Пасля смерчу

VII

23 лютага ў клубе воднікаў праходзіў урачысты вечар. А Надзі з Верай, нягледзячы на тое, што яны цвёрда дамовіліся з Раманам сустрэцца іменна там, усё не было. Праўда, запрашальныя білеты былі раздадзены толькі напярэдадні, і Раман не паспеў перадаць іх дзяўчатам. Магчыма, у гэтым прычына іх адсутнасці.

Раман, хаця яго выбралі ў прэзідыум, не пайшоў на сцэну, а стаяў каля ўваходных дзвярэй і ўсё чакаў. На ўсякі выпадак папярэдзіў матросаў, якія стаялі на кантролі, што калі прыйдуць яго знаёмыя дзяўчаты, каб іх адразу ж прапусцілі. За месцы Раман не турбаваўся, бо два першыя рады былі пакінуты для прэзідыума.

Сустрэча была назначана на сем гадзін вечара. А ўжо восем. Начальнік упраўлення Днепра-Дзвінскага басейна канчаў свой даклад. Дзесьці дастала запрашальны білет і прыйшла на вечар Роза. У клубе знаходзіўся і лейтэнант Сарокін. Раман заўважыў, што яны з Розай зрэдку паварочваюцца і назіраюць за ім. Хлопец пачаў хвалявацца. Вырашыў яшчэ пачакаць крыху і пайсці з вечара. Але ў дзвярах паказалася Вера, за ёй - Надзя. Ён кінуўся насустрач ім. Вера, прывітаўшыся, усміхнулася, а Надзя паводзіла сябе больш стрымана. Раман заўважыў, што яе губы былі крышку надзьмуты. Раман запрасіў дзяўчат у залу. Яны прайшлі і селі ў другім радзе.

Раман сеў паміж дзяўчатамі.

- Даруйце, што так атрымалася. Учора толькі раздалі запрашальныя білеты. Я прынёс бы вам, ды не паспеў. Але, думаю, прыйдзеце. Дамовіліся цвёрда. Вось і ў прэзідыум выбралі, а я не пайшоў, каля дзвярэй прастаяў.

Надзя, як ніколі, уважліва прыслухоўвалася да кожнага яго слова. «Дык ён пра нас клапаціўся», - мільганула ў яе галаве. А Вера не вытрымала і сказала:

- Мы ўжо хацелі не ісці, думалі, што цябе не будзе. Ты ж быў арыштаваны.

Кроў прыліла да твару Рамана, у галаве яго зашумела.

Надзя ўважліва паглядзела ў вочы хлопцу.

- Так, быў, - прыкусіў ніжнюю губу Раман.

- А што я казала? - глянула на Веру Надзя.

- І жонка вызваліла? - запытала Вера.

Тут Рамана нібы хто абдаў кіпенем, ноздры яго затрымцелі, зубы заскрыгалі.

- Што гэта за лухта? - абурыўся Раман.

- Ціха, - папрасіла Надзя, - а то на нас людзі звяртаюць увагу.

Раман апусціў галаву.

«Толькі на фронт, толькі на фронт, - думаў ён. - Але не, адразу не пайду. Спачатку трэба пераканаць Надзю, што я яе люблю, люблю больш за ўсіх на свеце і што ніякай жонкі ў мяне няма».

Ён падняў галаву і паглядзеў на Надзю:

- Дзяўчаткі, не верце, я вам усё раскажу, нават тую жонку пакажу...

Урачыстая частка закончылася. Усе, хто быў у прэзідыуме, ішлі і садзіліся каля сваіх жонак. А жонка дырэктара чамусьці паднялася з першага рада і ў суправаджэнні мужа накіравалася да Рамана.

- Добры вечар, - устаў і прывітаўся хлопец.

Падняліся і дзяўчаты.

Даніла Гаўрылавіч у форме капітана першага рангу, пры ўсіх ордэнах, відаць, зрабіў вялікае ўражанне на Веру і Надзю. Тым больш яшчэ, што кінуў жарт:

- Вы майго арла і ў прэзідыум не пусцілі... Каторая ж твая паненка? Хоць бы пазнаёміў.

Раман схіліў галаву да Надзі.

- Вось мы і сядзем каля яе, - прапусціў уперад сваю жонку, а затым і сам сеў Даніла Гаўрылавіч.

Раман крыху ажывіўся, пасвятлела і Надзя. Даніла Гаўрылавіч яшчэ раз паглядзеў на Надзю, а потым нахіліўся і сказаў Раману:

- Не жартую, яна варта таго, каб і ў прэзідыум не ісці.

- Баяўся, матросы маглі не прапусціць іх, - адказаў Раман. - У дзяўчат не было білетаў.

- Ты ж сам іх раздаваў. Чаму ж ужо сваёй дзяўчыне не даў?

- Так здарылася. Даніла Гаўрылавіч, прабачце, сорамна гаварыць, але ж скажу. Пра мяне пусцілі чутку, што я жанаты і што не вы мяне вызвалілі з міліцыі, а жонка.

- І так сказалі вам? - звярнуўся Даніла Гаўрылавіч да Надзі.

- Так, - кіўнула галавой тая.

- Гэта прыкрая лухта. Той, хто гэта прыдумаў, відаць, несумленны чалавек. Ён, напэўна, ва ўсіх адносінах ніжэй за Рамана на галаву. За тую справу, што яго арыштавалі, я загад падрыхтаваў аб выдачы Раману прэміі. Я ведаю, што яго пакрыўдзілі нізашто. А наконт жонкі дык хто-хто, а я ведаў бы, бо ён у нас камсорг і камандзір батальёна. Вы з педінстытута?

- Ага.

- Дык ён мне расказаў нават пра гэта.

Раману было і радасна і адначасова крыўдна чуць з вуснаў свайго дырэктара такую пахвалу, і ён вырашыў, што цяпер трэба абавязкова ісці на фронт, каб вырвацца з таго пакойчыка, якому ён некалі быў вельмі рады.

Надзя паглядзела на сястру, а потым кінула свой пяшчотны, мілы позірк на Рамана. Ён узяў яе руку, моцна сціснуў. Напэўна яшчэ некалькі хвілін назад яе рука была напружанай, як бывае ў дзяўчыны, калі яна чымсьці незадаволена. А цяпер гэта рука была паслухмяная, мяккая, цёплая, прыемная.

Калі кахаеш чалавека, дык не хочаш верыць нават праўдзе, сказанай пра яго, калі яна непрыемная табе. А тут так лёгка высветлілася, што Раман нежанаты, і нават пра яго дзяўчыну амаль усё вядома дырэктару.

Надзя яшчэ дома паспрачалася з-за Рамана з сястрой і цяпер сядзела з выглядам пераможцы. Канцэрт, які давала Дняпроўская флатылія, ёй асабліва падабаўся. Яна гучна смяялася, моцна пляскала ў далоні, нават штурхала Рамана, калі той і ўпадаў у роздум. Яна была рада, што Раман не «прайдзісвет», як назвала яго Вера. Толькі не зусім зразумела, чаму гэта і цяпер ён так перажывае. Ці таму, што моцна закранулі яго сябелюбства, ці, можа, перастала ўжо падабацца...

І толькі па дарозе дамоў, калі Вера пайшла крыху ўперад, Надзя сказала яму, каб так не перажываў за той паклёп, таму што яна больш верыць іх дырэктару, чым каму-небудзь іншаму.

- Надзенька, у мяне за гэтыя дні столькі назбіралася на душы, што не ведаю, з чаго пачаць, каб пра ўсё табе расказаць. Хто са мной сутыкаўся, той прызнаваўся, што пазнаюся я вельмі хутка, а вось ты яшчэ нічога не ведаеш пра мяне.

- Нельга сказаць, каб я зусім не паверыла ў тое, што расказаў пра цябе сястры Сарокін і пра дзяўчыну - памочніка пракурора, якая нібыта яго лаяла. Мне здавалася, што я цябе ведаю, і толькі пагэтаму не хацела верыць канчаткова. І я, можа, не вельмі пераканаўча, але даказвала сястры, што гэта няпраўда.

- Я табе ўсё раскажу падрабязна, добра?

- Добра.

Яны выйшлі на доўгую цэнтральную вуліцу, якая была ўжо амаль расчышчана ад камення. Абапал яе стаялі каштаны, на іх галінах яшчэ трымаўся снег, які нядаўна выпаў. На тратуары была вытаптана нешырокая сцяжынка, па якой і крочылі паціху Раман з Надзяй.

Зрэдку ў небе загудзе самалёт, разрэжа цёмную глыбіню прамень пражэктара.

Раптам за некалькі крокаў ад іх з двара выскачыў вялізны шэры кот і, нібы заяц, доўгімі скачкамі пабег цераз вуліцу. Надзя насцярожылася, неўзаметку паглядзела на Рамана. А ён у гэты час гаварыў ёй пра тое, што яму няма дзе жыць і ён збіраецца ісці на фронт. «Нешта ўсё супраць нашых сустрэч», - падумала Надзя. Відаць, праўду яе бацька гаварыў, што дзяўчаты цяпер павінны быць вельмі асцярожныя. Выходзіць замуж у час вайны вельмі рызыкоўна. Ён ваяваў і ў імперыялістычную і ў грамадзянскую, наглядзеўся ўсяго. Бывала, як спыняцца дзе-небудзь у населеным пункце, дык і глядзі, што пайшлі хлопцы ўгаворваць дзяўчат выйсці замуж. Многа выпадкаў было, што і жаніліся. А потым здымаецца часць, прыйдзеш на станцыю - дык, Божа мой, што там робіцца. Галосяць маладыя жанчыны: «На каго ж ты мяне пакідаеш, Іваначка, вазьмі і мяне з сабой...» А што ён можа зрабіць? Хлясцікі ў шынялях паабрываюць, у вагоны лезуць. А іншы нежанаты і прыпяе яшчэ ім: «Наши жены - пушки заряжёны, вот кто наши жены...» У другой вёсцы Іваначка тое самае паўтарае. І думай, як хочаш, можа, ён трапіў на перадавую і яго ўжо няма. Бацька расказваў адзін надзвычай цікавы выпадак, як да іх у часць прыбегла аднойчы жанчына і пытала, ці не ведае хто афіцэра такога з вусікамі, гарбаносага, чорнага. Яна чакае ад яго дзіця. А ў яе пытаюць, як яго прозвішча. «Нейкае мудронае, не запамятала», - адказала тая. Тады Надзя з сястрою смяяліся. А цяпер яна бачыць, як пакутуе Вера і як чакае пісьма з фронту ад свайго маёра. Надзя спачатку думала, што яна больш шчаслівая, бо ёй спадабаўся хлопец, які ўжо адваяваўся і імкнецца да радаснага будучага разам з ёй. А цяпер яна слухала Рамана і пачынала шкадаваць, што пакахала яго. Але што зробіш? Як складзецца іх лёс, так няхай і будзе, бо іншага каго пакахаць цяпер яна не зможа. Так гаворыць і Вера пра свайго хлопца.

Раман ішоў і паслухмяна прытрымліваўся таго напрамку, куды скіроўвала Надзя. Неўзабаве яны апынуліся паблізу чыгункі. Надзя спынілася.

- Вось тут мы жылі, - паказала яна рукой на заснежаны сад. - О, калі б застаўся цэлы наш дом. Мы нават кватарантаў трымалі.

- Цяпер бы ўзяла мяне на кватэру?

- Я якраз пра гэта падумала. Табе не трэба было б і на фронт ісці.

- Хведара жанчына ўзяла да сябе на кватэру, і многія нашы хлопцы ўладкаваліся не кепска, - сказаў Раман.

- Я не зайздрошчу Хведару. Так уладкоўвацца, як ён, - гэта абясцэньваць сябе, страчваць сваю хлапечую годнасць. Я разумею, калі ўжо няма іншага выйсця і ў цябе няма надзеі на каханне, тады можна жыць і так. Ты сказаў, што не можаш жыць у сваёй кватэры, інакш кажучы, у тых абставінах, толькі праз мяне?

- Я не думаў пра тое, што б я рабіў, калі б не сустрэў цябе. Толькі адно скажу, што жаніцца - я не жаніўся б з Розай, але ж мог бы і на фронт не пайсці.

Надзя стаяла супраць Рамана, уважліва глядзела на яго і слухала, як настаўніка.

- Табе холадна? - спытаў ён і падняў цыгейкавы каўнер яе паліто, затым моцна прытуліў Надзю да сябе і пацалаваў у губы. Надзя адхіляла галаву, а Раман цалаваў, цалаваў яе шчокі, шыю. Твар яе стаў цёплы-цёплы.

- Не трэба, пусці, - глыбока ўдыхнула яна паветра.

- Добра, пойдзем, - сказаў Раман.

Было чуваць, як крануўся са станцыі цягнік і, цяжка сапучы, набіраў хуткасць. Ён ішоў у бок фронту.

- Няўжо ты пойдзеш на фронт? Там жа могуць забіць.

- Могуць. Але каб усе так думалі, дык хто б ваяваў?

- Ты ж ужо і паранены быў, цяпер толькі такім спакойна і жыць.

- Што гэта за жыццё, Надзенька?

- А Горкі гаварыў, што жыццё і ў акрываўленых сарочках добрае.

- Я не чуў такога. Правільна ён сказаў, але ж асабіста мне было лепш у акрываўленай сарочцы ў шпіталі, чым на сваёй кватэры.

- А можа - чым са мной?

- Не, міленькая, ты не тузай маю душу. Мне ад тваіх слоў больш балюча, чым ад ран.

- Калі мы з табой пазнаёміліся, дык я думала, што я самая шчаслівая. А цяпер што атрымліваецца? Хутка вясна... - задуменна гаварыла Надзя.

- Будзеш мяне чакаць.

- Я не хачу так.

- Пазнаёмішся тады з другім, - з'едліва ўсміхнуўся Раман.

- А ты ж гаворыш, што з-за гэтага знаёмства з другой уцякаеш на фронт.

- Я іду на фронт для таго, каб сапраўдную вясну наблізіць. О, калі будзе перамога, тады будзе і вясна.

Надзя сціснула Раманаву руку. Ён хуценька нахіліўся і пацалаваў яе.

- Хлопцам верыць нельга, - сказаў Раман.

- То хлопцам, а гэта табе.

- Добра, што так атрымалася. Вера думае, што такога больш няма, як яе маёр, а той думае, што такой больш няма, як твая сястра. А я думаю, і гэта сапраўды так, што такой больш на свеце няма, як ты.

- Аднолькавых людзей і сапраўды на свеце не бывае.

- Не, такой прыгожай. Мне трэба стаць такім, каб для цябе я быў лепшы за іншых на ўсё жыццё.

- Гэта няпраўда! Калі ты мяне кахаеш і так думаеш, як гаворыш, дык ты не пойдзеш на фронт.

- Дык я тады буду жыць у адным пакоі з дзяўчынай.

- Я не хачу так. Калі б яна адносілася да цябе абыякава, тады іншая справа.

- І я не хачу так, а якое ж ты прапануеш выйсце?

- На іншую кватэру перайсці.

- Няма чым плаціць.

- Пачакай, Рома, у мяне тут жыве таксама цётка. Праўда, хатка ў яе малая, але я папрашу яе, каб яна цябе часова прытуліла. Яна добрая і платы не будзе браць.

- Па-мойму, табе няёмка будзе прасіць за нейкага там хлопца.

- Як за нейкага? Прыйшоў са шпіталя партызан, жыць няма дзе. Няўжо такому чалавеку не паспачуваюць?

- Я не хачу, каб пра цябе абы-што думалі. Не, не...

- Тады ты мяне не любіш! І праз пракуроршу тую ты...

Раман прамаўчаў. Яны паціху ішлі ў напрамку да школы, дзе жыла Надзя, кожны думаў пра сваё.

Нарэшце Надзя сказала:

- Я ўсё роўна не хачу, каб ты ішоў на фронт.

Раман абняў Надзю, пацалаваў і прашаптаў:

- Не, у імя цябе, нашага будучага трэба ісці, каб наблізіць перамогу.

- Гэта зробяць без цябе, - амаль не адрываючы губ, прашаптала яна.

- Я павінен удзельнічаць у гэтым.

- У цябе невыносны характар, ты хочаш вельмі многа.

- Міленькая мая. Можа здарыцца так, што спатканне, якое мы назначым, абарвецца. Бо я павінен яшчэ пагаварыць са сваім дырэктарам, потым з'ездзіць наведаць маці, а затым - у ваенкамат. Пойдзем, пакажы мне свае дзверы, можа, я выберу калі-небудзь хвілінку, каб забегчы да цябе.

- Пойдзем, але ж я не думаю, каб цябе дырэктар адпусціў.

- На такую справу адпусціць.

- Ты мяне не любіш, - падымаючыся па лесвіцы на другі паверх школы, сказала Надзя.

Яны спыніліся ў кутку калідора. Надзя моўчкі паказала рукой на дзверы. Раман кіўнуў галавой.

На душы ў Надзі было надзвычай горка. Яна глядзела на яго чорны, як ноч, шынель з крыўдай і злосцю. Маці яе плакала, калі захварэў бацька, што сям'я засталася без дужых рук. І Надзя тады думала: вось яны, дужыя Раманавы рукі, становяцца яе рукамі. Яна стала адважная, як ніколі, і смела ходзіць з ім па горадзе. Яна лічыла, што ён вызваліў яе ад боязі, і недзе глыбока ў душы ганарылася гэтым, хаця нікому пра Рамана не расказвала, што ён быў выдатны воін. Няхай бы лепш ён быў вайсковы і яны пазнаёміліся. Гэта было б звычайна. А так ні тое ні сёе. Пакіне яе, і ніякай надзеі на будучую сустрэчу не застаецца.

- Не трэба, не цалуй! Мне здаецца, што ты цалуеш першы і апошні раз.

- Я гэтага не адчуваю. Я цалаваць цябе буду ўсё жыццё, усё жыццё, і толькі я, - адказаў Раман і пайшоў.

Надзя не адразу пайшла дамоў. Яна стаяла і слухала яго крокі, пакуль тыя зусім не згубіліся ў цішыні.