Пасля смерчу

VI

Раман, каб выйсці з таго напружанага стану, у якім прабыў амаль увесь дзень, вырашыў прыйсці і адразу ж кінуцца ў ложак, з гадзіну паспаць. Пасля сну ў чалавека звычайна мяняецца настрой і ўсе непрыемнасці, калі яны яшчэ і вісяць над ім, неяк пакрысе адыходзяць.

Але як толькі ён увайшоў у пакой, яго здзівіла новая дэкарацыя. Раман зразумеў, што Хведар ужо выбраўся ад яго, і на месцы скрыпучага, аднаспальнага жалезнага стаяў нікеліраваны двухспальны ложак з высокім матрацам. Ён быў прыгожа засланы, з пульхнай падушкай наверсе. На стале ляжаў белы з мохрыкамі абрус, стаяла круглае люстэрка, а таго кавалка, перад якім галіліся хлопцы, ужо не было. Складзеныя роўненька кніжкі ляжалі на тумбачцы, на акне з'явіўся вазон-слёзка, падлога вымыта. Па ўсім было відаць, што тут пахадзіла жанчына. Нават і Раманаў ложак быў перасланы. Хлопец скінуў шынель, сеў перад люстэркам і задумаўся: каго сюды яшчэ хто мог пасяліць?

А можа, гаспадары, Сіма Навумаўна і Навум Майсеевіч, вынеслі сюды сынаў ложак са свайго пакоя? Бо і гэты пакой, і наогул увесь дом - іхні. Яны ж не пярэчылі райвыканкому, калі той вынес рашэнне падсяліць да іх былых партызан. У іх быў адзіны сын, і той загінуў на фронце. Паведамленне яны атрымалі, калі жылі яшчэ ў Горкім, Сіма Навумаўна Рамана паважала, а Хведара крыху недалюблівала. Магчыма, яна вырашыла стварыць Раману такую ўтульнасць? Яна не раз гаварыла, што Раман нечым нагадвае ёй сына. Бывала, заўважыць, што Раман галодны, запросіць да сябе і чайком пачастуе.

Аднойчы Сіма Навумаўна нават і ў госці яго запрашала, калі прыехала яе пляменніца Роза з Масквы. Роза закончыла юрыдычны інстытут і цяпер працуе тут у горадзе памочнікам пракурора, а жыве недзе ў другой цёткі. Роза ўсяго на тры гады старэйшая за Рамана, а ўжо, глядзі, інстытут за плячамі. І Раман употай зайздросціў ёй, падлічваў, колькі яшчэ часу пройдзе, калі і ён атрымае вышэйшую адукацыю. Праклятая вайна перарвала вучобу. Ён ужо сталы хлопец, а яшчэ ў тэхнікуме. Хоць і гавораць, што вайна своеасаблівы інстытут. І ўсё ж Раман не вельмі ўпэўнена ўступае ў размову з людзьмі, якія закончылі інстытут. Хаця нічога такога незразумелага яны не адкрывалі перад ім, бо ён і ў тыле ворага знаходзіў час, каб пасядзець за кніжкай. У многіх вяскоўцаў захаваліся падручнікі па астраноміі, біялогіі, па гісторыі, літаратуры. Але ўсё гэта яму здавалася далёкім ад той сапраўднай навукі, якую спасцігаюць маладыя людзі недзе ў Маскве, Менску і ў іншых вялікіх гарадах. Праўда, Роза прызналася, што ёй вельмі цікава размаўляць з Раманам, хаця ён і стрымліваў сябе ў разважаннях. Сустракаліся яны часта тут, але размаўлялі ўсур'ёз усяго двойчы.

Раптам нехта пастукаў у дзверы. Хлопец хуценька адвярнуўся ад люстэрка і сказаў:

- Уваходзьце.

На парозе з'явілася Роза.

Раман устаў, прывітаўся і запытаў:

- Гэта вы ў мяне такі парадак навялі?

- Як бачыце. Люблю парадак, чысціню.

- Хочаце сказаць, што я брудны? Гэта толькі сёння. Законаў не ведаў, дык так здарылася, што давялося ў рабочай форме ўвесь дзень быць.

- Законам для цывільных не прадугледжана мяняць форму.

- Я ведаю, але трапіў у такія абставіны, што хоць бы і хацеў, дык не памяняў.

- Не разумею вас. Лепш давайце пойдзем пап'ём чаю.

- Што вы, дзякую. У мяне ёсць што есці.

- Ведаю я, што ў вас ёсць. Я без вашага дазволу і тумбачку праверыла.

- Ну і што, хлеб ёсць, - усміхнуўся Раман.

- А я сёння па літару атрымала добры паёк.

- А што такое літар?

- Гэта такая картачка. Адказным работнікам выдаюць.

- А я таксама быў сёння адказным работнікам, але мне не далі літара.

- На самай справе пойдзем, я запрашаю вас.

- Чаму гэта вы запрашаеце, а не ваша цётка?

- Я перабіраюся сюды жыць. - Яна пільна глядзела на Рамана і толькі, калі сустрэліся іх позіркі, адвяла вочы ўбок.

Раман на хвіліну разгубіўся і не ведаў, што сказаць. Як гэта яны будуць удваіх у адным пакоі? Хаця ў партызанах даводзілася спаць у адной зямлянцы з жанчынамі, але ж там ніхто не распранаўся.

«А што, калі даведаецца Надзя пра такое яго жыццё?» - мільганула думка, і Раман спахмурнеў.

- Бачу, вам не падабаецца, што я пераходжу да Сімы Навумаўны. Тут будзе чыста, утульна. Не сорамна будзе і дзяўчыну запрасіць.

- Мая дзяўчына сюды не пойдзе.

- Хадземце павячэраем, а потым музыку паслухаем. У мяне патэфон ёсць і многа пласцінак.

- О, музыку я люблю.

- Але ж, як кажуць, на галодны страўнік музыку не слухаюць.

- Гэта праўда. Тады, прабачце, я пераапрануся і зайду.

Роза павярнулася і выйшла.

«Што рабіць? - пераапранаючыся, думаў Раман. - Як жыць разам? Надзенька мая, не ведаеш ты, у якое я сёння трапіў становішча, раскажу пры сустрэчы табе ці не? Не, напэўна, бо табе будзе гэта непрыемна. А можа, і раскажу. Так будзе лепш, чым ты сама даведаешся».

Раман пайшоў. На стале ўжо былі талерачкі, на якіх ляжалі лустачкі бекону, джэм з апельсінавых лупінак, побач стаяла пляшка гарэлкі, ляжаў пачак цыгарэт.

- Вось і адсвяткуем наваселле маёй пляменніцы, - з усмешкай сказала Сіма Навумаўна.

- Так, так, - пацвердзіў яе муж, - сядай, Раман, будзь як дома.

Раман сеў. Гаспадыня наліла ўсім па чарцы. Навум Майсеевіч пасля першай чаркі стаў вельмі гаваркі. Ён прызнаваўся ў вялікай любві і павазе да партызан, выказваў сваю нянавісць да фашыстаў і здраднікаў, шкадаваў па-бацькоўску сына.

- Нам намнога стала весялей і смялей, як ты, Раман, пасяліўся ў нашай хаце. А то што - двое старых. Хто хочаш пакрыўдзіць. Ну, які я абаронца? Вось цяпер дык мы ўсе будзем смялейшыя, бо з намі пракурор. А, як вядома, пракурора ўсе баяцца.

Роза рассмяялася. Затым узяла цыгарэту, закурыла і прапанавала таксама Раману, але той адмовіўся.

- Дзякую, я не куру. У партызанах хто курыў, дык пакутаваў без табакі. А дзе ж вы навучыліся?

- У мяне быў адзін знаёмы афіцэр, таксама не курыў, а папяросы атрымліваў, дык я балавалася. А потым, калі ён загінуў, дык мяне ўжо і ўсур'ёз пацягнула на курэнне. Давайце яшчэ вып'ем.

- Цётка штосьці зусім не п'е. Навум Майсеевіч таксама не дапіў сваёй, - сказаў Раман.

- Яны многа не п'юць. Давай з табой вып'ем, - перайшла на «ты» Роза.

- Я многа не п'ю, ды і гарэлка нейкая вельмі моцная.

- Які ж ты партызан, воін мне называецца. А я сёння хачу напіцца.

Раман скора забыўся пра сённяшні непрыемны дзень. У галаве стала светла і весела, а Роза ўсё падлівала ў чаркі сабе і яму.

- Я ніколі такім п'яным не быў, як цяпер у вас на наваселлі.

- Гавары: у цябе.

- Не магу, вы хто, а я навучэнец.

- Добры навучэнец. З ордэнамі сядзіць.

- Не будзем спрачацца, лепш давайце паслухаем музыку, што вы абяцалі.

- Праўда, я абяцала? Здаецца, так, зараз, зараз.

Роза ўстала, падышла да століка, што стаяў у кутку, і адтуль запытала:

- Ты танцуеш, Рома?

- У танцах я ўжо не навучэнец.

- Добра, танцуем танга.

Роза расчырванелася, шчыльна прыціскалася грудзьмі да Рамана, і вадзіць яе было цяжка. Раман глядзеў цераз яе плячо кудысьці ўдалеч і ўяўляў Надзю. Ён чамусьці бачыў яе пакрыўджанай. Яна то знікала з яго ўяўлення, то зноў з'яўлялася. Гаспадары пастаялі крыху, паглядзелі на маладую пару і пайшлі спаць.

Роза адразу ж спынілася.

- Давай вып'ем.

- Баюся, кепска будзе, гэта ж спірт.

- Ну і што?

Яны зноў выпілі. Роза ўзяла патэфон і панесла ў Раманаў пакой.

- Вазьмі пласцінкі і выключы святло, - сказала яна.

Раман узяў пласцінкі, выключыў святло і пакрочыў услед за ёй.

- Тут акно не занавешана, і паліць святла не будзем. Відаць усё, - сказала Роза.

- А як ты ўбачыш, што за пласцінка?

- Я іх вобмацкам убачу, - засмяялася яна.

- Тады пастаў якую-небудзь добрую.

- Я пастаўлю такую, што ты ніколі не чуў.

У некалькі жаночых галасоў палілася цудоўная песня. «Тумбала, тумбала, тум балалайка, тум балалайка шпіль балалайка...»

- Так, сапраўды я ніколі не чуў, - сеў на свой ложак Раман.

- Дзе ты мог чуць? - Роза падышла і пагладзіла яго па шчацэ, па валасах, а затым скінула пакрывала са свайго ложка, распранулася і юркнула пад коўдру.

- Падыдзі да мяне, мне кепска, - умольна папрасіла Роза.

Раман падышоў.

- Добры мой, не асуджай мяне, я, я была замужам... - І яна мяккімі цёплымі рукамі абвіла Раманаву шыю.

У вачах хлопца замітусілася нейкая сетка, і ён адчуў шчакой падушку... Патэфон сціх...

Прачнуўшыся, Раман ніяк не мог зразумець, дзе ён і што з ім. Здалося, што пасінелае акно ў пакоі свеціцца не ў тым месцы, як заўсёды. Было цёпла, не так, як звычайна перад раніцай, калі ён у дадатак накрываўся паверх коўдры яшчэ шынялём і ўсё роўна мерзнуў. Роза ляжала плячамі да Рамана, мерна пасопвала, спала.

Губы ў хлопца перасохлі, у роце было брыдка, не лепш было і на душы. Касцюм яго ляжаў ля спінкі ложка на падлозе. Ад ранішняга святла на ім цьмяна блішчалі ўзнагароды.

У ваенны час не чалавек ідзе па дарозе, а яна фактычна вядзе яго і заводзіць іншы раз туды, куды сам ніколі б не пайшоў. Асабліва часта здараецца такое з маладымі людзьмі. І таму ім ёсць над чым задумвацца, бо куды ён ні трапіць - усё новае. А новае - непрывычнае і не заўсёды задавальняе яго.

«Як жа я далей буду жыць тут?» - задаваў сабе пытанне Раман і не знаходзіў ніякага адказу. Глядзеў на сябе, і яму здавалася, што не цяльняшка на ім, а нейкія сіне-белыя абручы спавілі яго, і ён, як дзіця, бездапаможна ляжыць дагары. Што з таго, калі ён зараз устане, гэта не значыць, што ён зменіць нешта ў сваім становішчы. Душа, як і ложак, не церпіць траіх. Ісці куды-небудзь і шукаць іншую кватэру - патрэбны грошы. У райвыканком заявіць, каб Роза тут не жыла, засмяюць. Ёсць такія нябачныя путы, якімі чалавек сам сябе апутвае, няхай яны не такія ўжо моцныя, але трымаюць добра.

З дзяцінства Раман марыў пра мора, дзе больш за ўсё прастору, а трапіў вось у якую пастку. А што было б, думаў ён, калі б не сустрэў Надзі? Можа, тады б так і ўяўляў, што вяршыня адносін паміж маладымі людзьмі - гэта тое, чаго ён дасягнуў цяпер? Але не! Вопытныя людзі кажуць, што кожны чалавек на сваім вяку ўсё роўна павінен спазнаць сапраўднае пачуццё кахання, толькі ў аднаго гэта здараецца раней, а ў другога пазней. І ў сённяшнюю раніцу, каб не было яе, Надзі, напалову было б спакайней на душы ў Рамана. А так здаецца, што яна ўсё роўна пазнае, убачыць, не, не ўбачыць, але адчуе ўсё. І запытае ў Рамана, неабавязкова пра сённяшнюю, але пра такую ж другую ноч, і што ён будзе адказваць? Хлусіць з першых крокаў знаёмства чалавеку, з якім ты марыш быць разам усё жыццё? Колькі тады маны цяжарам асядзе ў тваіх мазгах, і ты заўсёды будзеш баяцца, каб выпадкова не паварушыць гэты пласт. А самы страшны суд, калі ты судзіш самога сябе.

- Рома, ты не спіш? - павярнулася Роза і паклала руку на яго грудзі.

- Ужо даўно. Думаю пра ўчарашні дзень, ён для мяне быў страшны. Ён напэўна паверне ўвесь мой лёс.

- Як гэта паверне?

- Пайду на фронт. Мне яшчэ трэба многага дасягнуць, стаць дужэйшым, каб людзі не зневажалі мяне і я быў варты сапраўднага кахання.

- А хто цябе зняважыў?

- Учора я сядзеў за кратамі, мяне арыштаваў нейкі Сарокін, лейтэнант, і пасадзіў. Напісаў на мяне такое глупства, што жах. І ён зняважыў мяне больш, чым сапраўдны вораг. З такімі людзьмі трэба змагацца, а для гэтага патрэбен аўтарытэт.

Раман гаварыў і не ведаў, чаго будзе каштаваць яму такое прызнанне. Роза адразу ж вырашыла, што яна знойдзе таго Сарокіна і разбярэцца ва ўсім, і калі не было нічога сур'ёзнага, то прымусіць папрасіць прабачэння ў Рамана. Яна павінна падтрымаць маладога хлопца і духоўна і матэрыяльна. Гэта ў яе інтарэсах. Ён яшчэ раней расказваў Розе, што яго заўсёды хвалілі ў школе, а потым у партызанах. І цяпер для такога чалавека любая абраза, ад каго б яна ні зыходзіла, будзе ўспрымацца вельмі балюча.

«Ён, відаць, вялікі сябелюб і ўсюды хоча быць пераможцам», - заключыла ў думках Роза. Затым пільна паглядзела на Рамана і пацалавала яго.

- А чаму ты думаеш, што ты не варты сапраўднага кахання?

- Я ўвогуле так не думаю. Але ўяві сабе, што ў мяне можа быць такая дзяўчына, перад якой я буду адчуваць сябе нікчэмнасцю. Я лічу, што хлопцу, каб быць вартым кахання прыгожай дзяўчыны, трэба быць на галаву вышэй за яе або хаця б роўным з ёю.

- Я цябе тым-сім перасягаю, дык ты не можаш мяне кахаць? - падняла галаву Роза і паглядзела ў вочы Раману.

Раман не ведаў, што ёй адказаць. Ён не хацеў прызнацца, што ў яго ёсць дзяўчына, якіх на свеце больш няма. Сказаць Розе пра Надзю, гэта значыць стаць яшчэ больш агідным самому сабе. Ён хацеў бы, каб усё, што з ім здарылася ў гэтую ноч, было сном.

- Ну, чаго ты маўчыш?

- Я зусім не хачу, каб мяне ў чымсьці пераўзыходзіла жанчына.

- А ты ўяві сабе, што жанчына на гэты конт думае наадварот.

Раман саскочыў з ложка.

Роза працягвала ляжаць, яна сачыла за кожным рухам Рамана.

Той паглядзеў на яе збоку і задумаўся: «А мне ўсё-такі ніколі не падабаліся чорныя вочы, я іх баюся, яны нейкія калючыя. Іншая справа блакітныя. Тыя мяккія, вабяць цябе, як нябесны прастор. Калі глядзіць Надзя, здаецца, нібы сама пяшчота глядзіць на цябе, а вось у Розіных вачах быццам глыбокі вір, напоўнены вадою, настоенай на даўно апалым лісці. І я ўжо акунуўся ў гэты вір, а да блакітнай пяшчоты далёка».

Раман падышоў да тумбачкі, глянуў у расклад і пачаў збіраць падручнікі.