Пасля смерчу

II

На беразе маўклівага заснежанага Сожа стаяў доўгі драўляны дом. У вячэрні час вокны яго не свяціліся з прычыны маскіроўкі. Старэйшыя называлі гэты дом сталовай, а моладзь - клубам воднікаў. А Раман з Хведарам называлі яго «Наш клуб». А як жа інакш - яны ж навучэнцы рачнога тэхнікума, тут харчаваліся, сюды прыходзілі на танцы. Асабліва ганарыўся сваім клубам Раман. Гэта быў адзіны ў горадзе клуб, а сталовых шмат. Некаторыя з іх былі намнога лепшыя, такія, напрыклад, як абкомаўская, міліцэйская. А ў водніцкай кармілі па картачках «Р-7». Харчы былі не з лепшых, але Раман не пажадаў хадзіць у міліцэйскую. Калі ён прыйшоў са шпіталя з ордэнам Чырвонага Сцяга на грудзях, яго запрашалі ў міліцыю, але ён катэгарычна адмовіўся. Ён з дзяцінства марыў стаць мараком. Праўда, ён не стаў ім, але ж мае прамое дачыненне да флоту. Як камсоргу тэхнікума ды каб і ордэн не вісеў на якой-небудзь старэнькай сарочцы, Раману аднаму з першых далі адрэз на флоцкі касцюм, шынель, і ён пашыў нават мічманку. І адзенне змяніла маладога партызана.

У той суботні вечар ён прыйшоў у клуб у новай форме. Зняў шынель, паклаў яго на спінку крэсла, што стаяла ля выцертай, некалі белай сценкі. Да Рамана падышоў Хведар. Ён быў у старой амерыканскай світцы, якая нагадвала аб'едзеную рыбіну. Яму яе далі ў штабе партызанскага злучэння.

- О, дык і я распрануся, - сказаў Хведар.

- Даўно пачаліся танцы? - запытаў Раман.

- Не.

- Бачу - многа дзяўчат новых, - паглядзеў па баках Раман.

- Ну, ты такі арол сёння, усе твае будуць.

- Не смейся. З мяне хапіла б адной - вось гэтай, - паказаў Раман на дзяўчыну, якая толькі што ўвайшла ў суправаджэнні лейтэнанта міліцыі.

- Дык з ім жа дзве, - заўважыў Хведар.

- Пачакай, пачакай, здымае паліто. Вунь, у блакітнай сукенцы... А фігура, точаная... Ну, каля яе і хлопец. На Байрана падобны, што ў хрэстаматыі.

- Ты лепшы.

- Кінь жарты.

- Вышэйшы, а ён амаль роўны з ёй.

- Не звяртай увагі, бо яна таксама разглядвае прысутных. Зайграе аркестр, і я іду да яе: была не была. А раптам не адмовіцца.

- Давай, давай, - падбадзёрваў Хведар.

Раман то ўпотай паглядаў на дзяўчыну, то на музыкантаў, якія перагортвалі нотныя сшыткі і падносілі трубы да губ. Імгненна мільганула думка: кінуцца да яе, як некалі да варожай чыгункі - у няведанні - будзе ўдача ці не.

З першым уздыхам мелодыі вальса «Амурскія хвалі» Раман ужо стаяў перад лейтэнантам, просячы дазволу на танец з яго дзяўчынай. Той разгублена кіўнуў галавой, і дзяўчына ў блакітнай сукенцы закружылася з Раманам у ярка асветленай зале. З хвіліну яны танцавалі адны, потым пачало ўтварацца кола, у большасці з дзявочых пар. Партнёры іх недзе сядзелі яшчэ ў сцюдзёных акопах Прыдняпроўя. Другая дзяўчына, што прыйшла з лейтэнантам, таксама пайшла танцаваць, але не з ім. Лейтэнант стаяў і прыкметна перажываў у чаканні сваёй дзяўчыны. Раман жа, наадварот, хацеў, каб танец не канчаўся. Ён спяшаўся, спяшаўся выбраць што-небудзь з разрозненых сваіх думак і хоць перакінуцца з дзяўчынай некалькімі словамі. Але танец падыходзіў к канцу, а ён яшчэ і слова не прамовіў.

І раптам Раман сказаў:

- Можна вас яшчэ хоць на адзін танец?

- Калі ласка, можна.

Музыка сціхла, Раман правёў дзяўчыну да лейтэнанта, падзякаваў, крута павярнуўся і пайшоў на другі бок залы, дзе стаяў Хведар.

- Так, я знарок пастаяў і прыгледзеўся да дзяўчыны, вы нечым падобны. І многія звярнулі на вас увагу.

- Гэта не на мяне, а на яе, Галубку.

Раман ва ўпор глядзеў на дзяўчыну, і іх позіркі сустрэліся. Яна першая апусціла вочы. Другая дзяўчына з вялікай цікаўнасцю глядзела на Рамана і, нахіляючыся да вуха сяброўкі, штосьці шаптала. Пераступаючы з нагі на нагу, неабыякава паглядаў на Рамана і лейтэнант.

- Ты сябе недаацэньваеш. За цябе цягнуць і... - Хведар вачыма паказаў на Раманавы ордэн і два медалі.

- Я не хачу, каб любілі ўзнагароды, а не мяне.

- Ну, усё роўна гэта мае значэнне, як ні кажы. Хто тут яшчэ ёсць такі? Вунь без нагі сядзіць з медалямі і той у акружэнні дзяўчат.

- Вайна закончыцца, і многа будзе хлапцоў з ордэнамі.

- Дык гэта, калі закончыцца.

- Я дамовіўся з Галубкай яшчэ на адзін танец, дык ты лепш скажы, цяпер ісці ці прапусціць адзін. Можа, няёмка, хлопец прыйшоў на танцы і будзе стаяць.

- Няхай з сяброўкай ідзе і танцуе.

Зноў ускалыхнулася лямпачка над аркестрам. Раман рашыў не танцаваць факстрот. Але што такое? І лейтэнант не запрашае Галубку. Яна пастаяла крыху, крадком глянула на Рамана і, напэўна, зразумеўшы, што ён не намераны запрашаць яе, узяла сяброўку, і лейтэнант застаўся адзін.

«У чым справа? - думаў Раман. - Можа, ён не танцуе, тады гэта лепш».

Воддаль ад Рамана Галубка смяялася, размаўляла з напарніцай, а пры набліжэнні да яго змаўкала і рабілася сур'ёзнай. Нейкія хвалі Раманавых пачуццяў пачалі нібы перадавацца дзяўчыне. А лейтэнант здаваўся цяпер не такой ужо сур'ёзнай перашкодай на яго шляху. А якая яна мілая.

Ужо дзве пары вачэй па-захопніцку ўлоўлівалі яе і вылучалі з гурту дзяўчат. Раман ужо адкрыта сачыў за Галубкай, а лейтэнант пабляднеў і з пагардай глядзеў на нечаканага саперніка. Зайгралі танга, Раман зноў кіўнуў галавой у бок лейтэнанта, просячы ўжо не дазволу, а прабачэння. Але той нібы адсек.

- Я не дазваляю, - сказаў ён тады, калі рука дзяўчыны ўжо была на плячы ў Рамана.

Дзяўчына крыва ўсміхнулася, пачырванела. Але невядома чаму. Ці што была пераканана ў згодзе свайго паклонніка і паспяшалася пакласці руку на плячо, ці ад сораму перад Раманам, які мог падумаць, што той мае над ёй вялікую ўладу.

- Ваш муж пакрыўдзіўся на вас, - раптам сказаў Раман і паглядзеў дзяўчыне ў вочы.

Яна ўсміхнулася:

- Які муж, проста знаёмы, - адкінуўшы галаву назад, глядзела зблізку на Рамана дзяўчына.

- Тады і я стану такім, - знайшоўся хлопец. - Раман.

- Надзя, - у адказ паціснула руку дзяўчына.

- А я думаў, буду вас называць іншым імем - Галубкай - і ніколі не даведаюся сапраўднага. Думаў, не скажаце, не пажадаеце...

- А я вас яшчэ раней ведала.

Раман спачатку падумаў, што дзяўчына хоча пажартаваць. І, як звычайна, асабліва ў маладых людзей, смелы жарт не можа ўжывацца з вялікім заляцаннем. Раптоўнае каханне робіць юнага чалавека нясмелым, скаваным у сваіх першых кроках. Раману здалося, што Надзя хутка пачне адкрыта смяяцца з яго. Маўляў, я ўжо такіх бачыла. І яму зрабілася ніякавата. Раман хацеў закончыць размову і таму з ледзь улоўнай крыўдай уздыхнуў і ціха сказаў:

- Гэта няпраўда. Адкуль вы маглі мяне ведаць?

Надзя зразумела, што Раман не паверыў ёй. Але ж яна не памыляецца, некалі ж бачыла яго.

- Вы былі ў нашым інстытуце? - запытала Надзя.

- У якім?

- У пед...

Раман здзіўлена паглядзеў на дзяўчыну і адказаў:

- На першым часе меркаваў паступіць у педінстытут, але мяне не прынялі. Я перад вайной закончыў толькі восем класаў, і мне ў інстытуце сказалі, што калі б прайшоў падрыхтоўчыя курсы, тады была б іншая размова. І я паступіў адразу на другі курс рачнога тэхнікума. Тым больш што флот - гэта мая даўняя мара.

- Чаму я запомніла вас, ды не толькі я, а яшчэ некаторыя нашы дзяўчаты? Павінна ў гэтым ваша шапка. Сапраўды, я не жартую, мы ўсе бегалі глядзець на вас. Нехта сказаў, што ў інстытут партызан паступае. А ў нас уяўленне было аб партызанах, што яны ўсе з бародамі, старыя.

- Ну і што, калі ўбачылі?

- Нічога, толькі здзівіла ваша шапка.

«Так, шапка...» - падумаў Раман. Ён, можа, і расказаў бы пра гісторыю з шапкай, але ці будзе дзяўчыне цікава, ды і танец ужо канчаўся. Шапка, што тады была на галаве Рамана, - падарунак былога салдата царскай арміі, які быў узнагароджаны двума Георгіеўскімі крыжамі. Пасля адной адчайнай аперацыі, у якой Раман адмарозіў вушы, бывалы салдат аддаў яму сваю шапку як узнагароду за мужнасць і адвагу. Цяпер Раман не насіў тую шапку, бо яна сапраўды вылучала яго з усіх вайсковых і цывільных людзей.

Але Надзя не прызналася, што не так шапка, як вочы маладога партызана тады запалі ёй у памяць.

- А мы думалі, куды вы тады зніклі з нашага інстытута? - калі сціхла музыка, сказала Надзя.

- Хто гэта мы?

- Дзяўчаты.

- Добра, я яшчэ буду з вамі танцаваць? - паблізу лейтэнанта прашаптаў Надзі Раман.

Дзяўчына сцвярджальна кіўнула галавой. Лейтэнант, напэўна, зразумеў, што ў гэты вечар ён можа быць толькі сведкам, як яго дзяўчына захоплена ў палон гэтым чарнявым, сінявокім хлопцам. Якая сутычка адбылася паміж імі, Раман не бачыў. А калі вярнуўся на сваё месца і глянуў на лейтэнанта, то заўважыў, што той ужо апранае шынель. Надзя стаяла крыху разгубленая, а яе сяброўка нешта гаварыла лейтэнанту і ўтрымлівала яго за руку. Ён вырваў руку і шпарка пайшоў да дзвярэй. Надзя глянула на Рамана, а потым, відаць, са злосцю шмарганула за рукаў сяброўку, якая працягвала глядзець услед лейтэнанту.

Да Рамана падышоў Хведар.

- Кажаш, адшыў? - усміхнуўся ён.

- А ты бачыў?

- Ты толькі адышоў, ён нешта сказаў ёй, а яна ў адказ. І той - ходу.

- Добра, добра атрымалася. Але, напэўна, яна перажывае, штосьці задумалася, глядзіць уніз. А калі падысці да яе?

- Не трэба. Ужо амаль усе звярнулі на гэта ўвагу.

- Ну і што, я не хачу, каб яна і хвіліну думала пра яго ці як адной дадому зайсці.

- Атрымаецца, што ты смелы стаў, як той пайшоў.

- Усё роўна я пасля гэтага танца буду каля яе.

- Гэта іншая справа.

Раман так і зрабіў. Ён ужо не пакідаў Надзю ні на хвілінку. Каля іх стаяла і Вера - старэйшая сястра Надзі. Сястра паводзіла сябе з Раманам больш смела. Яна адразу ж зрабіла яму папрок, што ён пакрыўдзіў іхняга маладога чалавека.

- Асабіста я да яго ніякіх прэтэнзій не меў. А чаму ж вы з ім не танцавалі?

- Ён не танцуе.

- Тады не трэба было ісці на вечар танцаў.

- Другі раз не пойдзе.

- Гэта мяне не цікавіць. А вы прыйдзеце?

- Таксама не, - адказала Вера і хітра паглядзела на Рамана, чакаючы, што ён адкажа.

- Дарэмна, лепшага аркестра ў горадзе няма, як у нас... і клуба.

- А чаму вы да нас не прыходзіце? - не пакідала выпытваць Вера.

- Куды гэта - да вас?

- У педінстытут.

- Дык і вы там вучыцеся?

- Там. Я таксама вас бачыла, калі ішоў набор.

- Можа, не мяне, а шапку, як і Надзя? - усміхнуўся Раман.

- А ты сказала? - звярнулася Вера да сястры.

- Ага.

- Няпраўда, Надзя заўважыла тады не толькі вашу шапку, а і вас.

- Ну, як табе... - пачырванела Надзя.

- Я веру, веру, што шапку, але задаволены, што вы пазналі мяне і без яе. А вы, Надзя, таксама не прыйдзеце больш сюды?

- Ды вы не слухайце, што яна кажа. Мяне ніхто не абмяжоўвае, куды захачу, туды і пайду.

- А што гэта вам, Вера, тут не падабаецца?

Да дзяўчат падышла яшчэ адна маладая асоба, і Вера адразу ж пазнаёміла яе з Раманам і паведаміла, што Зоя - яе аднакашніца і даўняя сяброўка.

Зоі было за дваццаць, яна яшчэ да вайны закончыла першы курс інстытута. Дзяўчына была прыгожая і, як Вера, смелая і незалежная. Зоя адразу павяла бойкую размову з хлопцам. Надзя крыху адступілася ўбок і адчула сябе нібы лішняй. Раман гэта заўважыў, але не ведаў, як спыніць размову з Зояй. Выручыў Хведар. Ён таксама падышоў да свайго сябра. Раман адразу ж пазнаёміў яго з дзяўчатамі. Вера з Зояй лічылі сябе старшакурсніцамі. І сапраўды - вышэй другога курса ў той час у інстытутах горада студэнтаў не было.

З Хведара яны пачалі адразу кпіць, што ён не ведае, што такое скерца. Кідаліся словамі з музычнай тэрміналогіі і смяяліся. Раману гэта не спадабалася, і ён ціха сказаў Надзі, што кожны дурань можа задаць столькі пытанняў, што на іх не адкажуць і сто разумных.

- Не звяртайце ўвагі, - ціха сказала Надзя.

- Не, я ўсё ж запытаю ў іх. Скажыце, дзяўчаты, а што такое МЗД?

Тыя засмяяліся.

- Не, не, усё ж адкажыце.

- Мужчына... мужчына, - спрабавала расшыфраваць Вера.

- Ага, мужчына, такі як Скерца, - заўважыў Раман. - Міна запаволенага дзеяння. Бачыце - і вы не ўсё ведаеце.

Надзі напэўна спадабалася, што Раман заступіўся за сябра. Дзяўчаты замоўклі, а яна смяялася і паўтарала: «мужчына, мужчына».

Раптам знадворку данёсся роў сірэн, і ўсе хуценька кінуліся да сваіх паліто.

Хтосьці крыкнуў:

- Без панікі! Справа ад клуба ў падвале разбуранага дома бамбасховішча!

Раман паводзіў сябе спакойна, дапамог дзяўчатам апрануць паліто.

- А вы ведаеце, дзе бамбасховішча? - звярнулася Вера да Рамана.

- Ведаю.

- Дык вы, калі ласка, правядзіце нас.

- Абавязкова.

Раман накінуў на плечы шынель і пайшоў услед за дзяўчатамі да выхаду. На дварэ было светла. Гэта фашысцкія самалёты развесілі ракеты. Загрукаталі зенітныя гарматы, захадзілі па хмарах промні пражэктараў. Недзе каля моста, што злучаў два берагі Сожа, пачалі рвацца бомбы. Раман схапіў за рукі дзяўчат, і яны кінуліся па крутых прыступках у падвал. Там было цёмна, пахла плесенню. Маладыя людзі прабраліся ад увахода да халоднай цаглянай сцяны. Раман адпусціў Верыну руку, а Надзіну сціснуў, прыхіліўся да яе пляча.

Ух-ух-ух! - страсянуліся сцены сховішча - недзе зусім блізка разарвалася бомба.

- Табе страшна? - прашаптаў Раман.

- Ага, - адказала Надзя.

Ён узяў Надзіну руку, паднёс да сваіх губ і пацалаваў. Гэта атрымалася неяк само па сабе.

Хутка збліжае людзей небяспека. Раман раней і ў думках не дапускаў, што ён з першага знаёмства з дзяўчынай зможа так сябе паводзіць.

Надзя не вызваляла сваёй рукі ўжо з дзвюх Раманавых. Яна хоць і не бачыла добра хлопца, але адчувала перад сабой яго як абаронцу. У час бамбёжак або артылерыйскага абстрэлу яна заўсёды хавалася за маці, дрыжала, нават плакала. А цяпер перад ёй была нібы сапраўдная ахоўная браня. А навокал вухалі бомбы, грукаталі гарматы. Ёй нават хацелася бліжэй прытуліцца да Раманавых грудзей, але нешта не дазваляла зрабіць гэтага.

- Вы, можа, шкадуеце, што не пайшлі дадому разам з лейтэнантам? - ціха запытаў Раман.

- Не, я толькі шкадую, што мы не ў нашым бамбасховішчы, там маці.

- А са мной вам горш?

- Каб і вы там былі.

Раман зноў прыціснуў Надзіну руку да сваіх вуснаў.

Выбухі сціхлі.

Хтосьці ў цемры сказаў:

- Дзякуй Богу, пранесла...

Зарава калыхалася ў снегавых хмарах рэдкай чырванню. Штосьці гарэла каля моста. Дзяўчаты, што жылі ў тым баку горада, глуха ўскрыквалі і хуценька знікалі ў цемры. Раман выйшаў следам за Надзяй і Верай. Вера прапанавала спыніцца і пачакаць Зою.

- О, глядзіце, мы тут яе чакаем, а яна там з Хведарам ніяк не расстанецца, - не прамінула папракнуць сяброўку Вера, калі тая падышла з хлопцам.

- Я якраз выйшла адна, але вас шукала і з Хведарам сустрэлася, - апраўдвалася Зоя.

- Няпраўда, няпраўда, так, Хведар? - сказаў Раман.

- Так, так.

- Дык правядзём дзяўчат, - прапанаваў Раман сябру.

- Пойдзем хутчэй, а то маці будзе хвалявацца, - сказала Надзя.

Раман узяў Надзю пад руку, і яны пайшлі папераду.

- Ваша маці, напэўна, таксама недзе за вас хвалюецца, - павярнулася Надзя да Рамана.

- Мая маці хвалюецца, але ўжо не так. Раней вельмі хвалявалася, калі я, як кажуць, ішоў прама немцу ў зубы.

- І яна пра гэта ведала?

- Ведала.

- Ох, гэтым мамам, колькі ім даводзіцца перажыць...

Сыпаў мяккі сняжок, у горадзе было ціха. Зарава з небасхілу хутка знікла, і Раману было лёгка на душы. Здавалася, усе мары яго павінны здзейсніцца.

Пасля шпіталя ён марыў вучыцца і вось вучыцца. Жадаў сустрэцца з любай дзяўчынай. А якая яна будзе, яшчэ не ўяўляў. Быў перакананы, што сустрэне толькі бландзінку, і ўжо добра ўяўляў сабе яе валасы, якія звісаюць пышным хмелем на плечы, пабліскваюць, нібы аўсяная салома на сонцы. А вочы... Ён бачыў такія ў адной сялянскай дзяўчыны, і яму здалося, што яны - з самага яснага блакіту. Цяпер такія ж вочы побач з ім. Ну, валасы, праўда, крыху не такія, як колісь уяўлялася, але хто ведае, можа, ён і хацеў бы раней уявіць іменна такія, ды не мог. Надзіны валасы пахнуць суніцамі, якія збіраў Раман на сонечнай паляне, нават больш: яны ўвабралі ў сябе водар той паляны, на якой ён адпачываў, калі ўзарвалі варожы бронецягнік. Яны ішлі, і Раман расказаў Надзі пра свайго сябра, таксама падрыўніка, як той закахаўся ў дзяўчыну, а потым загінуў у баі.

- Яна перажывала? - запыталася Надзя.

- Не ведаю. Мне здаецца, што толькі ён яе кахаў. А яна... Спыніліся аднойчы ў вёсцы. Якраз была вечарынка. Зайшлі і мы туды. Яны пазнаёміліся. Майго сябра Мішам звалі, а дзяўчыну Раяй. Ён з ёй танцаваў увесь вечар. Быў бязмерна шчаслівы. А яна танцавала без асаблівай ахвоты, проста не хацела хлопца пакрыўдзіць, тым больш партызана. Збоку гэта было вельмі прыкметна. І вось закончыліся танцы. Мы падбухторылі Мішу, каб ён праводзіў дзяўчыну дадому. Усе маладыя, самі яшчэ ні разу не хадзілі з дзяўчатамі пад ручку, цікава было паназіраць за хлопцам. І вось ён выйшаў на вуліцу і пакрочыў следам за ёй. Дагнаў, узяў яе за руку. А тая: «Што табе трэба?» Хлопец разгубіўся, стаў і не выпускае рукі. Яна зноў паўтарае тое самае. Тады ён, бядак, гаворыць: «Дай закурыць!» Ну, мы і паехалі са смеху. Рая схапіла яго шапку ды - пад плот. Міша нагнуўся падняць, а дзяўчына бягом ад яго. Як потым мы даведаліся, просьба закурыць была ў некаторай ступені апраўданай. Яе маці, калі ў сорак першым адступілі нашы байцы, на агародзе знайшла дзве скрынкі махоркі і захавала. Калі хто з курцоў дапамагаў жанчыне па гаспадарцы, яна плаціла махоркай. Міша раней чуў, што і Рая частавала некалі партызан. Вось і прыйшло яму ў галаву папрасіць закурыць. Наш смех, вядома, збянтэжыў дзяўчыну. А Міша страшэнна пакутаваў. Шкада хлопца. Можа б, ён цяпер смяяўся сам з сябе. А можа, гэта так трэба чалавеку, каб хоць у кароткім жыцці, а ведаць, што гэта такое - каханне.

- А ў вас яно было? - з прыглушаным смяшком запытала Надзя.

- Я ж сказаў, што і той, каму мала наканавана пражыць, павінен зведаць гэтае пачуццё. А мне, мабыць, Бог адтэрміноўку даў да пэўнага часу. І я ўсё пакідаў на потым, як закончу вайну. Я многа такіх хлопцаў ведаю, што ўсё хапалі на хаду ад жыцця і... загінулі. Можа, гэта - адчуванне, лёс які існуе...

- Ды што вы - у Бога верыце?

- Ні ў якога Бога я не веру, а вось лёс нейкі для чалавека існуе. Ну, чаму гэта так: адзін сустрэне і дзяўчыну на сваім шляху і кулю, а іншага ўсё абміне.

- Значыць, вас усё абмінае, а я яшчэ баялася сёння, каб бомба не трапіла ў нас. Не ведала, што ў вас лёс такі добры.

- Цяпер можаце пераканацца, што і бомба не трапіла і вы побач былі.

- Не ведаю, ці ў гэтым усё шчасце.

- Што бомба не трапіла?

- Не, што я побач.

- І тут я цалкам спадзяюся на лёс. Як вы думаеце: гэта шчасце ці не, калі я ў бамбасховішчы хацеў, каб адбою не было да раніцы? - засмяяўся Раман.

- Калі вы так верыце ў шчаслівы свой лёс і не баіцеся бамбёжкі, дык можна было б і ўсю ноч пад трывогай быць вам.

- А чаму толькі мне?

- Я свайго лёсу не ведаю.

- Ну, калі вам было яго зведаць. Лічыце, што ён толькі пачынаецца.

- А я не веру, што ў вас дзяўчыны не было і няма. І вы нейкім лёсам гэта маскіруеце. Вы ж не сядзелі недзе ў нары, а ўвесь час сярод людзей. А дзяўчат цяпер вунь колькі... І не такі вы ўжо баязлівец.

- Па чым вы заключылі?

- Хоць бы па сённяшнім вечары.

- Гэта таму, што міліцыянера не пабаяўся?

- Хаця б.

- Я інакш не мог.

- Значыць, не ўпершыню.

- Мне ўжо даўно хацелася пакахаць каго-небудзь. Ці на самай справе, ці мне здавалася, што мяне кахалі, а вось я не. Вас таксама кахалі і кахаюць, а вы?

- Так, як і вы, калі гэта праўда. Ну, вось мы і прыйшлі, - спынілася Надзя.

Раман азірнуўся.

- А дзе ж Вера?

- Яны пайшлі другой дарогай.

- Шкада, што вы так блізка жывяце.

- Хіба гэта блізка? - усміхнулася Надзя. - Я заўтра раскажу дзяўчатам, што з вамі пазнаёмілася.

- А што ім з гэтага?

- А тое, што вас часта ўспамінаюць. Кажуць, нідзе той шапкі не сустрэць у горадзе, напэўна, кудысьці з'ехала. Асабліва ў нас там ёсць такая прыгажуня, вы ёй спадабаліся. Хочаце, я вас пазнаёмлю з ёй. Сапраўды, яна ў нас самая прыгожая.

- Не веру.

- Чаму не верыце?

- Што яна самая прыгожая.

- Усе так кажуць. Яна абавязкова папросіць мяне, каб я пазнаёміла яе з вамі.

- І вы гэта ахвотна зробіце?

- Яна ўвесь час трызніла вамі. Казала нават, што вы не партызан, а малады генерал.

- Ха-ха, - усміхнуўся Раман. - Скажыце, што такія шапкі, як у мяне, насілі ўсе салдаты царскай Расеі, і яна перастане трызніць.

- Не, яна ведае, што вы ніякі не генерал, але так узвышае.

- Дык вы хочаце мяне з ёй пазнаёміць?.. У такім выпадку я магу пазнаёміцца, з кім захачу, сам, так, як і з вамі. - Раман зрабіў выгляд пакрыўджанага, хаця зусім не думаў, што можа яшчэ хто спадабацца яму так з першага погляду, як Надзя.

А яна ўсё больш выпрабоўвала Рамана, бо ў інстытуце намячаўся вечар і яна не супраць была запрасіць на яго былога партызана. Дзяўчына з прыемнасцю ўспрыняла крыўду хлопца, але баялася пераступіць мяжу, каб назусім не расстацца з ім.

- Ну, калі не жадаеце, дык я не буду знаёміць. А можа, убачыце і ў вас зменіцца настрой?

- Ніколі, ніколі, - Раман паглядзеў Надзі ў вочы і ўзяў яе за руку.

«О, калі б ты ведала, што ў мяне на душы!» - падумаў ён.

Набліжаўся момант - назначыць спатканне. А што, калі яна не згодзіцца і на гэтым будзе ўсё. Лейтэнант, можа, толькі коніка выкінуў, а заўтра з'явіцца да яе. І Раман не вытрымаў:

- Лейтэнант ведае, дзе вы жывяце?

- Чаму раптам у вас такое пытанне ўзнікла?

- Так, ён вас будзе мацней кахаць пасля сённяшняга вечара.

- А я лічу, што яму стане больш зразумела.

- Што?

- Ды я ўжо вам сказала, што мне яшчэ ніхто не падабаўся.

- Затое вы, відаць, многім.

- Ну і што з таго, на гэта ж вы самі адказалі.

- Я крыху эгаіст: буду задаволены толькі тым, што вы нікога не пакахаеце.

- Так, гэта эгаістычна. А калі мне хто спадабаецца?

- Для мяне будзе балюча.

- А калі не будзе?

- Тады буду я шчаслівы.

- Ну, жадаю вам шчасця. Мне пара ісці.

- Калі ж я з вамі яшчэ змагу сустрэцца?

- Не ведаю, калі-небудзь.

- Што - выпадкова?

- Ну, у вас жа ёсць лёс.

- А калі ў вас яго няма?

- Будзе ў вас - дык будзе і ў мяне, - усміхнулася Надзя.

- Добра, у наступную суботу ў шэсць гадзін, каля клуба імя Леніна, сходзім у кіно. - Раман сказаў і насцярожана чакаў адказу.

- Білетаў не будзе.

- Мне дадуць.

- Добра.

Раман павольна адпусціў Надзіну руку, крута павярнуўся і хуценька пайшоў. Крочыў лёгка, не адчуваючы ног.