Пасля смерчу

IV

Да гэтай сустрэчы Надзя рыхтавалася асабліва старанна, нават лязом нажа заламала свае доўгія вейкі, выкленчыла пудры і духоў у старэйшай сястры. Як і кожнай маладой дзяўчыне, ёй здавалася, што ад гэтага ў значнай ступені будзе залежаць яе поспех. А Вера кпіла з сястры. Яна ўжо даўно сябравала з хлопцамі і нават дамовілася з адным маёрам, што, як толькі закончыцца вайна, ён прыедзе і яны згуляюць вяселле. А пакуль яна штодня атрымлівала лісты-трохкутнікі з-пад Ковеля, куды неўзабаве перакінулі яе сябра і дзе ён удзельнічае ў жорсткіх баях мясцовага значэння. Маёр яе пераканаў, што савецкаму афіцэру больш падабаюцца тыя дзяўчаты, якія ходзяць проста, нават у зусім танных сукенках, чым расфарбаваныя, расфуфыраныя. Апошнія - гэта выключэнне з тых людзей, якія доўгі час жылі пад ярмом акупантаў. І Вера хадзіла проста. Нават сваю лепшую сукенку яна аддала сястры.

Надзя была задаволена. Верына песенька спета, лічыла яна.

Надзя апранула сваю лепшую сукенку, паставіла люстэрка на падлогу, адыходзіла, паварочвалася, папраўляла паясок на таліі і ўжо бачыла сябе на танцах, якія цяпер сталі звычайнымі ў клубе перад пачаткам кіно.

- Дачушка мая, цябе сёння хоць пад вянец, - сказала маці. - Куды ж ты збіраешся так?

- На спатканне з партызанам, - усміхнулася Вера.

- А што? - глянула на яе Надзя.

- Я нічога не гавару, прыгожы хлопец, нават з узнагародамі, здаецца, і не дурны.

- Я з дурнямі не хаджу. А што зараз за мужчына, які ўзнагароды не мае, навошта мне такі? Можа, дзе з-пад печы вылез?

Маці засмяялася, слухаючы гэтую размову дачок, і сказала:

- З'еш хоць свой кавалачак хлеба і амлету крышку вазьмі.

- Не, мама, лепш, калі вярнуся, тады з'ем, а то галодная не засну.

Яшчэ было а палове шостай, а на дварэ ўжо змяркалася. Ляпіў мокры сняжок, і Надзя злавалася, што ён абмые ўсю пудру. «Трэба было ў Веры папрасіць, каб дала хоць крышку з сабою», - падумала Надзя і хутка пакрочыла па вуліцы, якая ўпіралася ў чыгуначны вакзал. Там, побач з вакзалам, і ўзвышаўся клуб. Ён быў знешне непрывабны, шэры, з маскіровачнымі плямамі на сценах. Чым ён вызначаўся як клуб, дык гэта толькі тым, што цэлымі днямі з рэпрадуктара над уваходам разносілася музыка.

Вакол клуба звычайна было многа моладзі, ды і салдаты і пасажыры выходзілі з вакзала і з задавальненнем слухалі песні і музыку. Надзя ўжо чула мелодыю, пад якую танцавала з Раманам факстрот: «Мишка, Мишка, где твоя улыбка...» Яна ўсміхнулася і прыбавіла крок.

Яна не адразу пайшла на вызначанае месца спаткання. Вырашыла з прывакзальнай плошчы паглядзець на людзей, што былі каля клуба. Там тоўпілася шмат народу, але ў флоцкай форме нікога не было. «Напэўна, яшчэ рана», - падумала Надзя і засмуцілася. Зайсці ёй у вакзал, дык без білета не пусцяць. А можа, яна не пазнае Рамана, ужо ж цемнавата. Раптам Надзю хтосьці схапіў за руку. Дзяўчына аж здрыганулася. Глянула: перад ёй стаіць знаёмы лейтэнант міліцыі. Надзя нават не адказала яму на прывітанне. Яна не хацела, каб Раман убачыў яе побач з лейтэнантам.

- Колькі часу? - запытала яна.

- Вы што? На спатканне прыйшлі або каго чакаеце з цягніка?

- Вам павінна быць усё роўна, - адказала Надзя і накіравалася да клуба.

- Мне не ўсё роўна, - запярэчыў лейтэнант і пакрочыў услед за дзяўчынай.

- Адчапіцеся вы ад мяне, - спынілася Надзя.

- Не, я павінен з вамі пагаварыць.

- Няма нам пра што гаварыць, - зноў у тым жа напрамку пайшла яна.

Лейтэнант не адставаў. Тады Надзя вырашыла, што няхай сарвецца лепш спатканне з Раманам, чым ён заўважыць яе з лейтэнантам. Ды наогул невядома, што можа здарыцца, калі яна звядзе іх твар у твар. Навошта гэта ёй? Надзя кінула апошні позірк на дзверы клуба. Рамана не відаць. Яна крута павярнулася і пайшла зноў на прывакзальную плошчу. Сутыкнулася з нейкім мажным чалавекам і запытала ў яго, колькі часу.

- Вам дакладна? - спыніўся мужчына. - Дзесяць хвілін сёмай.

- Дзякую, - сказала Надзя і з крыўдай паглядзела лейтэнанту ў вочы. - Чаго вы прычапіліся, што мне - міліцыю клікаць?

- Ха-ха, - усміхнуўся лейтэнант. - А я хто? Я і стаю на варце, ахоўваю цябе.

- Вы нахабны чалавек, я з вамі размаўляць не хачу.

- Дарэмна, дарэмна. У наш час такімі кавалкамі не кідаюцца. У мяне сотні знаёмых дзяўчат, але ніхто не падабаецца, акрамя вас.

- Ну дык ідзіце да сваіх соцень, вы прыгожы малады чалавек, вам і ўсе козыры ў рукі. А я не магу больш з вамі траціць час, зразумейце.

- Дык чаму ж вам з прыгожым не сустракацца? Мабыць, матрос больш даспадобы? Як гэта ў песні: «По морям, по волнам, нынче здесь, а завтра там...»

Надзя раззлавалася да слёз і вырашыла пайсці дамоў. Лейтэнант яшчэ доўга ішоў разам з ёю.

Дома ўсе здзівіліся, што Надзя так доўга збіралася на спатканне і так хутка вярнулася.

- Што - не прыйшоў? - адразу ж запытала Вера.

- Можа, жулік які, - сказала маці.

Надзя моўчкі распранулася і гэтак жа моўчкі падышла да стала, хутка з'ела свой хлеб з амлетам. Потым узяла кароткі курс гісторыі партыі, лягла ў ложак і адкрыла чацверты раздзел.

Вера адразу ж заўважыла:

- Толькі ў такім настроі і вучыць дыялектыку.

- Адкуль ты ведаеш мой настрой? Чаго ты чапляешся?

- А як жа, не відаць, ці што...

- Ты ж падсунула таго дурніцу. Пазнаёмілася, дык і важдалася б з ім.

- Каго падсунула?

- Ды міліцыянера твайго.

- Ну і што? Чалавек што трэба.

- Ага, такі, як і ты. Табе ён падыходзіць, а мне - не.

- О, разумніца, бачылі вы? Ужо разбіраецца: хто мне падыходзіць, а хто ёй. Дык што ён вас - разагнаў? - засмяялася Вера.

- Ай, не дуры ты галавы, мне трэба вучыць.

Вера замоўкла. Надзя чытала, а сама ўсё думала пра Рамана, і таму ў галаве нічога ад прачытанага не заставалася. Яна ўзяла другую кніжку - «Граф Монтэ-Крыста».

Вера і тут не прамінула заўважыць:

- О, гэта што трэба. Экзамен праваліш - стыпендыі не атрымаеш.

- Я ж не такая тупіца, як ты. Я на семінарскіх добра адказвала, і мне залік паставяць. - Надзя павярнулася, даючы сястры зразумець, што размова закончана.

Раптам у яе ўзнікла думка: «А што, калі Раман не прыйшоў на спатканне, проста не пажадаў? Я ж яго не бачыла. Каб ён быў, заўважыў бы. А можа, і бачыў, ды не падышоў? Хаця ён, відаць, адважны, не пабаяўся б падысці».

Спачатку Надзя нават не задумвалася, што Раман мог не прыйсці на спатканне. Цяпер жа гэтая думка пачала непакоіць яе. Яна не прачытала яшчэ ніводнай старонкі, а ўжо колькі часу глядзела ў кнігу. «Каб ведала, што ён цяпер думае. А можа, нічога? Кажуць жа, што хлопец думае зусім інакш, чым дзяўчына. Але ж кахаюць і яны, ды яшчэ і як! І ў кнігах пра гэта пішуць. Хіба толькі ў яго хто іншы ёсць?» І Надзя ўся аддалася летуценням.

Вось яна зноў у тым жа клубе воднікаў. Глядзіць крадком на Рамана, а ён стаіць з прыгожай дзяўчынай і смяецца. Ён не бачыць Надзю і, па ўсім відаць, не імкнецца ўбачыць яе. «Але ж з кім ён можа сустракацца, з кім? - задавала сабе пытанне Надзя і перабірала ў памяці ўсіх дзяўчат. - Ён жа, чорт, прыгожы. Нашы ўсе дзяўчаты казалі так. Вось дурніца я, прызналася сяброўкам, што танцавала з тым партызанам і нават спатканне назначылі. У панядзелак будуць дапытвацца, дзе я была з партызанам. Ой, сорам. Не прыйшоў. Калі сустрэнуся выпадкова, ну, можа, адкажу на прывітанне, а так размаўляць не стану». Яна ўявіла сабе, як яны з Раманам падыходзяць да іхняга даваеннага асабняка, за агароджай якога вялікі сад. Не, яна б не пасаромелася паказаць Раману, дзе жыве. Але і цяпер ён мог бы прыйсці. І хоць бацька ляжаў, разбіты паралічам, але ж там, у асабняку, ён ляжаў у асобным пакоі. А цяпер паспрабуй запрасі Рамана ў гэты катух. Вунь бацька ля парога ляжыць на тапчане. Божа мой, якое жыццё. І трэба ж, каб у апошні дзень адступлення нейкі фашыст падпаліў дом. Назаўтра ўжо былі ў горадзе нашы. Раман чамусьці і не запытаў, дзе яна жыве, калі спыніліся ля школы. Хіба ён мог здагадацца, што яна жыве ў школе ў нейкім пакойчыку? А бацька кажа: добра, што маці ўладкавалася прыбіральшчыцай у школе і ім далі гэты пакойчык.

- Пасунься крыху, я лягу, - сказала Вера. - Дык ты і не чытаеш? Штосьці ў цябе не тое. Не прыйшоў? Можа, ён яшчэ з кім назначыў спатканне? Не турбуйся, сустрэнешся зноў з лейтэнантам. Той сапраўдны...

- Не дуры ты мне галавы сваім лейтэнантам, - перабіла сястру Надзя. - Я яго ненавіджу. Ты мяне прымусіш з ім сустракацца, ці што? І сёння ўсё праз яго так атрымалася, учапіўся, як дзядук які ў валасы.

- Дык ты Рамана і не бачыла?

- Не.

- Чаму?

- Твой міліцыянер не даў сустрэцца.

- Значыць, у вас уся сувязь парвалася. І ён недзе перажывае...

Апошнія словы сястры асабліва кранулі Надзіну душу. Яна закрыла твар кніжкай і ўздыхнула.

«Вось што значыць - першы раз у жыцці спадабаўся хлопец», - падумала Вера, але сястры гэтага не сказала.

- Нічога, у наступную суботу ў нашым інстытуце будзе вечар, і ён прыйдзе, - сказала Вера.

- Адкуль жа ён будзе ведаць?

- А мы зробім так, што запросім хлопцаў з рачнога тэхнікума да нас. І ён абавязкова даведаецца. Я не думаю, што ў яго ёсць дзяўчына. Каб была, дык яна б танцавала з ім у той вечар. Трэба абавязкова паведаміць у іх тэхнікум і запрасіць хлопцаў на вечар.

- Ат, дурная, - адвярнулася Надзя.

А сама тым часам думала, што сястра дала добрую параду для іх сустрэчы. Тым больш што Раман не зразумее, чыя гэта задума запрасіць з іх тэхнікума хлопцаў у інстытут. Тут ужо, калі ён не прыйдзе, - значыць, усё кончана. Надзя больш не пойдзе да іх у клуб. Яна не хоча бачыць Рамана з некім іншым. Пастараецца не сустракацца з ім і забыцца, што ёсць такі. А хто ёй тады спадабаецца? Мабыць, ніхто...

- Я не ведала, якое гэта пакутлівае пачуццё - каханне. Мне неяк смешна было, калі ты гаварыла і гаварыла пра свайго маёра. А цяпер зразумела, што ніхто іншы, апроч Рамана, мне не падабаецца.

- Ай, дурненькая ты. Памятаеш Генку, я таксама думала, што нікога на свеце лепшага не сустрэну. А пасля ён пайшоў у паліцыю, і я спачатку разгубілася, шкадавала яго, а потым зненавідзела. І цяпер брыдка ўспамінаць.

- Што ты параўноўваеш таго самазадаволенага дурня з гэтым малайцом?

- Ну, зразумела, Раман напэўна быў геройскі хлопец.

- І ён жа быў паранены, мог і загінуць. Мне нават жудасна, не таму, што ён мой знаёмы, а што такога чалавека магло не быць, - зноў уздыхнула Надзя і ўжо ціха дадала: - Здаецца, я тады нікога і не пакахала б.

- Так, яшчэ калі той канец вайны. І многа такіх хлопцаў загіне... Ай, не дай Бог...

- Скажы, а хлопцы так, як мы, кахаюць ці яны толькі падманшчыкі?

- Мой Міша гаварыў, што калі кожны дзень глядзіш смерці ў вочы, дык заўсёды перад табой стаіць маці, а побач дзяўчына, якую кахаеш. А гэта пачуцце святое.

- Дык гэта на вайне.

- Няхай сабе, але там выхоўваецца і загартоўваецца чалавек. Я не веру, каб Раман быў нейкім распуснікам. Калі яму было стаць такім?

- Праўда, ён расказваў мне пра свайго сябра, які толькі пакахаў дзяўчыну і загінуў. Я не думаю, каб Раман мне хоць адно слова зманіў. Мне здаецца, што ён вельмі хацеў са мной яшчэ сустрэцца.

- Дык чаго ты? Сама не пайшла з ім на сустрэчу і перажываеш.

Надзя нічога не адказала. А думка, што Раман не прыйшоў на спатканне, ніяк не выходзіла з галавы. Карцела дакладна даведацца, прыходзіў ён у назначанае месца ці не. Цяпер жыла ў чаканні наступнай суботы і хвалявалася, ці прыйдзе на вечар у інстытут. Бо калі не прыйдзе, дык, здавалася, яна не вытрымае, пойдзе з вечара дамоў.

І вось доўгачаканая субота. Вечар у інстытуце.

Калі ўвайшла ў інстытуцкі клуб група хлопцаў-рачнікоў, як называлі іх студэнты, многія звярнулі ўвагу на Рамана, які вылучаўся з усіх формай і ўзнагародамі. Некаторыя перашэптваліся: «Гэта Надзін», і ўжо вачамі шукалі, дзе яна. Надзя першая заўважыла Рамана і ці то ад тых думак, якія не давалі спакою ўвесь тыдзень, ці то ад радасці, яе нібы ўдарыла токам. Штосьці сказала Вера, але яна не пачула. Твар яе пабялеў, і яна стаяла нерухома. Толькі прама глядзела некуды на сярэдзіну залы і нічога там не бачыла, але заўважыла, як Раман штосьці сказаў хлопцам і накіраваўся да яе. Надзя прывіталася з Раманам. Па яе твары прабегла ледзь улоўная ўсмешка. У гэтай усмешцы Раман адчуў нейкі дакор, і хаця доўга рыхтаваў сябе, што скажа ў апраўданне, чаму не прыйшоў на сустрэчу ў мінулую суботу, але разгубіўся, бо побач з Надзяй стаялі сястра і сяброўкі. Добра, што на выручку прыйшла Вера.

- Дзе гэта вы так доўга прападалі? - запытала яна.

- Так склаліся абставіны, што на перадавую давялося з'ездзіць. Мяне ў горадзе амаль увесь тыдзень не было.

У Надзі адразу ж знікла напружанасць, яна нібы абмякла. Вера паглядзела ёй у вочы, і яны зразумелі адна адну, а Раман нясмела прасіў прабачэння, што не прыйшоў на спатканне. Надзя хоць і была ўзрадавана такім зыходам, але зрабіла выгляд, нібыта ёй усё роўна: быў ён тады каля клуба ці не. Гэта Надзіна штучная абыякавасць адразу ж выклікала сумненне ў хлопца, ці прыходзіла яна сама на спатканне. І ён падумаў, што, можа, дарэмна просіць прабачэння.

- Так, каб я ведаў, - уздыхнуў Раман, - я б сёння не пайшоў сюды.

- Што, каб вы ведалі? - зноў хуценька перапытала Вера.

- Туды няма чаго хадзіць, дзе цябе не чакаюць.

- Якраз я ў мінулую суботу прыходзіла да клуба, - не вытрымала Надзя.

- Тады прашу яшчэ раз прабачыць мяне. Я вам раскажу пазней, калі, канечне, будзе цікава, чаму не змог своечасова прыехаць у горад.

- Я і так вам веру, - сказала Надзя.

- Як яна перажывала, што не сустрэлася, - паднялася на дыбачкі і прашаптала на вуха Раману Вера.

Надзя хаця ўсё і чула, але зрабіла выгляд, што яе не цікавіць шэпт сястры, і весела ўсміхнулася. А потым схамянулася і пазнаёміла хлопца з сяброўкамі, што стаялі побач. Раман крыху супакоіўся, што яму паверылі. Толькі цяпер ён агледзеў залу і вачамі знайшоў таварышаў. Хведар ужо стаяў каля Зоі. Раман хацеў, каб хутчэй зайграла музыка, каб пагаварыць хоць у час танца з Надзяй, бо ў прысутнасці іншых размова не вязалася. Раптам Раман заўважыў, што Надзя скрывілася, нібы ад болю, і пачала туліцца за плячо сяброўкі. Ён спачатку не зразумеў, у чым справа, і нават запытаў: «Што з ёй?» - але Надзя змоўчала. Толькі Вера падміргнула і паказала на дзверы. Раман азірнуўся і заўважыў таго ж лейтэнанта, які быў у іх клубе. Але Рамана гэта не ўразіла, бо Надзя яму расказала пра свае адносіны да лейтэнанта міліцыі яшчэ ў мінулы раз.

- Вы напалохаліся? Калі не пажадаеце, каб вас турбавалі, дык ніхто гэтага не зробіць.

Надзя выйшла з-за пляча сяброўкі і падступілася бліжэй да Рамана. Зашыпела пласцінка, і палілася музыка вальса. Раман з Надзяй закружыліся першыя.

- Вы ведаеце, - сказаў Раман, - здавалася, вайна прынесла пакуты ўсяму жывому, але ўсё роўна прыемна адчуваецца музыка. Я ўспамінаю, калі нямецкія самалёты ноччу разбамбілі астравок сярод багністага балота, дзе знаходзіўся партызанскі атрад. Страт мы не мелі, але напалохалі нас моцна. Коні, якія былі навязаны да калёс, паадрываліся і разбегліся ў розныя бакі. І вось адзін партызан кажа: «Я зараз збяру коней». Узяў патэфон, паставіў на пень і завёў такую пласцінку, як цяпер, вальс «Абарваныя струны», і, што вы думаеце, сабраў усіх коней. А потым я не адзін раз пераконваўся, што коні любяць слухаць музыку.

- А ёсць жа людзі, што не любяць яе, такіх зняважліва называюць жывёлінамі. Дык гэта не так, значыць?

- Не, канечне.

- А вось лейтэнант, калі я сказала, што таму, хто не танцуе, усё роўна прыемна прыйсці ў клуб і паслухаць музыку, адказаў, што музыку таксама не любіць.

- Я не веру. Ён проста не хацеў вас весці на танцы.

- Не, ён нават ніводнай мелодыі правільна не высвішча. Спрабаваў - дык мы смяяліся з Верай.

- А кахаць жа дзяўчат умее.

- Так ён, напэўна, і кахаць умее.

- Але ж вас заўважыў, што вы прыгожая, і пакахаў.

- Калі мне хто не падабаецца, дык не веру, што і я магу яго цікавіць.

- А мне верыце? - Раман кружыўся і, адкінуўшы галаву, глядзеў на Надзю.

Яна ўзняла вочы, усміхнулася і сцвярджальна кіўнула галавой.

- Як я пакутаваў гэтыя дні, думаў, ужо больш не сустрэнуся з вамі.

- Вы б і ў той назначаны вечар не сустрэліся са мной.

- Чаму, вы не прыходзілі? - схамянуўся Раман.

- Прыходзіла. Але потым усё раскажу.

- Дык вы не ведалі, быў я ці не?

- Сэрца падказвала, што не былі.

- Для вас гэта было ўсё роўна?

- Ну як сказаць, думала, што вы недзе з некім сустрэліся.

Танец закончыўся, і Надзя заўважыла, што лейтэнант пайшоў да Веры.

- Не пойдзем туды. Як я ненавіджу яго!..

- Каго?

- Вунь.

- А-а. Чаго ён прыстае? Што - вы абавязаны яму чым?

- Яшчэ чаго не хапала. Ліпне як смала, ды і ўсё.

- Ён цябе кахае.

- А я не веру.

- А калі сапраўды?

- Усё роўна не змагу паверыць, - засмяялася Надзя.

Да Веры падышла высокая сівавалосая жанчына, і Раман запытаў у Надзі, хто гэта.

- Ваша знаёмая, загадчык навучальнай часткі інстытута.

- Так, я з ёй размаўляў, калі спрабаваў паступіць.

- Яна мне расказала, што вы са шпіталя, былі паранены. Гаварыла, што чытала вашу характарыстыку і вельмі хацела прыняць вас у інстытут, але фармальна нельга было.

- А чаму яна тут на танцах?

- Яна адзінокая і заўсёды хоча быць са студэнтамі. У яе ўся сям'я ад бомбы загінула. Яна мяне вельмі любіць.

- А чаму яна іменна вам расказвала пра мяне?

- Яна неяк пры дзяўчатах запытала, ці ёсць у мяне хлопец, дык тыя расказалі ёй.

- А чаму яны не сказалі, што ў цябе ёсць міліцыянер?

- Не ведаю. Я гаварыла, што ў мяне нікога няма.

- Цяпер пераканаецца.

- Няхай. Яна вельмі любіць партызан. Кажа, гэтыя людзі самыя сумленныя ў нашай Беларусі.

- Ты яе паважаеш?

- Вельмі.

- А калі б я сёння не прыйшоў сюды, з кім бы ты тут была? Не пацвердзіла б тое, што гаварылі. Яна б цябе бачыла з міліцыянерам.

- Я пайшла б дамоў.

Раман замоўк. Так, нездарма ён не знаходзіў месца ўвесь гэты тыдзень. Побач з такой дзяўчынай толькі і забываеш, што ідзе вайна, што навокал лютуе гора. У час танцаў Раман з Надзяй весела смяяліся і амаль нікога не заўважалі.

Зноў зайгралі вальс, і нехта аб'явіў: «Дамскі вальс». Яшчэ не выйшла ніводная пара, як перад Раманам схілілася дзяўчына. Ён толькі паспеў паглядзець ёй у вялікія бліскучыя чорныя вочы, кіўнуў у бок Надзі галавой і пайшоў. Высокая, гнуткая, з каштанавымі валасамі, якія буйнымі спіралямі звісалі на плечы, дзяўчына лёгка закружылася з Раманам. А ён крадком паглядаў на Надзю, больш з цікаўнасці, каго ж запросіць яна. Надзя нерухома стаяла і глядзела кудысьці ўніз, на ногі тых, што танцавалі.

Раптам дзяўчына сказала Раману:

- А вы добра танцуеце. Напэўна, праўда, што на флоце матрос з матросам вучацца танцаваць. - Яна глядзела Раману ў вочы.

- Якраз не ўгадалі, я вучыўся танцаваць у лесе з пнём, - абыякава і смела адказаў Раман.

Дзяўчына не чакала такога адказу, бо яна прывыкла сяброўкам у інтэрнаце расказваць пасля кожнага вечара пра хлопцаў, якія звычайна губляліся, знаёмячыся з ёй. І тут яна далей пайшла ў наступ:

- Я думала, што ў лесе танцуюць толькі пень з пнём.

- Так, у вайну больш даводзіцца танцаваць з сабе падобнымі. Хаця вам, напэўна, мала даводзіцца танцаваць з дзяўчатамі.

- Па чым вы мяркуеце?

- Па вас.

- Не думайце, што я заўсёды запрашаю сама.

- Я гэтага якраз не падумаў. Лічу, што ў такой дзяўчыны хапае паклоннікаў.

- Дзе тыя паклоннікі, у нас у інстытуце хлопцаў няма. Чаму ж вы ў нас не засталіся вучыцца?

- Не прынялі.

- Шкада. А скажыце, вам падабаецца наша дзяўчына?

- Якая?

- Надзя Валенцік.

- О, я нават прозвішча не ведаў. Хіба пра гэта ўсім гавораць, хто каму падабаецца?

- Дык скажыце толькі мне.

- Што з таго, калі вас хто кахае, а вы не? - пытаннем на пытанне адказаў Раман.

- Надзя прыгожая дзяўчына.

- Здаецца, і вы прыгожая, - усміхнуўся Раман і паглядзеў прама ў вочы дзяўчыне.

Тая зачырванелася. Гэта сяброўкі падбухторылі яе, каб яна ўскружыла галаву Раману і расказала ім потым пра свой поспех. Аб гэтым здагадвалася і Надзя. Яна неўзаметку сачыла за імі. Ёй было крыху ніякавата, што Раман бесперапынна аб нечым размаўляе, смяецца. Але пасля заўважыла, што іх прыгажуня Ліля ўжо к канцу танца прыціхла і толькі, саромеючыся Раманавага позірку, раз-пораз апускала вочы. Звычайна яна з хлопцам або зусім не размаўляла, або паводзіла сябе больш вольна. А тут яна неяк сціснулася, а Раман працягваў гаварыць.

«Што ён ёй гаворыць?» - думала Надзя і заўважыла, як Лільчыны сяброўкі паглядалі на яе.

Танец закончыўся, і Раман адразу ж падышоў да Надзі.

- Дык гэта ваша тая, якую вы называеце зоркай інстытута?

- Так, яна ў нас самая прыгожая.

- А я не сказаў бы. - Раман паглядзеў на Лілю, якая стаяла перад сяброўкамі спіной да Рамана і нібы знарок паказвала сваю фігуру.

Сяброўкі, напэўна, заўважылі, што Раман глядзіць на яе, нешта сказалі, і дзяўчына прайшла між імі і павярнулася тварам.

- Да нас прыходзілі раней ваенныя, дык усе заляцаліся да яе.

- Проста яна ўмее вылучыць, паказаць сябе. А мне, напрыклад, больш падабаецца ў дзяўчыне сціпласць.

- А я так не магу, як яна. Як бы мне хто ні спадабаўся, я ніколі не падышла б сама да яго. Наадварот...

- Вам гэтага не трэба рабіць. Мне здаецца, што яна да мяне больш не адважыцца падысці. Напэўна з многіх яна здзекавалася.

- А што вы ёй такое сказалі?

- Нічога такога, у каханні не прызнаўся.

- Я думала, прызнаецеся, дык заўтра б ужо ўсе паўтаралі вашы словы і смяяліся. Ліля з Бранска, бацька яе вялікі чын, і яна лепш за ўсіх у інстытуце апранаецца.

Раман адразу ж падумаў пра сваіх родных, у якім яны становішчы, пра сябе - што, апрача гэтага флоцкага касцюма і салдацкай формы, якую выдалі яшчэ ў шпіталі, у яго нічога няма. Праўда, у штабе партызанскага злучэння далі паліто, што прыслалі з Амерыкі па ЮНРА, дык і ў тым мышы адгрызлі крысо. Відаць, амерыканец насіў у кішэні бутэрброды і яно набрыняла тлушчам. Бо паліто было паношанае, і нават запіска ляжала ў кішэні: «Доблесным партызанам Беларусі ад амерыканскага рабочага. Чыкага. 1943 г.». Праўда, паліто падкарацілі і сшытымі кавалкамі залаталі дзірку, але крысо ўсё роўна выдавалася, нібы бубен. Вось і ўсё багацце хлопца. А як жыве Надзя, Раман не ведаў. Ён толькі здагадваўся, што няважна, бо гаварыла яна пра Лілю з нейкай крыўднай зайздрасцю. А як жа! Тая на кожны вечар прыходзіць у новай сукенцы, а Надзя ўсё ў той жа блакітнай. Але сукенка гэтая вельмі пасавала да яе твару.

Танцы закончыліся. Калі Надзя з Раманам ішлі па цёмнай разбуранай вуліцы, ім здавалася, што шчаслівейшых за іх няма нікога на свеце. Раман здзівіўся, што ў такім ціхім горадзе ў некага яшчэ заспяваў певень. Хлопец раптам успомніў сваю вёску, дзе не спяваюць пеўні, а рвуцца яшчэ фашысцкія снарады, што разбураюць хаты і спыняюць чалавечыя сэрцы, у якіх, безумоўна, таксама было да некага пачуццё, была прага да жыцця. І Раману і Надзі не хочацца расставацца, але яны ўжо дамовіліся аб наступным спатканні, і наогул час ісці дамоў. Раман памкнуўся быў пацалаваць Надзю, але яна злёгку адкінулася, і ён толькі крануўся губамі яе шчакі, прашаптаў «да пабачэння» і пайшоў.