Пасля смерчу

XIV

Гора не ходзіць адно, яно, нібы шкодная бацыла, якая трапіла ў спрыяльнае асяроддзе, аслабляе арганізм, куды лёгка можа пранікнуць любы мікроб.

Сям'ю Валенцікаў гора нібы падсцерагала на кожным кроку. Мала таго што бацька ў такім становішчы, дык і Вера, цяжарная, атрымала ад начальніка штаба часці паведамленне, у якім гаварылася, што яе муж, маёр Міхаіл Яўстахавіч Сініцын, загінуў у Маньчжурыі і пахаваны з усімі вайсковымі пашанамі.

Усхваляванае і радаснае пісьмо ад Рамана Надзя нікому не паказала. Загінуў Верын, дык няхай ніхто нічога не ведае і пра яе хлопца. Надзя ўжо некалькі разоў бралася напісаць адказ, але пра што яна будзе пісаць? Пра Верыны слёзы, лаянкі маці, стогны бацькі? А што ён паможа? Пра асабістае жыццё таксама няма чаго пісаць...

Неяк у нядзелю да Надзі зайшла дачка настаўніцы, якая пасялілася нядаўна ў вызваленым пад кватэру класе, і запрасіла пайсці разам у парк. Калі яны прахаджваліся па алеі, да іх падсуседзіўся мужчына. Яму было, відаць, за трыццаць. Надзя і не падумала, што ён можа мець яе на ўвазе. Тым больш што зусім непрыгожы: невысокага росту, з тоўстым жыватом, прыплюшчаным малым носам, невыразнымі вачамі. Загаворваў ён больш з Надзяй, бо тая дзяўчына была яшчэ маладзейшая. Надзя ўжо памкнулася сказаць, каб ён ішоў сваёй дарогай, але той прызнаўся, што ён даўно ведае яе і Рамана. Мільганула думка, што гэта Раманаў знаёмы, і яна стрымалася. Ён працягваў хваліць Надзю.

- Я зусім недалёка ад вас жыву і часта ўвечары спецыяльна выходжу на вуліцу, саджуся на лаўку, каб убачыць вас і палюбавацца. Раней вы часта гулялі па маёй вуліцы, а цяпер нешта не відаць, - гаварыў мужчына.

- Вы ведаеце Рамана? - запытала Надзя.

- Добра.

- І ведаеце, куды ён паехаў?

- Так. Ён у партызанах быў у нашых краях.

Надзя паглядзела на яго больш уважліва.

«О, ён, напэўна, Раманаў знаёмы па партызанах», - падумала дзяўчына.

- Давайце пазнаёмімся, - прапанаваў ён.

- Валя, - напаўголаса адказала сяброўка.

- Надзя.

- Раней, ведаеце, якія дурныя людзі былі? Самі бацькі не давалі імя, а беглі ў царкву. Поп паглядзіць у кніжку з імёнамі і па чарзе называе. Вось мне і выпала - Ісідар.

- Дык у нас жа такіх няма, - заўважыла Надзя. - Сідар ёсць.

- Гэта калі я ў інстытуце вучыўся, дык там мне прыставілі літару «І».

- Ды галоўнае добрую літару: з кропкай наверсе, - засмяялася Надзя.

- Маці мая расказвала, што ў яе родзе нехта быў з вялікім носам, і яе дзявочае прозвішча Носава. А па бацькавай лініі былі спрадвечныя цесляры, дык іх Касякамі празвалі. Я і ёсць Сідар Касяк.

Надзі хацелася пагаварыць пра Рамана, і яна запытала:

- А як разумець прозвішча Зімін?

- Зімін? - паўтарыў Касяк. - Паходзіць, відаць, ад холаду, ад нечага зімняга.

- Ой, лухта гэта ўсё!

Касяк заўважыў, што не варта пакуль што дзяўчыне гаварыць дрэннае пра яе хлопца. Трэба лепш выпытаць, куды ён знік, тады будзе ясна, як дзейнічаць далей. І ён запытаў:

- А куды паехаў Раман і наколькі?

- Калі ён ваш знаёмы, дык вы павінны былі ведаць, - падазрона паглядзела Надзя на Касяка.

- Мой зямляк, вучыўся разам з ім, але я ў апошні час яго таксама не бачыў. Хацеў бы Раманаў адрас мець, можа б, пісьмо напісаў калі яму.

Надзя спачатку не хацела гаварыць, а потым перадумала і сказала.

- О, вышэйшае мараходнае. Там вучыцца не менш пяці гадоў, а закончыць - дык памінай як звалі. Сёння тут, а заўтра там, - узнёсла сказаў Касяк.

- Што гэта значыць? - запытала Надзя.

- А гэта значыць, што сям'і ў іх ніколі не бывае. У якім горадзе спыніцца, там і жонка. Не тое што я, інжынер, магу прасядзець усё жыццё на месцы.

- Нічога падобнага. Ён вучыцца на суднавадзіцельскім аддзяленні. А капітан далёкага плавання мае права браць з сабою і жонку.

- Так, ён хлопец нішто сабе. У яго будуць жонкі і на моры і на сушы.

- Кепска вы думаеце пра свайго таварыша, - успыхнула Надзя.

- Чаму? І я быў бы на яго месцы такім.

- Вы, напэўна, па сабе і мяркуеце.

- Быў бы ён на маім месцы, мог бы стаць выключным мужам.

- Гэта вы - выключны муж? Пакінулі недзе жонку і самі блукаеце па парку, - засмяялася Надзя, і яе падтрымала сяброўка.

- Каб у мяне была жонка, дык чаго б я тут блукаў?

- Божа мой! І не знайшлі жонку да гэтай пары, - штучна ўздыхнула Надзя.

- Не знаходжу. Вось ужо амаль два гады ведаю вас і не знаходжу падобнай.

Надзя не разумела, куды гне Касяк, але душой адчувала, што вяжацца да яе. Калі на працягу двух гадоў яна цікавіла яго, дык зразумела, што ён цікавіўся і яе хлопцам. Яна напіша Раману пісьмо і запытае, ці ведае ён такога Касяка.

- Так, а скажыце, вы адкуль будзеце? - запытала Надзя.

Касяк самазадаволена выпраміўся.

- Мой дом - адсюль рукой падаць, дваццаць кіламетраў ад горада.

- Раман партызаніў за сто кіламетраў ад нас.

- Ну і няхай, - не зразумеў, да чаго сказала Надзя.

- А я думала - вы з ім у партызанах былі?

- Я ў партызанах не быў.

- А дзе, у арміі?

- Нідзе. Я быў дома, маці старэнькую даглядаў. Яна адзіная ў мяне. А лёгкага хлеба не шукаў, як некаторыя, што ішлі ў партызаны, каб за чужы кошт жыць.

- А за чый кошт жыла армія?

Раман на падобныя пытанні - пра абарону радзімы, вайну, жыццё - адказваў зусім не так. І Надзя пачала злавацца за такія разважанні Касяка, які гэтым самым зневажаў яе каханага.

- Скажыце, адкуль вы ведаеце Рамана і як вы можаце гаварыць, што ён пайшоў у партызаны дзеля таго, каб жыць за чужы кошт?

- Я не гавару пра Рамана, а пра іншых партызан.

- Дык вы ведаеце яго?

- Столькі, колькі і вас, паважаная Надзя.

Надзя ўшчыпнула сяброўку і зморшчылася, паказваючы, што ёй вельмі непрыемна.

- Пойдзем дадому, - сказала ўголас Надзя сяброўцы, - бо ўжо цямнее.

- І мне трэба ісці. Нам жа па дарозе.

- Ідзіце.

- Дык дазвольце, я вас абедзвюх вазьму пад рукі.

- Дзякуем. Абыдземся і без вашай дапамогі.

Касяк усё ж паспрабаваў узяць іх пад рукі, але дзяўчаты звонка засмяяліся і пабеглі ўперад.

«Нічога, нічога, пачакаю яшчэ два гады, але ж свайго дасягну», - думаў Касяк, ідучы следам за дзяўчатамі. Ён ведаў, што Надзя жыве ў школе. А вось у якім пакоі, невядома. Ён спыніўся ля школы і заўважыў, што дзяўчаты пайшлі ў пад'езд, а неўзабаве ўспыхнула святло ў крайнім акне на другім паверсе.

Назаўтра Надзя атрымала яшчэ адно пісьмо ад Рамана. Ён пісаў, што яго назначылі камандзірам роты, і што іх інтэрнат абнесены цаглянай высокай сцяной, і што курсантаў адпускаюць у горад толькі па спецыяльных білетах, а ён ходзіць вольна, колькі захоча. Але гэтым ён карыстаецца мала, бо трэба многа вучыць. Вось ён прыводзіць раніцай роту да вучылішча, і адтуль яны ўжо не выходзяць да вечара. Толькі семсот гадзін у год адной ангельскай мовы, працы шмат.

«А я яшчэ ўхітраюся і вершы пісаць, адзін з іх дасылаю на твой суд, мая дарагая Надзенька.

Так здаецца, быццам назаўсёды,

Любы край, пакінуў я цябе,

Дзе дзяліў з дзяцінства ўсе прыгоды,

А цяпер адзін тут у жальбе.

Ты мне маці, ты мне і дзяўчына,

Я цябе не кіну у бядзе,

І прызнацца, што такога гімна,

Як тваіх лясоў, не чуў нідзе...

Пішы мне пра ўсё-ўсё, бо іншы раз так сумна, што я гадзінамі думаю пра цябе ў надзеі, што мае думкі даляцяць да цябе і ты адклікнешся на іх. Толькі так, мая міленькая, мы можам быць разам. У нас недзе летам канікулы, і я прылячу да цябе, я прыеду, я прыйду.

Твой Рамэо».

Сёння на лекцыі Надзя рашыла напісаць адказ. Яна раскажа пра незвычайную сустрэчу з Раманавым ілжэзнаёмым. Але Раман пытаецца пра Веру, як у яе справы, ці атрымлівае яна пісьмы ад Мішы, няхай перадае яму прывітанне. Але зноў не напісала. Спрабавала і нават ужо некалькі першых радкоў вывела на лісце, але ўсе яны нейкія халодныя, не такія, як піша ёй Раман. Не, на лекцыі яна не будзе пісаць, дзе побач сядзяць сяброўкі і кідаюць позіркі на лісток паперы, што ляжыць перад ёю. Яна прыйдзе дамоў і тады напіша.

З інстытута Надзя ішла не звычайнай дарогай. Яна вырашыла пайсці па тых ціхіх вуліцах, дзе яны некалі часта гулялі з Раманам.

«Аднекуль жа Касяк назіраў за намі, - падумала Надзя. - І якая я нездагадлівая? Каб ён сапраўды быў Раманаў знаёмы, дык навошта было назіраць збоку, узяў ды і падышоў. Раман заўсёды мяне знаёміў не толькі са сваімі сябрамі, але і з таварышамі па вучобе. Але ж дзе тая лаўка, што Касяк заўсёды сядзеў на ёй? Ніякіх лавак няма на тых вуліцах, па якіх мы хадзілі. Ён, відаць, аднекуль з агародаў за намі сачыў. Інжынер, сталы чалавек, а займаецца абы-чым. Мы тут з Раманам амаль на кожным кроку цалаваліся, смешна, а Касяк наглядаў».

Яна ўсміхнулася сама сабе і прыбавіла крок. Зараз жа яна прыйдзе дамоў, павячэрае і напіша пісьмо.

Дарэмна Надзя пакутавала і не магла напісаць Раману пісьмо з той прычыны, што не магла прызнацца, у якое становішча трапіла яе сястра. Цяжкае становішча іншых выкарыстоўваюць толькі несумленныя, з дробязнымі душамі людзі.

Надзя толькі пераступіла парог сваёй кватэры, як у яе з-пад пахі выкаўзнуліся ўсе кніжкі. «О Божа мой, што гэта такое?» - глянула яна на Касяка, які сядзеў каля бацькі. Ніжні канец шырмы быў закінуты пад столь на вяроўчыну, каб уваход да бацькі быў адкрыты. Задуменная маці сядзела каля стала.

- Добры вечар, - устаў з крэсла Касяк і пакланіўся Надзі. - Я да вас у госці.

- Мы не рыхтаваліся вас прымаць, бо не запрашалі, - адрэзала Надзя, сабрала з падлогі кніжкі і пайшла ў суседні пакойчык.

Там сядзела Вера. Яна пальцам паклікала Надзю да сябе і толькі хацела штосьці сказаць, як з-за шырмы пачуўся голас.

- Можна да вас? - Шырма рассунулася, і ўвайшоў Касяк. - Ну, што там, у вашым інстытуце, новага?

- Якая вам справа да інстытута, а калі ёсць, дык схадзіце. Вас жа сюды ніхто не запрашаў, як вам не сорамна?.. - зморшчылася Надзя.

- А як жа, я з тваім бацькам знаёмы, - хацеў быў сесці на заезджанага свайго коніка Касяк.

- Хопіць, як вы ведаеце Рамана, так і бацьку. У вас нейкі несумленны падыход.

- Вы запытайцеся ў сваіх бацькоў, ці ведаюць яны мяне?

- Я вас не ведала і ведаць не хачу.

- А я толькі білеты ўзяў на «Вяселле ў Малінаўцы», думаў, сходзім.

Надзя крута павярнулася і выйшла з кватэры, ляпнуўшы дзвярамі.

- Вы сястра? - звярнуўся ён да Веры. - Вы павінны ўздзейнічаць на Надзю. Чаго яна чакае - з мора пагоды?

Вера нічога не адказала.

- О, трэба тады ісці ў клуб і білеты прадаць, - паглядзеў на гадзіннік Касяк. - Я хутка вярнуся.

Касяк пайшоў.

Маці падышла да Веры і села.

- Куды яна галодная пабегла, дурніца, - сказала маці. - Слухай, дачка, думаю, што не трэба Надзі грэбаваць такім чалавекам. Ён непрыгожы, але ж мужчына ёсць мужчына. Асабліва ў цяперашні час.

Вярнулася Надзя.

- Ну, пайшоў, жаніх гэткі... Слава Богу. Я чула, як ад нас нехта выйшаў. Начавала б у Валі, калі б ён не пайшоў. Перш трапіў да Валі і запытаў, дзе я жыву. Смешны чалавек.

- Зусім ён не смешны, дачушка. Сталы і пра сур'ёзнае думае. Куды ж яму цягнуць, вайна закончылася, гады ідуць. Хлопец не які-небудзь вецер. У вайну не хацеў жаніцца, бо маглі б забраць на фронт, забіць, а сям'я пакутуй.

- Ён яшчэ прыйдзе, - сказала Вера. - Пайшоў у клуб білеты прадаваць.

- Узрадавала ты мяне, я ўсё роўна сыду з дому. Во інжынер, білецікі панёс прадаваць. Я аднойчы рыхтавалася да семінарскіх і не магла пайсці, дык Раман парваў білеты і выкінуў у вядро са смеццем.

- Відаць па чалавеку, - зноў пачала маці, - ён ведае, што капейка рубель зберагае, дбайны, значыць. А мне гэтыя якасці падабаюцца. Хаця я не супраць Рамана, але ж ты ўтойваеш і не гаворыш мне пра яго праўды. Ды што казаць, хлопец ён малады, прыгожы, далібог, ён знойдзе там, у горадзе, сотні, тысячы такіх, як ты.

Надзя павярнулася і кінулася тварам у падушку.

- Адчапіцеся ад мяне, - з плачам гаварыла Надзя, - куды мне ўцякаць ад такога жыцця?

- Маці ж хоча, каб свайму дзіцяці было лепш. Як кажуць, зжывецца-злюбіцца. А то адна хныкала, цяпер крыху адышла, дык другая ў падушку на яе месца слёзы лье. Ну, у Веры прычына, а табе чаго? Ты ж не ведаеш, што чалавек расказваў. У яго дом дзевяць на дванаццаць, зусім блізка ад горада.

- Ага, ты была і змерала, - заўважыла Надзя.

- Слухай, там жыве толькі старэнькая маці, трымае карову, свіней, гусей, курэй. Усё гэта ён вунь і бацьку гаварыў, перавязе сюды, і ўсе мы пяройдзем да яго. А так, з'явіцца дзіцё ў Веры, далібог, будзеш спаць пад ложкам.

- Правільна маці гаворыць, правільна, - данёсся хрыплы голас бацькі. - О, дачушка, я ніколі б не стаў падтрымліваць маці, каб Раман застаўся тут на месцы працаваць. Слаўны хлопец, я многа людзей бачыў на вяку, скажу прама - хлопец на рэдкасць. Але - што не, відаць, не наша - шчасце, яго падхопяць. Будуць у яго дочкі і генералаў, і адміралаў. Я думаў, што ў зямлю лягчэй будзе лажыцца, калі ён стане маім зяцем. А так не лёс, не, не, дачушка...

- Бачыш, што бацька кажа, мы ж не згаварваліся. А гэты хлопец прыйшоў, паглядзеў на наша жыццё і адразу кажа, што ён прыйшоў сур'ёзна пагаварыць з намі, ну і сказаў, чаго ён хоча, паказваў бацьку дакументы. У яго распараджэнні многа машын, рабочых.

- Няхай імі і кіруе, навошта ён вам? Галоўнае адразу ж жаніцца думае, нягледзячы на тое, падабаецца ён ці не. Ды ён, можа, яшчэ і вам абрыдае за месяц, - гаварыла Надзя.

- Не бойся, ён культурны і не дурны хлопец, - заўважыла Вера.

- І ты за яго, дурніца? Які ён хлопец, стары чалавек, - са злосцю паглядзела Надзя на Веру.

- Не так ужо і стары, трыццаць два гады, - адказала Вера.

- Як табе не сорамна, я напішу Раману. Скажы, ты б так зрабіла?

- Не ведаю, каб з табой здарылася тое, што са мной, можа б, і зрабіла. Тут галоўнае, на што ты можаш спадзявацца. Я не думала, што Міша загіне, а ты думаеш, што Раман праз нейкіх пяць гадоў прыедзе і забярэ цябе. Ты верыш у гэта?

Надзя крыху памаўчала, уздыхнула і не зусім цвёрда сказала:

- Упэўнена.

- А ты ўпэўнена, што мы ўсе вытрымаем такое жыццё на працягу пяці гадоў? Толькі ты маеш магчымасць знайсці выйсце з такога становішча, падтрымаць усіх.

Надзя вельмі шкадуе бацьку, маці, Веру і Рамана. Калі б яна магла паручыцца за Рамана, што ён закончыць вучобу і прыедзе да яе! А так што? Закончыць, а там практыка. Хаця б практыка была на зямлі, а то пойдзе, можа, на паўгода ў мора. Ён, пакуль добра не ўсталюецца, не возьме, а кіне адну на беразе. «Іншая справа ажаніцца яму з такой дзяўчынай, якая там на месцы жыве з бацькамі. Напэўна, так і будзе, - падумала Надзя. - Кінуць інстытут і пайсці ўладкавацца дзе-небудзь афіцыянткай, тады яна зможа падтрымаць і бацькоў і сястру». Гэтыя Надзіны думкі перапыніў стук у дзверы. Яна ўперлася рукамі ў ложак і хуценька ўстала. «Халеру ён убачыць, а не тое, што я плачу», - падумала Надзя і паправіла падушку.

- Адразу з рук выхапілі білеты, а ваша Надзя не захацела ісці, - пераступаючы парог, гаварыў Касяк. - Куды Надзея зноў збіраецца?

- Якая ваша справа? - злосна буркнула Надзя.

- Чаго ты, не можаш пагаварыць з чалавекам, ці што? - заступілася за Касяка маці.

- Вы гаварыце, а я з ім ужо ўчора нагаварылася, - на парозе кінула Надзя.

Касяк асабліва і не намагаўся затрымаць яе. Ён быў задаволены і самім сабой і тым уражаннем, якое зрабіў на яе бацькоў. Кахаць можна па-рознаму. І гэта розніца асабліва відаць у тым выпадку, калі адну і тую ж асобу кахаюць двое. Нельга сказаць, каб Касяку не падабалася Надзя так, як і некалі Раману, з першага позірку. Ён толькі ўбачыў яе і паставіў сабе мэту: яна павінна быць яго жонкай. Разліку, каб узяць сабе ў жонкі якую-небудзь дзяўчыну з вядомай багатай сям'і, у яго не было. Ён лічыў сябе дастаткова вопытным і разумным для вядзення сямейных спраў. Галоўнае для яго было - узяць прыгожую жонку. Але такое аднабаковае рашэнне ў яго ўзнікла крыху раней, калі яшчэ ў час акупацыі ён прывёў у матчын дом маладую, прыгожую сялянскую дзяўчыну. Але што ж? Яна ў яго была дурніца. Спачатку, што ні скажуць ён або маці, яна ўсё смяялася, а потым скажуць ён або маці, што яна дурніца - раве. І настаяла на сваім, што дамоў хоча да сваёй маці - усё. Ну, дык і бяжы, дурніца...

Цяпер яму вельмі спадабалася Надзя. Дзяўчына як-ніяк гарадская, у інстытуце вучыцца, ну, а прыгажуня - дык ён ва ўсіх сваіх навакольных вёсках, ды і тут, у горадзе, яшчэ не бачыў такой. Замінаў яму Раман. Касяк нават знайшоў у тэхнікуме хлопца з аднаго з ім сельсавета і пасябраваў. Той пра ўсё дакладваў Касяку: колькі вучыцца Раману, хто яго дзяўчына. Але не заўсёды той сам дакладна ўсё ведаў. Так, напрыклад, Касяк усё чакаў, што Раман пойдзе на фронт, але не дачакаўся. Былі чуткі, што Раман ажаніўся з пракуроршай, але Касяк сам бачыў хлопца зноў з Надзяй. Ён нават, сеўшы моцна на бронь, як «спецыяліст», быў не супраць таго, каб працягнулася далей вайна. Можа, яшчэ забяруць Рамана, ды і не хлынуць у горад хлопцы з фронту.

Касяк надзвычай узрадаваўся, калі ўбачыў, як жывуць бацькі і сама Надзя. Больш спрыяльных умоў, дзе ён зможа адчуць сябе гаспадаром, бадай, не знойдзеш, стварыўшы адносна забяспечанае жыццё Надзі, дык ёй не будзе куды бегчы. О не, ён ніколі не скажа на яе так. Ён яе апране, як каралеву, і яна будзе ўпрыгожваць яго жыццё, ствараць у доме ўтульнасць. А сродкаў у Касяка на гэта хопіць. Ён не такі, як некаторыя дурні, што ішлі ў партызаны. Потым палілі іх хаты, абіралі, распраналі сем'і. Ён жа сядзеў спакойна, нават бародку адпускаў. Няхай хто скажа, што ён не чысцейшай душы чалавек або не чакаў вызвалення. Яго нават цяпер правяралі, і ніхто нічога не сказаў. Няхай правераць партызана - і на яго могуць сказаць, што ён чужую гуску забіў або ўсім вядомаму старасту даведку падпісаў, што той для нейкай разведкі служыў. А дзе тая разведка? Знікла! І вось партызан няхай чухае тады патыліцу.

У яго і агародзік, і дом, і жывёла - усё ўцалела, бо як турнулі нашы немцаў, дык тыя прамчалі міма вёскі на такой хуткасці, што Касяк іх нават не бачыў. Цяпер толькі яму і жыць. Ажаніцца, і адразу гарвыканком кватэру дасць. Так ужо яму гаварылі.

Адзіная непрыемнасць свідруе душу Касяка, гэта каб не бадзялася дзе жонка былога начальніка паліцыі. Яго, сабаку, забілі партызаны, а яе чамусьці не чапалі. Яна-то нічога нікому не рабіла кепскага, але лепш, каб і яе знішчылі. Яна адзіная ведае, што Касяк распрацоўваў праект умацаванняў вакол паліцыі. І грошай тады грабануў ад іх, ворагаў.

Надзіна маці расказвала пра сваё жыццё ў час вайны, а Касяк думаў пра сваё. Нарэшце ён выказаў такое прызнанне:

- Надзя, відаць, думае, што я яе буду меней любіць, як Раман. Яна проста прывыкла ўжо да яго. І зразумейце мяне правільна і Надзі растлумачце, шту ён можа даць, каб падмацаваць сваю любоў. Аднымі пацалункамі сямейнае жыццё не наладзіш.

Надзя сядзела, сядзела ў сяброўкі і не вытрымала. Яна ціхенька ўвайшла і шмыганула паміж маці і Касяком за шырму, а той працягваў:

- Матэрыяльная аснова - вянок усяму, як асабістай сям'і, так і ўсяму грамадству ў цэлым. Няма матэрыяльнай асновы, няма дзяржавы, а не толькі сям'і. Матэрыяльная аснова - гэта базіс, а любоў гэта - надбудова.

Надзіна маці ў знак згоды толькі ківала галавой. Касяк замоўк і прыслухаўся, што там робіць Надзя. Няўжо яна не выйдзе, не пагаворыць з ім? Хаця ўжо дванаццаць гадзін ночы. Ён чуў, як зарыпелі спружыны ў ложку. Значыць, Надзя лягла спаць. Касяк устаў з крэсла, шмыгануў у спальны пакойчык і ўпаў на калені ля ложка. З пярэдняй праз шырму цьмяна падала святло. Вера спала з краю ложка, паклаўшы аголеную руку на коўдру. Касяку здалося, што гэта Надзя, і ён схапіў Верыну руку і пачаў цалаваць.

- Надзя, я прашу тваю ручку...

- Што гэта такое? - вырвала руку Вера.

Надзя, прыкрываючы грудзі коўдрай, села.

- Мама, правядзі гэтага чалавека з кватэры і лажыся спаць.

- Прашу прабачыць мяне, добра, добра, я пайду. - Касяк адскочыў ад ложка. - Да пабачэння...

Яму адказала толькі маці.

У гэту ноч Надзя доўга не магла заснуць. Няўжо сапраўды можна прывыкнуць да чалавека, які нават не кране твайго ўражання з першага позірку. Можа, калі абдымае, цалуе хаця і непрыгожы, а ўсё роўна прыемна? Многія ж ходзяць і з непрыгожымі, а затым, напэўна, добра жывуць. Надзя нават спрабавала запытацца ў сястры, якое пачуццё ў яе было, калі Касяк пацалаваў руку вышэй локця. Але тая толькі прабубнела, каб яна спала, і нічога не адказала.

- Вера, ты спіш?

- Чаго ты?

- Можа, там засохла сліна ад пацалунка Касяка.

- Нічога страшнага, смерць страшней. Лепш бы я выйшла замуж за іншага, а Міша жыў. Можна і табе выйсці, каб аблегчыць жыццё ўсім. А потым кепска будзе, дык ніхто не звяжа.

Надзя сціхла і задумалася.