жа пустой. Гарматы таксама цягаюць машыны, а бывае дзе трэба - валакуць на сабе салдаты.

- Але ж не жанчыны, - апусціў плечы Даніла Гаўрылавіч.

- І мы не жанчыны, а ўчарашнія і заўтрашнія салдаты. Людзі нашы здольны на такія адкрыцці, каб хутчэй будаваць, уздымаць зямлю.

Даніла Гаўрылавіч успомніў, як у райкоме партыі ён расказваў пра свайго камсорга, які зрабіў выбух, каб хутчэй нарыхтаваць цэглу, і трапіў пад арышт. Там смяяліся і гаварылі, што нельга было яго арыштоўваць, напэўна, і за ворыва не будуць папракаць. Даніла Гаўрылавіч усміхнуўся.

- Давайце, - махнуў ён рукой.

Жанчыны-выкладчыцы хуценька падвязалі фартухі, напоўнілі іх бульбай і гуськом пайшлі па барознах.

Але яшчэ не скора на свежае ворыва прыляцелі гракі, каб пахадзіць услед за плугам ды давыбіраць тлустыя лічынкі хрушчоў. Птушкі здалёк заўважаюць трактар або коней на полі, а такое ворыва для іх яшчэ непрывычная з'ява, і яны прыляцелі тады, калі заўважылі вялікую плаху раллі. І то спачатку садзіліся і назіралі за групай людзей здалёк, а потым толькі падляталі на свежапракладзеную баразну.

За два дні навучэнцы пасадзілі бульбу на сваім участку і перакінуліся на будоўлю новага тэхнікума, якой кіраваў адзіны прараб - сухенькі стары чалавек, што добра разбіраўся ў чарцяжах будынка, які трэба было ўзвесці пад тэхнікум. Адно ён баяўся міны, снарада, якія маглі застацца ў зямлі. У час раскопкі траншэі пад фундамент варта было хлопцу бразнуць па нечым рыдлёўкай, як прараб адскокваў убок і кідаўся на зямлю.

Аднойчы прараб расказаў Раману пра сваё жыццё. Стары доўгі час сядзеў у фашысцкім засценку, і яго нават ганялі на чыгунку, на дарогі здымаць міны, якія ставілі партызаны. Трапляліся міны, пастаўленыя на баявы ўзвод, і варта было такую міну крануць, як яна ўзрывалася. Фашысты прымушалі нашых людзей, ці, як яны называлі, «смертнікаў», здымаць такія міны. Аднойчы немцы пагналі і старога на чыгунку, паказалі, у якім месцы міна, а самі адышліся ўбок. Стары адламаў доўгую бярэзіну ў абсадцы каля чыгункі, каб ёю спачатку падкалупнуць міну. Заўважылі гэта гітлераўцы і той бярэзінай збілі старога да паўсмерці. Як гэта так ён зламаў у абсадцы дрэва?.. І калі стары рукамі разгроб зямлю, дык заўважыў, што гэта крот падняў кучу пяску. Але стары прызнаўся, што цяпер у яго з'явілася такая хвароба, калі дзе ўбачыць кучку зямлі або дзынкне пад ломам жалеза, яго адразу нібы электрычным токам б'е па галаве.

Пасля гэтай гутаркі Раман ставіўся да яго з павагай і катэгарычна забараніў хлопцам кпіць са старога чалавека.

Кожны дзень пасля заняткаў хлопцы ішлі на будаўніцтва тэхнікума. Сцены яго раслі. Раман жыў добра, атрымліваў дадатковую картачку як будаўнік.

На гэты раз, прыйшоўшы з работы, не рыхтаваў, як звычайна, сабе вячэру, а пачаў збірацца ў госці. Рамана запрасіў яго лепшы сябар партызан Хведар на дзень нараджэння. Сябар прызнаўся, што нават забыўся пра гэты дзень, але неяк жонцы Марыне расказаў, што нарадзіўся па дарозе ў горад у маленькай вёсцы перад Вялікаднем. І яна сказала, што пагэтаму ён, Хведар, вельмі шчаслівы.

Раман задумаўся, які ж падарунак занесці сябру. Кансервы - гэта яму не падарунак. Вось калі той яшчэ не меў жонкі - гэта, бадай, быў бы самы лепшы яму падарунак. Кветкі? Ён не жанчына. Ну, няма нічога. І вырашыў Раман прысвяціць Хведару верш.

Праз гадзіну атрымаўся верш. Раман вырваў з сшытка два лісткі паперы, акуратна перапісаў верш, паклаў у кішэню і хуценька пайшоў.

Хведарава трыццацігадовая жонка ведала, што Раман быў супраць жаніцьбы свайго сябра, але, нягледзячы на гэта, яна прадыктавала мужу, каго запрасіць. І, як прызнаўся Хведар, на першым плане стаяў Раман. Ён крыху здзіўляўся такому павароту справы, бо, калі атрымліваў стыпендыю ці так чаго забягаў у бухгалтэрыю, яна да Рамана ставілася пагардліва. З якой мэтай жонка сябра запрасіла Рамана, ён не мог уявіць.

Калі Раман зайшоў у кватэру, стол ужо, як кажуць, ламаўся ад закусак і бутэлек самагонкі. Кінулася ў вочы, што з навучэнцаў былі запрошаны толькі тыя, якія ажаніліся з прадаўцамі крамаў, паварамі. Былі яшчэ дзве дзяўчыны. Марына прапанавала Раману пазнаёміцца з жонкамі Хведаравых таварышаў і з дзяўчатамі.

- А з вамі мы знаёмы, - сказаў Раман, калі чарга дайшла да высокай чарнявай дзяўчыны.

- Не зусім, мяне завуць Ліля, а вас?

- Раман. Прабачце, але я на самай справе падумаў, што вы помніце мяне па вечары ў педінстытуце. Гэта здараецца часамі са мной.

- А якая ў вас думка наконт жаночай прыгажосці?

- Ну якая? Мне дзяўчына можа падабацца, а другому - не.

- О, тады вы нічога не разумееце ў гэтым...

Раман зразумеў, на што намякае дзяўчына. Яна лічыцца зоркай прыгажосці ў педінстытуце, а Раман лічыць лепшай першакурсніцу Надзю. Ліля адразу ж і дала зразумець, што яго разуменне прыгажосці ідзе ўразрэз з многімі. Другая дзяўчына Рая была прадаўцом у краме і таксама бачыла Рамана. Яна прасіла Лілю пазнаёміць яе з ім. Цяпер Рая стаяла моўчкі збоку і прыслухоўвалася да размовы Рамана з Ліляй. А Ліля зноў наступала.

- Вас ледзь не ўсе дзяўчаты ведаюць у горадзе, але гэта пакуль што.

- Чаму? - усміхнуўся Раман.

- Як толькі вернуцца ўсе з вайны, дык вашы акцыі ўпадуць.

- Я пытаю, чаму мяне ведаюць?

- А як жа, вы ходзіце збоку і камандуеце ўсімі студэнтамі. А дзяўчаты камандзіра заўсёды хутчэй заўважаюць. Паспрабуй там разбярыся ва ўсіх вашых хлопцах астатніх. А нашы студэнткі прыходзяць і расказваюць, што бачылі, як маршыравалі рачнікі, а збоку які... А я ўжо ведаю, каго яны маюць на ўвазе.

- Затое я гэтага не ведаў.

- Вы з нашай студэнткай дружыце?

- А што?

- Яна напэўна баіцца вас у наш інстытут запрашаць.

- Гэта я баюся на вашы вечары яе пускаць.

- Так, за ёй там ухлёстваюць.

У Рамана ёкнула сэрца, але ён са спакойным выглядам сказаў:

- Чаму ж не за вамі?

- Мне яны не падабаюцца.

- Зразумела, такой дзяўчыне, як вы, няма чаго баяцца. У вас заўсёды хлопец будзе.

- Вы разумееце, што такія заявы мяне злуюць. Дзе з кім ні сустрэнуся, кожны думае, што ў мяне многа хлопцаў, па-сапраўднаму мяне яшчэ ніхто не кахаў.

Гаспадары запрасілі за стол. Ліля села побач з Раманам, а Рая села з другога боку, насупраць. Раман нахіліўся да Лілі і прашаптаў:

- Вас баяцца кахаць. Той, хто не пабаіцца, яшчэ на вайне.

- Вы таксама баіцеся?

- Не, я ж ваяваў. Бывае, што да прыгожай дзяўчыны страшней падысці, чым кінуцца на ўзброенага немца. Але ў мяне такіх пачуццяў цяпер няма.

- Цікава, да каго ж яны ў вас такія былі.

- Уявіце сабе, што да вашай студэнткі, Галубкі.

- Гэта вы так яе завяце?

- Так назваў. А што - не адпавядае назва?

- Дык хто тады я, па-вашаму, варона? - засмяялася Ліля.

- Вас яшчэ не так назавуць, не Галубкай, а яшчэ лепшае слова нехта знойдзе.

- Чорт пабяры, дык калі гэта, хто?!

- Таварышы, - устала гаспадыня, - падымем чаркі.

- За імянінніка! За імянінніка!.. - загучалі галасы.

- Паважаныя таварышы, з выпадку дня нараджэння майго лепшага сябра Хведара я прысвяціў яму верш. Прабачце, калі ў ім што не так, я не паэт.

Родился сын в двадцать шестом,

Не в городе столичном,

А в малом домике чужом

Под шестоком кирпичным...

Калі Раман скончыў чытаць, усе заапладзіравалі, нехта нават крыкнуў: «Ура!» Марына была не надта задаволена першым радком верша. Раман у ім дакладна назваў год нараджэння Хведара. Яна нікому не гаворыць, з якога года яе муж. А Хведару верш спадабаўся. Ён устаў і сказаў:

- Я ўжо сумняваюся, што Раман мой сябар, а не хросны бацька. Гэта вы не ведаеце, а ў вершы пераданы ўсе абставіны майго нараджэння. Так, па крайняй меры, мне маці расказвала. Дзякую за верш, дзякую.

- Я гэты верш перапішу. Вы назіральны чалавек, добра пішаце. Прысвяціце і мне верш, - сказала Ліля.

- Трэба, каб вы мне са свайго жыцця што-небудзь цікавае расказалі.

- У мяне нічога не было цікавага. Я яшчэ нікога не кахала. А вось вы спадабаліся мне.

- І чаму гэта чалавек, калі вып'е, у большасці сваёй прызнаецца свайму суседу, што той падабаецца яму. Падабацца - адно, а кахаць - іншае.

- Я не ведаю гэтай розніцы, але з вамі прыемна быць разам.

- Вы паўтараеце словы адной маёй знаёмай. Я не хачу дапускаць думкі, што вы такая, бо ў той было зусім іншае жыццё.

- Якая я? - схамянулася Ліля.

- Сказаць?

- Гаварыце.

- З абкрадзенымі пачуццямі, - на вуха сказаў Раман.

- Яны яшчэ ў мяне нікім не кранутыя.

- Гэта добра, хаця не, кахаць лепш, чым быць каханым.

- Праўда, бо мяне кахалі, а мне ад гэтага было толькі надакучліва і смешна.

- Ну вось, дык і я не хачу, каб вам было смешна. Вы проста сэрцаедка, як толькі дабіваецеся, што хтосьці закахаецца, вас ён ужо не цікавіць. І гэтым хлопцу прыносіце вялікі душэўны боль.

- Адкуль вы гэта ўсё ведаеце, з вамі было такое?

- Не, але думаю, што можа падобнае быць, варта толькі сустрэць такую дзяўчыну.

- Гм, з вамі не здарыцца гэтага.

- Самі сказалі, што хутка вернуцца з вайны арлы.

- Яны будуць для іншых, а да майго берага ніякі арол чамусьці не далятае.

- Бо на вашым беразе небяспечна і арлу садзіцца.

- Вось іменна - арол, як вы кажаце, баіцца, а які-небудзь абшчыпаны певень - не.

- Так і я думаю, лепш мне вас баяцца і лунаць арлом, чым упадобіцца пеўню, - усміхнуўся Раман.

- Вы не гэтага баіцеся, вы закаханыя ў Надзю. Шчаслівая...

- Вы нават і самой сабе пярэчыце. Я закаханы, а яна шчаслівая. Вы толькі сказалі, што такога «шчасця» ў вас многа было.

- Нічога вы не ведаеце або не хочаце ведаць... Мы ехалі з Марынай у Бранск, я да бацькоў, а яна да сваёй сястры. З размовы я даведалася, што яна ў рачным тэхнікуме працуе. Марына сказала, што вы сябар яе мужа. І я нават прызналася ёй... Гэта вы сэрцаед.

Раман усміхнуўся, а потым задумаўся, крыху засумаваў. Сядзеў бы ён вось тут з Надзяй, зусім іншае было б на душы. А так, хаця і сядзіць побач з прыгожай дзяўчынай, ведае, што перастрэлка з ёй вядзецца халастымі патронамі. Цікава, як адчуваюць сябе яго таварышы каля сваіх жонак? Яны тут утрох: Ваня, Пеця і Лёня. Ваня ўважліва адносіцца да сваёй. Ён малады і напэўна кахае сваю выбранніцу. Пецю жонка не дазваляе піць, і ён сядзіць сумнаваты. А расчырванелы Лёня то паглядвае маслянымі вачамі на Лілю, то хаваецца за плечы сваёй тлустай жонкі-повара і працягвае руку, каб крануць Раю, а тая паціху адсоўваецца са сваім крэслам ад яго жонкі. Лёнева жонка флегматычная, яна закусвае і не заўважае ўсяго гэтага. Толькі адзін раз кінула папрок Раі:

- Чаго ты ад'ехала ад мяне так далёка?

Рая прамаўчала і крышку пачырванела. Марына не спадзявалася, што на дзень нараджэння яе мужа можа прыйсці Ліля, і яна запрасіла Раю, каб пазнаёміць з Раманам. Рая сціплая дзяўчына, з няправільнымі рысамі твару, але вельмі сімпатычная. Галоўная вартасць Раі, з якой лічылася больш за ўсё Марына, - гэта яе дом і ў ім адна маці. Здавалася, што Марына толькі тым і займаецца, каб знаходзіць такіх нявест і зводзіць іх з навучэнцамі тэхнікума. Яна не асабліва была задаволена прыгажуняй Ліляй, на якую паглядвае нават і яе Хведар, і, як ёй здавалася, зайздросціць Раману. Ліля яшчэ выпіла, і яе самалюбства агалілася. Як гэта так, яна дачка такога бацькі, якога нават не пускалі ўсю вайну на фронт, а пасылалі толькі на вызваленую тэрыторыю наводзіць парадкі, а хлопец, які падабаецца ёй, з нейкай насмешкай адносіцца да яе.

Няхай толькі вызваляць Беларусь - бацьку накіруюць сюды, і Раман тады даведаецца, хто такая Ліля Козырава.

- І што вам падабаецца ў Надзі? Яна ж нейкая сіняя, заўсёды ёй холадна, трымціць, - трасучыся над сталом, перадражніла Ліля дзяўчыну.

- Са мной ёй не бывае холадна, - рэзка адказаў Раман.

- Вы пакрыўдзіліся, што я на вашу дзяўчыну так сказала.

- Так. Гаварыць мне кепска пра дзяўчыну, якую я люблю, значыць, крыўдзіць і мяне.

- А я хачу вас пакрыўдзіць!

- Мабыць, вам гэта звычна. Але, даруйце, любая ваша калючая шпілька для мяне будзе не больш чым камарыны ўкус. Ну, ды не будзем аб гэтым, тым больш за святочным сталом. Дарэчы, дзе вы жывяце? - пасля хвіліннай паўзы запытаўся Раман.

- Я думаю, што вы павінны валодаць элементарнай культурай, каб з вечара праводзіць знаёмую дзяўчыну дадому. Вось тады і ўбачыце. Я неаднойчы заўважала, як вы выходзілі з дому, я жыву амаль побач з вамі. Так што вам не будзе вялікіх цяжкасцей.

- Вы кепска падумалі пра мяне, што я толькі элементарнай культурай валодаю. Калі мне спадабаецца чалавек, я з ім магу на край свету ісці. Ды наогул неабавязкова маладому чалавеку вучыцца культуры ў іншых, раскладваць па паліцах: вось гэта добрае бяру, а гэта кепскае - не. Чалавек ад прыроды сваёй самая арганізаваная і разумная істота. Трэба толькі не ашукваць самога сябе і іншых і паводзіць сябе так, дзе тваё сумленне падказвае, што гэта добра будзе і для сябе і для іншых.

- А што, я не культурная, што, вам не падабаюся? - нібы прачнулася Ліля.

- Вы і прыгожая і культурная...

- Дык у чым жа справа?

Раман рассмяяўся:

- Вы хочаце, каб я прызнаўся ў каханні? Так? Але ж, зразумейце, я люблю Надзю і толькі яе, хаця яна, як вы кажаце, і баіцца холаду, дрыжыць...

Ліля адвярнулася, густа пачырванела.

Сталы вынеслі на кухню. Пеця ўзяў баян, правёў пальцамі па гузіках то ўніз, то ўверх. Раман сказаў Хведару, што баліць галава і яму трэба ісці дамоў.

- Увесь вечар многа гаварыў, а піў зусім мала. Шкада, што я далёка ад цябе сядзеў. У наш час, браце, трэба ўмела карыстацца момантам.

Ліля пацвердзіла, што галава баліць толькі з прычыны, якую выказаў Раманаў сябра. Хведар учапіўся за гэта і прымусіў Рамана з Ліляй пайсці на кухню, дзе наліў ім па чарцы першаку.

- Зараз, зараз у галаве пасвятлее.

- Ты распіўся тут, бачу, - заўважыў Раман.

- А як жа - мы з жоначкай кожны вечар па чарцы бяром.

- Сапраўды, у галаве пасвятлела, аж Ліля прыгажэйшай стала.

- Дык давай яшчэ выпі, - засмяялася яна.

- Баюся.

- Баішся, каб я такой, якая ў сапраўднасці ёсць, не паказалася табе?

- Я на цябе досыць нагледзеўся. Але паўтараю, я кахаю Надзю, толькі яе.

- Я злую, усе гавораць, што я прыгажэйшая. Хведар, пацвердзі.

- Я на месцы Рамана вас абедзвюх кахаў бы.

- А траіх ты не хацеў бы? - спытаў Раман.

- І траіх.

- Бачу я, што ў вашых галовах таксама стала светла. Столькі ў нашым тэхнікуме хлопцаў! А пажаніліся адзінкі. А там кожны з іх марыць знайсці па сэрцу прыгожую дзяўчыну. Многія цудоўныя хлопцы не ходзяць на вечары толькі таму, што чаравікаў няма або ёсць якія з вышчаранымі зубамі, дык у іх жа да Лілі не падступішся.

- Такому, як ты, я сама б купіла.

- Каб у мяне не было, дык ад дзяўчыны я ўсё роўна не ўзяў бы. Мне б дзяржава боты дала і ўсё абмундзіраванне. Гэта да рэвалюцыі за пасаг бралі ў жонкі, а потым той пасаг мужу бокам вылазіў. Мне бацькі расказвалі пра тагачаснае жыццё.

- Ты ж кажаш, чаравікаў няма, дык і кахання няма, - заўважыла Ліля.

- Усё гэта часовая з'ява. Ты мяне кахай у такіх чаравіках, якія ёсць, і не прапануй лепшых. Думаю, што хлопцы, якім даюць пасаг, сапсуюць сабе жыццё. Не вечна ж вайна будзе. Неўзабаве мы пераможам, і тады ўсё пераменіцца...

- Вось чаму ты Надзю і кахаеш, што яна не мае нічога, - скрывілася Ліля.

- У яе ёсць усё, для мяне яна самая багатая.

- І выпіў, а ўсё роўна ў яго не пасвятлела ў галаве. Пойдзем, Хведар, станцуем, а ён няхай уздыхае па сваёй Надзі.

Ліля заспявала і закружылася ў танцы.

Раман - ужо другі раз - пайшоў танцаваць з Раяй, і, калі пасля танца яны спыніліся, Лілі было непрыемна, што ён не падыходзіць да яе.

- Ты баішся нават патанцаваць са мной? - прыжмурыла яна чорныя вочы.

- Кінь. Давайце лепш усе разам спяем што-небудзь.

- А якая табе песня больш падабаецца? - запыталася Ліля.

- Гледзячы калі і дзе. У страі - «Свяшчэнная вайна». А дома, само сабой разумеецца, - «Студэнтачка». Пеця, сыграй «Студэнтачку».

Пеця шырока расцягнуў баян. Усе, дзе хто быў, заспявалі: «Студенточка, заря вечерняя, под липою я ожидал тебя...»

У Лілі голас быў нікуды не варты, яна проста крычала. І калі кончылі спяваць, Раман гучна засмяяўся:

- Ну, сябры мае, калі б мая бабуля пачула, як мы спяваем, дык сказала б, што гэта ваўкі за гарою жарабя дзяруць.

Ліля аблізвала губы і глядзела па баках, нібы шукала таго, хто гэта так дрэнна спяваў. Праўду кажуць, што людзі без музычнага слыху не адчуваюць таго, што яны, спяваючы, страшэнна фальшывяць. Раман пасаромеўся сказаць пра гэта Лілі.

У апошнія месяцы фашысцкія самалёты не рабілі налётаў на горад. Хутчэй за ўсё яны не маглі прарвацца сюды, бо на захад ад горада стаяла моцная зенітная заслона і часта чуваць было тахканне аўтаматычных гармат. Але ўсё роўна маскіроўка захоўвалася, як і раней. Ноч, а ні ў адным акне не заўважыш агеньчыка.

Раман з Ліляй ішлі з вечара разам.

- Ты ў гэтым доме жывеш? - запытаў Раман, калі Ліля спынілася ля кветніка і ў двары забрахаў сабака.

- Так, тут здымаю пакой дваццаць метраў, - мнагазначна адказала Ліля.

- На адну? І што рабіць у такім пакоі?

- Іншы раз бывае сумна.

- Зразумела, у вялікім пакоі адзін чалавек заўсёды адчувае, што нечага не хапае. А вось калі сядзіш у маленькім, звыкаешся з тым, што цябе абмяжоўваюць сценкі, і больш ніхто і нішто не патрэбны табе. Калі каго хочаш, дык трымаеш толькі ў душы.

- Ты і такому становішчу тлумачэнне знайшоў. Што з таго - трымаць у душы? Быць побач - іншая справа.

- Многа студэнтаў, можна сказаць, пакутуюць без жылля. Я сам колькі месяцаў жыў там, дзе і вучыўся. Спачатку яшчэ масціўся на скамейках, а потым закручваўся ў шынель і клаўся ў куток на падлогу, спаў. А ты б узяла сюды са дзве дзяўчыны, весялей было б.

- Навошта яны? У сваім пакоі што захачу, тое і раблю, сама сабе гаспадыня.

- І хлопцаў прыводзіш?

- Ніводзін яшчэ парога не пераступаў.

- Не дазваляеш заходзіць?

- Не, няма такіх, каго можна было б запрасіць.

- Добра, я цябе пазнаёмлю з хлопцам.

- Я такіх знаёмстваў не прызнаю. Перш павінна сама ўбачыць хлопца, а потым...

- Пры выпадку пакажу, - на развітанне сказаў Раман.

Не паспела Ліля адчыніць веснічкі, як паўз яе ногі шмыгануў невялікі сабака, гыркнуў і ўпіўся Раману ў нагу.

Ліля закрычала, і сабака кінуўся назад у двор.

Раман сагнуўся, падцягнуў калашыну, па назе ў чаравік пабег струменьчык крыві.

- Ай-яй-яй, гэта праз мяне ўсё. Я яго заб'ю, - залямантавала Ліля. - Табе баліць?

- Не, кепска вось, што штаны парваў. Добра хоць - не на знешнім баку, зацыраваць можна, і не будзе відаць.

Раман выняў з кішэні хустачку і выцер кроў.

- Ай, пойдзем у хату, я перавяжу. У мяне ёд ёсць.

- Хочаш, каб твой сабака мяне зусім раздзеў?

- Я пабягу навяжу яго. - Ліля пайшла ў двор, і чуваць было, як заскуголіў сабака.

Раман пайшоў за Ліляй у хату. Яна ўключыла святло і дастала з шафы кавалак ваты, марлю, ёд. На назе, ніжэй лыткі, былі дзве ранкі. Ліля прамакнула ватай кроў і даволі спрытна перавязала марляй нагу. Раман разагнуўся, уздыхнуў і агледзеў дзявочы пакой. Над ложкам, прымацаваныя да сценкі, блішчалі рэпрадукцыі нямецкіх паштовак, якія звычайна прапаноўваліся на базары лаўкачамі-прайдзісветамі, каб набыць лёгкую капейку. Раман не вытрымаў, устаў і падышоў да ложка. Побач стала Ліля. На паштоўках то саладжавыя, прылізаныя мужчыны цалавалі ў аголеныя грудзі жанчын, то воблакі абрамлялі контур вялізнага сэрца, праткнёнага стралой, то, хаваючы твары, ляжалі ў прыбярэжным пяску стомленыя бяссоннымі начамі жанчыны ў майтках і без іх.

- Прыгожыя, праўда? - сказала Ліля.

- Што ж, гэта справа такая - у каго які густ. Напрыклад, вось гэта паношанае цела можна параўнаць з падэшвамі маіх босых ног, калі я ў дзяцінстве часта бегаў па ржышчы і сенажаці. Тады так адшліфоўваў скуру, што яна не адчувала не толькі нічыйго дотыку, а нават шчэбеню. Звычайна я баяўся шчыкоткі, а пасля такой загартоўкі брат мяне колькі ні спрабаваў рассмяшыць, драпаючы па падэшвах, нічога не атрымлівалася, я нічога не адчуваў. Думаю, што такія жанчыны, як на тваіх карцінках, таксама ўжо не баяцца шчыкоткі, і яны мяне не цікавяць. Цьфу, - зморшчыўся і адвярнуўся ад сценкі Раман. - Дзякую табе за першую дапамогу, пайду спаць, хаця нага разбалелася.

- Гэта я вінаватая, прабач.

- Вось смешная, хіба ты мяне ўкусіла?

- Я не заўважыла, як ён выскачыў.

- Цяпер я паверу, што да цябе ніхто не заходзіць, калі ў двары такі злосны сабака.

Ён чуў, як шчоўкнула за ім зашчапка на дзвярах. Ціхенька прайшоў па двары, хаця сабака ўжо не абзываўся. Таксама ціха ўвайшоў і ў свой пакой. Розін ложак стаяў акуратна засланы. Яна ўжо тут не жыла.

«У Розы лепшая душа, чым у Лілі», - ужо ў пасцелі падумаў Раман.