III


Снег раставаў. І не ад часу, бо на дварэ стаяў люты. Здавалася, ён плыве ад той суматохі, якая панавала навокал. Бесперапынны рух машын, рыпенне двухконных вайсковых калёс, лязганне гусеніц самаходных гармат, танкаў, цяжкія крокі салдат - усё гэта рэзала, таптала, змешвала са снегам зямлю, награвала паветра. І яно сціскалася пад нізкімі хмарамі, напоўненае пахамі саляркі, бензіну, поту. Раманаў конік ледзь цягнуў з'езджаныя да капылоў сані. Хлопец часта саскокваў з іх, зварочваў каня на абочыну дарогі, даючы праезд машынам.

Ужо гусцеў змрок. Чуваць было, як дзяўблі зямлю снарады, цьмяна ўспыхвалі ракеты, зрэдку ганяліся адна за адной трасіруючыя кулі. Перадавая лінія фронту была не так далёка. Рамана здзіўляла, што столькі часу ён цягнецца на захад, а ніхто не спыніў, не запытаў нават, куды ён едзе. І салдаты, і афіцэры звярталі ўвагу толькі на Раманаву шапку з чырвонай істужкай. А куды ён цягнецца на гэтым худым коніку, нікога не цікавіла.

Калі Раман тузаў лейцы, конік яшчэ спрабаваў бегчы трушком, але нічога не атрымлівалася. Ён перабіраў тонкімі нагамі так, што можна было не адставаць, ідучы шырокім крокам.

Раману трэба было праехаць вёсачку, што стаяла пад гарою ўздоўж балотца, і, мінуўшы грэблю, выехаць на поле, з якога ён можа ўбачыць і сваю хату. Але толькі ён пераехаў вуліцу, як уткнуўся ў шлагбаўм. Адразу ж да Рамана падышоў малады салдат. Ён здзіўлена паглядзеў на Раманаву шапку і са злосцю тузануў за лейчыну.

- Апят партызан, сычас жа паварочвай аглоблі, што б я тэбя не відзел тут, - з грузінскім акцэнтам сказаў салдат.

- Калі гэта ты мяне відзел, давай не крычы, а лепш прапусці. Мне дазволілі, нават у сельсавеце каня далі. Я павінен з'ездзіць у сваю вёску - Карму, ведаеш такую, і ўзяць крыху харчоў. Сям'я пухне ад голаду, хворыя ўсе.

- Хто тэбе дазволіў?

- Сельсавет.

- Назад! - выхапіўшы ў Рамана лейцы, салдат павярнуў каня ад шлагбаўма. - Матай, матай, ваш сэльсавет, а мой Сталін.

- А дзе твой начальнік?

- Здэсь, - паказаў на хату салдат. - У нас нет начальнік, маёр, ён то жэ скажэт.

Раман павярнуў да двара, на які ўказаў салдат. Знешне здавалася, што ў хаце няма ніякага жыцця. Але калі хлопец адчыніў дзверы, убачыў: у другім пакоі гарэла лямпа і за сталом сядзеў ужо немалады маёр. Раман прывітаўся і запытаў, ці можна яму праехаць у Карму.

- Чаго вам туды, там жа пярэдні край.

- Я ведаю. Але мая маці з сям'ёй эвакуіравана адтуль за Дняпро, і ім няма чаго есці. Трэба адкапаць і завезці хоць пару мяшочкаў збожжа. Я дамовіўся там з камандзірам часці, і ён мне паабяцаў змалоць.

- Вашы дакументы?

Раман дастаў з кішэні партызанскую даведку, ордэнскую кніжку, пасведчанне тэхнікума і ўсё працягнуў маёру.

Раптам з пярэдняга пакоя ўвайшла сялянка. Маёр разглядваў дакументы, а жанчына - Рамана.

- Прапусціць вас не можам, - сказаў маёр, аддаючы назад дакументы. - Нядаўна тут ля Кармы пад выглядам партызан злучылася група з нашымі войскамі. І да яе аднесліся бяспечна. Ноччу тыя «партызаны» схапілі нашага салдата і павярнулі назад цераз перадавую... Вось бачыце.

Загаварыла жанчына:

- А сынок мой, вы былі партызанам! Я ж думала, вы загінулі. Вы памятаеце, былі тут у маёй хаце, я вам есці наварыла, і вы толькі паселі за стол, а ваш вартавы падхопліваецца і крычыць, што немцы акружаюць. Вы пабеглі, і адразу ж каля балота паднялася такая страляніна. Тады нашы людзі закапалі там некалькі партызанаў, я, праўда, не хадзіла. Вы былі камандзірам у іх, я запомніла.

- Дык вы ведаеце яго? - звярнуўся маёр да сялянкі.

- А як жа, гэта свой хлопец, партызан, яго тут многія ведаюць. А дзе ж ваша маці? - зноў звярнулася жанчына да Рамана.

- За Дняпром. Ды ўсе захварэлі на тыф.

- І я ж там. Але вось прыйшла, каб тое-сёе ўзяць. Да нас яшчэ пускаюць, а да вас - не.

- Што, вам даводзілася да нашага прыходу тут змагацца? - запытаўся маёр.

- Так, таварыш маёр.

- Тады я вас прапускаю. Вазьміце вось гэта, - маёр паставіў трохкутную пячатку на паперку і працягнуў Раману.

Раман глянуў на паперку. Там было напісана: «Вартавы, прапусціць». Ён падзякаваў і хуценька пайшоў з хаты.

Салдат асвяціў ліхтарыкам пропуск, штосьці буркнуў на сваёй мове і падняў шлагбаўм.

«Пашанцавала, - думаў Раман. - Каб не гэтая жанчына, давялося б ехаць паражняком назад. А там так спадзяюцца і маці, і сястра, і брат, што я іх выратую ад голаду».

Раман успомніў жанчыну і бой каля гэтай грэбелькі. Тут загінуў тады Міша, пра якога ён расказваў Надзі. Каб крыху яшчэ, дык і яму, Раману, тады была б смерць. Ён сутыкнуўся нос у нос з гітлераўцам у кустах, абодва кінуліся назад і адначасова абодва павярнуліся, але Раман паспеў стрэліць першы. Немцы трупы сваіх салдат забралі, а партызан пахавалі людзі.

Раман спыніў каня на грэблі, саскочыў з санак, зняў сваю цяжкую шапку і моўчкі пастаяў на тым месцы, дзе некалі адбыўся бой. Паглядзеў па абочынах, нідзе ніякай магілкі не відаць. «Закончыцца вайна, тады я прыеду сюды, - падумаў ён. - Цудоўныя тры хлопцы загінулі». Сеўшы на санкі, Раман крануў каня і задумаўся. Перад вачыма паўсталі маці, сястра, брат, Надзя. І як ён, ідучы да маці, марыў пахваліцца, што ў яго ёсць дзяўчына, студэнтачка. Але маці на хвіліну апрытомнела, глянула на сына і зноў пачала трызніць. Пра якую дзяўчыну гаварыць ёй у такі момант...

Раптам за балотцам пачулася: «вы-ы-ў - вы-ы-ў - вы-ы-ў...» - і ўгору шмыганулі стрэлы ярка-белага агню. Недзе за вёскай, куды ехаў Раман, громам пракаціліся выбухі. Раман здагадаўся, што гэта дала залп «кацюша». За ёй ударылі некалькі гармат, залапаталі мінамёты. Прыфрантавы конік хлюпаў па лужынах і не звяртаў увагі на выбухі. Кананада была нядоўгай. Але, пад'ехаўшы бліжэй да вёскі, Раман пачуў, як недзе там, недалёка, на захадзе, трашчалі кулямёты, аўтаматы, убачыў, як узвіваліся ракеты, асвятляючы невысокі лясок. Нават даносіліся крыкі «ўра». Гэта праходзіла так званая разведка боем.

Не пазнаць было роднай вёскі. Некаторыя хаты былі разбураны ўшчэнт, вакол двароў ніякіх агароджаў, дзе-нідзе толькі тырчалі адзінокія дрэвы. Там-сям аднекуль з-пад зямлі выскоквалі іскры. Салдаты не жылі ў хатах, а сядзелі ў бліндажах, з якіх на паверхню выходзілі распаленыя да чырвані бляшаныя трубы. У Раманавым двары таксама быў такі бліндаж. Каля яго спыніў ён свайго каня.

Адразу ж перад хлопцам вырас салдат і запытаў:

- Хто вы такі?

- Гаспадар гэтай хаты.

- Хутчэй у бліндаж. Гэта сёння немец штосьці заспаў, а то вы і не прыехалі б сюды.

Раман пакрочыў услед за салдатам. Толькі ў бліндажы хлопец убачыў, што з ім размаўляў не салдат, а капітан. У бліндажы было светла. У пяколку, выкапаным у земляной сцяне, стаяла сплюшчаная ўверсе гільза з-пад «саракапяткі» і гарэла на ўвесь кнот. Па тэлефоне размаўляў палкоўнік. «Толькі ж не прыстрэльце, а дастаўце яго на маяк», - гаварыў ён у трубку. Капітан прысеў і падкінуў у чыгунную печку дроў. Пачуўшы, што палкоўнік паклаў трубку, нібы сам сабе сказаў:

- Гаспадар гэтага дома да нас у госці прыехаў.

- Прыехаў? - здзіўлена паглядзеў на Рамана палкоўнік. - Да нас дабрацца не так проста.

- А я пад прыкрыццем артылерыі пранік.

- Смела, смела, сынок. Што - адваяваўся ўжо?

- Так, таварыш палкоўнік.

- Дакументы ёсць?

Раман працягнуў пропуск. Палкоўнік уважліва паглядзеў і сказаў:

- Корабаў са СМЕРШа выпісаў. За правізіяй, мабыць. Сядай вунь на калодку, расказвай, як тут у вас жыццё-быццё працякала.

Раман сеў, паглядзеў у вочы палкоўніку, і яны здаліся яму вельмі падобнымі на бацькавы. Мокрыя, бліскучыя, глыбока пасаджаныя пад ілбом. Праўда, у бацькі яны былі такімі ў той апошні дзень, калі ён развітваўся перад адыходам на вайну, а ў палкоўніка яны, напэўна, заўсёды такія. Раман глядзеў у іх і расказваў пра партызанскую барацьбу, пра цяперашняе жыццё, вучобу. І раптам: «Б-б-бу, бу, бу». Палкоўнік падхапіў гільзу, якая падала з пяколка.

- О, маць іх... артналёт зноў. Ноч спакою не дадуць, - сказаў ціха палкоўнік.

Артналёт працягваўся хвілін пяць.

- Партызан, мабыць, так не абстрэльвалі? - запытаў капітан.

- Не, калі нас пачыналі так абстрэльваць, мы адразу ж пераходзілі ў іншае месца, а вам жа трэба сядзець.

- Вось так, удзень снайперы сочаць за кожным нашым рухам. А ўначы, калі нічога не відаць, дык яны так званым згубным агнём нас накрываюць. Пакуль спасціглі іхнюю тактыку, дык многа загінула нашага брата. Толькі вылезе салдат або афіцэр, каб што-небудзь зрабіць, а яны і сыпануць адразу ж мінамі. А дзе ж вы каня пакінулі? - неўзабаве запытаў палкоўнік.

- Тут, у двары, - адказаў Раман.

- Капітан, чаму ж за хату не паставілі? - заўважыў палкоўнік.

Раман хуценька кінуўся з бліндажа, за ім капітан.

Конь ляжаў сярод двара і яшчэ дрыгаў нагамі.

- Вяртайся назад! - сказаў капітан і сам шмыгануў у бліндаж.

Раман не паслухаў яго і хацеў падысці да каня, але раптам засвісталі міны і зноў грымнулі выбухі. Раман стралой уляцеў у бліндаж.

- Што - добры конь? - запытаў палкоўнік.

- Ды не вельмі, але што мне цяпер рабіць? Там так чакаюць. Сястра гаварыла, што хутка бліны будзе пячы. Напячэ...

Палкоўнік задумаўся, паглядзеў на хлопца і сказаў:

- Не журыся, сынку, нешта прыдумаем, будзеце пячы блінцы. А дзе захавана зерне?

- У хляве.

- О, зусім добра. Фрыцы, бывае, і па дзве гадзіны маўчаць, выберам час і ўсё зробім.

- А што мне ў сельсавеце сказаць, дзе я каня дзеў?

- Хто там старшыня?

- Наш партызанскі камандзір.

- Я напішу паперу, што каня забілі на перадавой. Капітан, ідзі вазьмі двух салдат з рыдлёўкамі.

- Можа, не трэба, яшчэ заб'юць, - скрывіўся Раман.

- Мы ведаем, калі могуць забіць, калі не, - усміхнуўся палкоўнік.

Капітан пайшоў, а Раман паглядзеў на палкоўніка і падумаў: «Божа мой, у такім пекле сядзіць, а яшчэ смяецца».

- Я беларусаў люблю. Колькі на маім вяку іх праслужыла ў мяне! Заўсёды быў задаволены імі. Адважныя, працавітыя і дысцыплінаваныя, выканаюць усё як належыць.

- А вы адкуль? - перабіў Раман.

- Я сам з Сібіры, мае даўнія продкі адсюль. І я, стары, ганаруся вашымі беларускімі партызанамі.

Сказаўшы гэта, палкоўнік лізнуў кончыкам языка паперу і штосьці напісаў алоўкам.

- На, аддасі старшыні сельсавета.

Увайшоў капітан, а за ім двое салдат.

- Вось што, рабяты, гэта сын франтавіка і сам ваяваў. Сям'я эвакуіравана з гэтай хаты і знаходзіцца ў цяжкім становішчы. Дапамажыце яму адкапаць збожжа і паднясіце за поле да артылерыстаў. Туды часта ідуць машыны. Яны падкінуць яго за Дняпро.

- Ёсць! - адказаў салдат, які стаяў уперадзе.

- Не спяшайцеся, зараз немцы адстраляюцца, а за паўзу вы справіцеся выйсці на поле, туды не б'юць.

Чакаць доўга не давялося. Толькі палкоўнік паглядзеў на гадзіннік і нібы сам даў каманду. Загрымелі выбухі, пасыпалася зямля са сцен бліндажа...

- Ну вось, цяпер можна ісці, - сказаў палкоўнік, калі скончыўся артналёт. - А ты пасядзі крыху, нам павінны хутка паднесці тэрмасы, павячэралі б...

- Не. Вялікае вам дзякуй, таварыш палкоўнік. Нашу сустрэчу я запамятаю на ўсё жыццё.

Палкоўнік падняўся і правёў Рамана да выхаду. На развітанне моцна паціснуў руку і пажадаў шчаслівай дарогі.

Салдаты хутка адкапалі скрыню і насыпалі два паўмяшкі пшаніцы. Раман у кутку хлява з-пад пацярухі дастаў некалькі плітак толу і венгерскі пісталет. Гэта ўсё ён захаваў, яшчэ калі быў у партызанах. Тол у атрад прыслалі з Вялікай зямлі, але група падрыўнікоў не паспела яго выкарыстаць, а пісталет Раман адабраў у палоннага, якога партызаны захапілі каля чыгункі. Тол Раман выкарыстае на будаўніцтве тэхнікума. На нарыхтоўку цэглы адвялі вялізную сцяну з разбуранага дома... А вось навошта яму пісталет, ён сам не ўяўляў.

Узяў так, няхай будзе.

Салдаты заўважылі, што Раман паклаў штосьці ў рэчавы мяшок, і хлопец нават пачуў, як адзін з іх шапнуў другому: «Напэўна, сала». Салдаты жылі не так ужо ў дастатку, і Раман спачатку вырашыў: «Скажу, што гэта за сала, а то падумаюць пра мяне, што нейкі скупярдзяй». Але завагаўся. Не, яны могуць яшчэ западозрыць, што ўзяў узрыўчатку з якой-небудзь нядобрай мэтай. Як-ніяк ужо выйшлі на поле і крочылі ў тым напрамку, адкуль давала залп «кацюша». Яму здавалася, што салдаты не ў настроі, і толькі праз гэта «сала». У аднаго нават нешта хруснула на зубах. «Напэўна, грызе сухар, есці хоча», - падумаў Раман. Ды і ў самога ад раніцы ў роце нічога не было. «О, каб у мяне было сала, хоць без хлеба, а ўсё роўна па кавалку з'елі б», - аблізаў Раман салёныя ад поту губы.

- Адпачнём, - прапанаваў салдат, што ішоў ззаду. - Пшаніца цяжкая, нібы волава.

- Перакурым, - сказаў другі. - На, партызан, паперу, і ты закуры.

- Не, дзякую, я не куру. - Яшчэ горш стала на душы ў Рамана. «А я засыпаў зернем «сала» ў рэчавым мяшку і маўчу».

Хлопцу нават стала горача. «Сказаць?» - задаў сам сабе пытанне. «А навошта яму тол?» - падумаюць салдаты. Калі б яшчэ Раман не ведаў пра шпікоў, якія тут блукалі пад выглядам партызан, а так западозраць і яго ў нячыстай справе. Не, ён не прызнаецца, хутка салдаты вернуцца назад.

- Жраць хочацца, - сказаў зусім малады салдат, які хрумстаў штосьці па дарозе.

- Хлопцы, у мяне няма сала. Гэта я толу ўзяў кілаграмы два.

- А хто табе што гаворыць пра сала. Мы пажартавалі там, у хляве. Выляжала б яно там у кутку, на перадавой, калі мышэй поўна галодных.

- Тол мне патрэбен на нарыхтоўку цэглы для будаўніцтва тэхнікума.

- Якога тэхнікума? - пацікавіўся той жа салдат.

- Рачнога.

- Будуйце, будуйце, жывым застануся, і я туды пайду вучыцца. Яшчэ з дзяцінства марыў капітанам парахода стаць.

- Чаму ты не сказаў нам, мы б табе яшчэ толу далі, - заўважыў старэйшы.

Пасля гэтай размовы Раману стала лягчэй на душы. Выглянуў месяц у акно разарванай хмары, прабег сваім халодным святлом па полі, пашарыў у кусточках ля балота, па сетках, нацягнутых над гарматамі, і ці то ад сораму, што падгледзеў сакрэты зямлян, ці то ад крыўды, чым яны займаюцца, зноў закрыўся хмарай.

Раману пашанцавала. Раніцай вайсковая машына падвезла яго да хаты, у якой часова пасялілася маці з дзецьмі. Праўда, маці ўжо дома не было, яе забралі ў тэрмінова арганізаваны прыфрантавы шпіталь для цывільных, якія хварэлі на тыф. Абстрыжаныя сястра і брат ужо адчувалі сябе лепш, але яшчэ былі слабыя. Ім неабходна было добрае харчаванне, так сказаў лекар. Раману змалолі пшаніцу, затым ён збегаў да камандзіра вайсковай часці, які аддаў загад, каб з кухні выдавалі штодзённы салдацкі паёк партызану, што вярнуўся нядаўна са шпіталя. Раману неабходна было затрымацца яшчэ на некалькі дзён, каб падтрымаць сястру і брата. Хутка брат мацней стане на ногі і будзе сам з кацялком хадзіць да салдацкай кухні. Так Раман дамовіўся з кухарам.

Але як ні спяшаўся Раман уладкаваць усе свае гаспадарчыя справы, на спатканне з Надзяй ён не паспеў.

«І чаму я не сказаў ёй, што паеду дадому?» - дакараў сябе хлопец.


Загрузка...