XII
На апошнім курсе тэхнікума хлопцы лічылі сябе ўжо сталымі і самастойнымі. Многія прасілі Рамана, каб ён пазнаёміў іх са студэнткамі з педінстытута. Ці таму, што ён часта там бывае на вечарах і яны лічылі, што ён знаёмы амаль з усімі дзяўчатамі, ці таму, што бачылі яго Надзю і яна ўсім падабалася. Але, напэўна, больш за ўсё таму, што Раман пазнаёміў Лілю з таварышам з трэцяга курса Віктарам Еўдачком і яны пажаніліся.
Віктар мясцовы, гарадскі хлопец. Вышэй сярэдняга росту, стройны, добры гімнаст. З твару падобны на дзяўчыну: сам бландзін, вочы сінія, прамы невялікі нос, чысценькі белы твар з ружовымі шчокамі, банцікам губы. Вельмі рухавы і вясёлы хлопец, выдатна іграў на гітары, спяваў. З мяккім і добрым характарам, слабавольны. Яго былі абралі па прапанове Рамана старастам групы, а неўзабаве выбралі другога, бо Віктар нават не мог загадаць дзяжурнаму выцерці дошку. Спадабаўся Віктар Раману за адзін выпадак, пра які ён расказаў.
Было гэта ў час акупацыі. У парк цывільных хлопцаў гітлераўцы не пускалі. Гулялі там толькі нямецкія афіцэры і нашы дзяўчаты, якія хацелі гуляць. Віктару падабалася адна дзяўчына з той вуліцы, на якой жыў і ён. Але Віктар ёй не падабаўся. І хаця яны правялі разам некалькі вечароў на іх вуліцы пад цвітучымі каштанамі, але Віктар нават да яе рукі не дакрануўся. А што гэта за хлопец, калі дзяўчына цвіце, нібы той каштан, а ён уздыхае, топчацца, расказвае, як ён хлопцаў абганяў зімою на каньках, як нядаўна паслізнуўся і запэцкаў штаны і што маці яму дазваляе да дванаццаці ночы гуляць.
«І што яму з гэтай гульні?» - відаць, думала дзяўчына.
Лепш было слухаць яго збоку, калі ён смяяўся, размаўляў, іграў на гітары. Але і гэта хутка надакучыла дзяўчыне. І яна пачала хадзіць у парк. Віктар вельмі перажываў. Стаў маўклівы, хутка ўспыхваў, калі сябры пачыналі з яго кпіць. І вось аднойчы ён надумаўся пайсці ў парк і паглядзець, што там робіцца. А як пранікнуць туды? На дапамогу прыйшла суседская дзяўчына. Яна прапанавала Віктару надзець яе сукенку, чаравічкі, капялюшык. Так і зрабілі. Разам з сяброўкамі яны ўсе зайшлі ў хату да суседкі Віктара, прымералі сукенку, напхалі ў ліфчык ваты. Адна дзяўчына збегала дадому і прынесла свае большыя чаравікі, бо суседчыны не налезлі Віктару. Плойкай накруцілі яму валасы, падфарбавалі вусны, шчокі, бровы, вейкі, нават рыдыкюль далі. Атрымалася дзяўчына - заглядзенне.
Віктар хваляваўся, у парк ён не ішоў, а хутчэй ляцеў, хаця зусім няёмка было ступаць на высокіх абцасах. Тулава было перахілена ўперад, ён ледзь паспяваў перабіраць нагамі, каб не ўпасці ды нос не разбіць. Ужо каля парку ён выняў з рыдыкюля люстэрка, паглядзеўся. Сапраўды, прыгожы, як ніколі. Не, калі толькі дзяўчыну з яго вуліцы не будзе сёння праводзіць немец, дык ён падыдзе да яе і хоць жартам, але пацалуе. Таму што старэйшы за яго сябра вучыў Віктара, каб ён дзяўчыну абдымаў, цалаваў, а не стаяў ля яе, як манекен.
Прайшоў Віктар у парк без ніякай прыгоды. Нямецкі салдат, што стаяў каля ўвахода, калі і звярнуў увагу, дык больш, відаць, на тое, што свежая і прыгожая дзяўчына. Ён нават ветліва ўсміхнуўся ёй. Віктар паблукаў крыху па алеях і раптам сутыкнуўся са сваёй знаёмай. Яе трымаў пад руку нямецкі афіцэр. Хлопец разгубіўся, ён нават забыў, што ў жаночым адзенні. Вось яна прывітаецца, а потым скажа гітлераўцу, што гэта Віктар. Тады - канец. Адзін жа хлопец пранік у парк, праўда, непераапрануты, дык гітлераўцы разгушкалі яго за рукі і ногі і кінулі цераз агароджу на асфальт. А там вышыня метры са тры. Дык бедны хлопец чуць вычухаўся.
Але, на шчасце, дзяўчына не звярнула на Віктара ўвагі. Тады ён апамятаўся і зноў пачаў уваходзіць у ролю дзяўчыны.
Было гэта на захадзе сонца. Перад Віктарам спыніліся двое афіцэраў. Ён нясмела хацеў іх абысці. Настрой у хлопца быў сапсаваны з-за дзяўчыны, а тут яшчэ гэтыя сталі на шляху. Зноў Віктар забыўся, хто ён, і напяў мускулы. Але калі адзін з афіцэраў сказаў: «О, паненка гут» і ўзяў Віктара за руку, ён расслабіў мускулы, каб рука была падобна на жаночую. Цяпер бы яму толькі не прагаварыцца, што ён не паненка. Адзін афіцэр пайшоў далей, а той, што пахваліў, узяў Віктара пад руку і запытаў:
- Как тэб'я зват?
Вось пра гэта ні Віктар, ні тыя, хто апранаў яго, і не падумалі.
- Вікта... - запнуўся хлопец, і ў скронях яго зашумела. - А вам не ўсё роўна?
- О, не, корошо ім'я, Вікторыя. Победа, значыт.
А Віктар і сам не ведаў значэння слова «Вікторыя». І ён падумаў, пра якую перамогу гітлеравец пляце. Але перапытваць не адважыўся. Ён заўважыў, што афіцэр неўзаметку хоча паглядзець яму ў вочы. Віктар пасмялеў і кінуў позірк сініх вачэй насустрач позірку афіцэра. Афіцэр задаволена ўсміхнуўся і сказаў, што ён упершыню тут бачыць Вікторыю. Цяпер хлопец вельмі баяўся, каб не сустрэць «сваёй» дзяўчыны, якая снавала па цэнтральнай алеі. Таму, калі афіцэр прапанаваў зайсці ў піўнушку, Віктар узрадаваўся, што там ён хоць вып'е з гора. Яму хацелася што-небудзь зрабіць назло дзяўчыне, але што і якім чынам, ён не ведаў. І тут афіцэр якраз падаў Віктару ідэю. Ён вып'е, пойдзе дадому, а заўтра ўжо будзе кпіць з дзяўчыны, з якім яна таўстазадым старым афіцэрам хадзіла. Сеўшы за столік, афіцэр запытаў:
- Што ты піёш?
- Усё, - адказаў Віктар.
- Я люблю, когда, как это, не ломаецца паненка.
Афіцэр лічыў, што яму сёння пашанцавала. Ён з задавальненнем глядзеў, як яго Вікторыя куляла разам з ім чаркі. Афіцэр падсунуў сваё крэсла бліжэй і намагаўся асцярожна ўзяцца рукой за калена. Віктар гэта заўважыў, але не ведаў, што яму рабіць. Ён баяўся, каб па каленях афіцэр не пазнаў, што ён хлопец. Ногі ў яго былі, як у галагуцкага пеўня. Віктар адпіхнуў руку афіцэра. Той глянуў яму ў вочы, уздыхнуў і прыкусіў сваю верхнюю губу, а затым сказаў:
- Я не люблю грубасцей.
- А я не грубы. - У галаве круцілася, і Віктар зноў забыўся, што трэба быць дзяўчынай. - Я добры і люблю нямецкую армію.
Афіцэр не заўважаў, што Віктар вядзе размову ад імя мужчыны, але разумеў, што ў яго не атрымліваецца інтымнай размовы. І ён палічыў, што Вікторыя падпіла ўжо дастаткова, але паглядае па баках і толькі саромеецца прысутных.
Ужо зусім сцямнела. Афіцэр вывеў Вікторыю з піўнушкі і накіраваўся ў густы зараснік на бераг Сожа.
Віктар скрыгануў зубамі і сказаў:
- Дзе яна?
- Хто? - запытаў афіцэр.
- Мая дзяўчына, прастытуткай стане.
- Хто? Ваша сястра?
- Так, сястра, маць яе...
Афіцэр крыху супакоіў Віктара. Ён даказваў, што ўсё роўна вайна і добра робіць сястра, што прыносіць задавальненне іхняму афіцэру, а той ёй.
- Ды вы ведаеце, што я яе люблю? - зноў узарваўся Віктар.
- А хто сястру не любіт. Наш афіцэр тожа, а я теб'я.
Афіцэр абхапіў Віктара за спіну і палез цалавацца. Той выкручваўся і павярнуўся так, што афіцэр стаў плячамі да абрывістага берага. Але схапіў Віктара рукой за талію і пачаў прыціскацца. Віктар не стрымаўся і з усяе сілы ўдарыў кулаком у твар. Афіцэр паляцеў уніз. Хлопец спачатку напалохаўся, але хутка ачомаўся: зняў з ног туфлі і што ёсць сілы пабег па цёмным баку парку да агароджы. Ускараскаўся на дрэва, з яго на сценку і саскочыў на вуліцу. Па дарозе ён успомніў, як, ідучы ў парк, хацеў пацалаваць сваю дзяўчыну, а што атрымалася...
«Няўжо ёй не брыдка...» - падумаў Віктар, плюнуў і павярнуў у завулак, які вёў дадому.
Раман успомніў пра Віктара, калі ўбачыў, што на вечар, прысвечаны адкрыццю іх новага памяшкання тэхнікума, прыйшлі Хведар з жонкаю і Ліля. Ён, калі абяцаў Лілю пазнаёміць з сваім таварышам, меў на ўвазе іменна Віктара. А потым здарылася такая непрыемнасць, што не да гэтага было, і ён забыўся на колішняе абяцанне. Цяпер Раман вырашыў пазнаёміць іх. Ды і Надзі з сястрою пакуль што не было.
І вось Раман улучыў момант, каб пазнаёміць Лілю з Віктарам. Якраз Хведар паказваў Лілі Дошку гонару. У гэты час Раман і падышоў да іх. Прывітаўшыся, Раман адразу ж запытаў, ці падабаецца Лілі партрэт хлопца ўнізе, пад якім напісана - Віктар Еўдачок.
- Я перш звярнула ўвагу на вось гэты, - паказала яна на Раманаў партрэт. - Глядзіце, як распісалі - выдатнік вучобы і стаханавец працы.
- Ты паглядзі вось на каго, - зноў паказаў Раман на Віктараў фотаздымак.
Раман павярнуўся і сказаў аднаму з таварышаў, каб той паклікаў Віктара. І калі падышоў Віктар, Раман гучна сказаў:
- Лёгкі на ўспамін. Я вось толькі дзяўчыну пазнаёміў з тваім партрэтам, а цяпер вось ён - арыгінал.
Ліля і Віктар пазнаёміліся.
А месяцы праз тры Раман з Надзяй былі запрошаны на вяселле.
Прайшла зіма, Віктар нічога нікому не расказваў пра сваё жыццё. Раман толькі ведаў, што Ліля не ўжылася з Віктаравай маці, і яны перайшлі ў пакой, дзе раней жыла Ліля, па суседству з Раманам. Вясною Віктар хадзіў сумны. Але Раман не пытаўся, у чым справа. І вось у Дзень Перамогі ва ўзнёслым, лікуючым натоўпе ў парку Раман з Надзяй сустрэлі Віктара. Ён быў адзін, выпіўшы, у руцэ трымаў гітару.
- Чаго ты, Віктар, у такі дзень адзін? - запытала Надзя.
- Я ненавіджу прыгожых жанчын.
- А я люблю, - усміхнуўся Раман.
- Дай Бог, каб табе шчасце было. - На сінія вочы Віктара набеглі слёзы. - Пойдзем дзе-небудзь сядзем, я вам раскажу пра ўсё, - прапанаваў Віктар.
Пад клёнам стаяла нікім не занятая лаўка. Там было яшчэ вільготна, і з мінулай восені вытаптаная зямля была зеленаватая і слізкая. Віктар сеў першы, гітару ён паставіў за спінку лаўкі на маладую траву. Гітара адразу ж упала, дзынкнуўшы струнамі. Віктар махнуў рукой і сказаў:
- Няхай ляжыць.
- Я падыму. - Надзя пайшла і паставіла гітару да клёна.
- Каб знайсці кніжку такую, дзе можна было б прачытаць, як жывуць жанатыя людзі. Маю на ўвазе адносіны, будні іхнія. Бацька памёр, калі было мне пяць гадоў. Асэнсаваць жыццё сваіх бацькоў я не мог. Памятаю толькі, што маці вельмі плакала і гаварыла, што больш такога чалавека яна для сямейнага жыцця не знойдзе. Нельга сказаць, каб ён ёй якое-небудзь багацце пакінуў, але чаму яна так гаварыла - не разумею. Ажаніўся я, дурань. Можа, мне не варта было гэтага рабіць. Я не зразумеў сябе і Лілю. Ажаніўся, а змены ў жыцці ніякай не ўбачыў. Хіба толькі спачатку ложак быў на дваіх. І тады ўжо яна мне пачала гаварыць, кім бы яна мяне хацела бачыць. Вось, каб я быў вайсковым, мне б вельмі быў да твару афіцэрскі шынель. Я ў маці папрасіў грошай, купіў адрэз і пашыў шынель, як у Рамана. Прайшла са мной разы са два па горадзе, нават пад руку трымала. Потым зноў вырывалася ўперад. А я хаджу ззаду. І куды ні ідзём, заўсёды так - свае думкі яна трымае пры сабе. А я іду і намагаюся разгадаць іх або таксама думаю пра сваё. Толькі няма ў нас агульных размоў. Калі запытаюся, у колькі гадзін яна з інстытута прыйдзе, адкажа са злосцю, што не ведае. І каб я гэтага не пытаўся, ніколі не запытвае ў мяне, калі я буду дома. Я зразумеў, што яна чалавек, які чакае нейкага выключнага выпадку ў сваім жыцці, а якога - яна і сама не ведае. І атрымалася, што лічымся мы мужам і жонкай, а душы нашы далёка адна ад адной. Душэўна я вельмі стаміўся. Нядаўна яна мне сказала, каб я стаў паэтам. Паспрабаваў я ўпотай вершы пісаць...
- Чакай, - перапыніў яго Раман. - Дык ты ж цудоўна іграеш на гітары, у цябе цудоўны голас.
- Тое, што ў мяне ёсць, яе не цікавіць. Думаю, каб гэта было ў каго іншага, а не ў мяне, у яе заззялі б вочы. У сваім уяўленні яна стварае нейкага звышчалавека. І варта толькі ў кім-небудзь заўважыць якую дэталь з таго намаляванага ва ўяўленні чалавека, яна думае, што вось гэта той герой, пра якога яна марыла.
- Раман казаў, што яна пяшчотная і добрая, - сказала Надзя.
Але Віктар працягваў сваё:
- У кожнага чалавека ёсць нейкія дэталькі, якія падабаюцца ёй. У аднаго падыход, у іншага ўмельства да чаго-небудзь, трэці ў белай сарочцы з адпрасаванымі штанамі ды і з прывабнымі чорнымі вусікамі, а чацверты той, і хто яе пахваліць, значыць, ён зразумеў яе. І з гэтых дэталек у яе ўяўленні ўтвараецца сетка, і яна, жанчына, у ёй, яна ўсіх любіць. Толькі не свайго. Я думаю, што яна была замужам. Афіцыйна не была, а жыла. І, напэўна, тое ж самае было, што і са мной. Тая першая прывабная дэталька сціралася, і заставалася ўсё звычайнае, як і ў мяне. Мне здаецца, што такі чалавек нарадзіўся і існуе не для сям'і, каб мець друга ў жыцці, а для нейкіх авацый, каб яна лунала з рук у рукі над галавой джэнтльменаў. Іншы б раз апускалася да каго і хавалася б з ім у шчыліну. Яна лічыць, што жаніцьба яе звязала, хаця і мае ад мяне поўную волю, але ж многія людзі ведаюць, што яна замужам, і гэтае веданне бунтуе яе душу. Ёй хочацца кінуцца туды, дзе б яе не ведалі. Там бы яна звонка смяялася. Я думаў, што яна хоча адзіноцтва, але не. Яна аднаго вечара не можа пабыць сама з сабой, хіба толькі калі рыхтуецца да заняткаў. Мая маці знаходзіць час пачытаць, знаходзіць час звязаць, пашыць і на работу ходзіць, як усе людзі. А гэта выйшла замуж і томіць свой дух. Яна мне сказала, што пакуль нам будзе лепш жыць поразнь, каб я перайшоў да маці. Трэба вучыцца і мне, і ёй, а тут яшчэ гатуй абеды, займайся мыццём бялізны, хаця я ва ўсім ёй дапамагаў, і я перайшоў да маці. Думаў, можа, у час кароткіх сустрэч яна будзе адносіцца да мяне, як перад жаніцьбай. Але нічога не змянілася. Наадварот, прыйду, дык яна хоць чым мяне зойме, каб не пасядзеў. Сама ў летуценнях. Аднойчы прыйшоў міліцыянер да маці, і я сяджу, правяраў пашпарты. А мой у Лілі ў шафе недзе. Запісаў прозвішча і сказаў, што дае паўдня тэрміну, каб сам у аддзяленне прынёс. Я двое сутак шукаў Лілю, міліцыя ў інстытут званіла. Ніхто не ведае, дзе яна.
- Ну, дзе яна ўсё-такі была? - запытаў Раман.
- У яе хіба даб'ешся чаго? Яна зманіць, а праз некалькі дзён ужо верыць у тую ману сама. Кажа, была ў сяброўкі.
- А ў якой сяброўкі, можа, я ведаю?
- Ды не, у яе інстытуцкіх сябровак няма. Яна сябруе толькі з распуснымі. Нейкая ёсць, развялася з мужам, цяпер займаецца абы-чым, у міліцыі гаварылі, што праз гарсавет яе выселяць з горада. Цяпер пра галоўнае скажу. Я ж апошні час запіў, жыць не хочацца.
- Віктар, што ты нясеш? - сурова сказаў Раман.
- Цікава, што б ты рабіў на маім месцы? Вы, напэўна, бачылі камандзіра вадалазнай групы, што прыехала затопленыя судны падымаць. Ён быў неяк у клубе воднікаў на танцах. Высокі, з гарбатым носам, чорныя вусікі. Мы з Ліляй сядзелі на крэслах у кутку. Я заўважыў, што яна на некага ўгледзелася. А яна, калі хто ёй прыглянецца, дык адразу ж забывае, што я побач. Але ёй заміналі дзяўчаты, якія стаялі ўперадзе. Я падняў галаву і ўбачыў гэтага новага чалавека з вусікамі.
- Я таксама бачыла яго, - сказала Надзя.
- Вось бачыш, а мне не сказала, што прыглянуўся нехта, - усміхнуўся Раман.
- Падумаеш, там біцюг нейкі і так яшчэ аглядае ўсіх з ног да галавы. Ён і на мяне паглядзеў, дык і што? На ім намалявана самаўлюбёнасць.
- Бачыш, а мая, - працягваў Віктар, - устала, выцягнулася, падняла рукі і сказала, што ёй вельмі надакучыла сядзець, хаця мы пасядзелі хвілін дзесяць. Я не паспеў яшчэ ўстаць, як той падышоў і запрасіў яе на танец. На мяне яна і не азірнулася. Лілю нібы хто падмяніў. Смяялася, размаўляла з ім, нібы з даўнім знаёмым. Закончыўся танец. Яна падышла, павярнулася да мяне спіной, і нібы я не існую для яе. Другі танец яна таксама пайшла з ім. Я ў гэты час устаў і пайшоў дадому. Нядаўна мне стала ўсё вядома. Тады ён праводзіў яе. А потым адзін раз заходзіў у кватэру. Гаспадыня ёй сказала, што так паводзіць сябе нельга. Тады яна ўпускала яго з агарода ў акно. А іншы раз ён яе браў на рукі і нёс у сад на лаўку. Гэта бачыла суседка. Ды і я, як выпыльваў коўдру, знайшоў мужчынскую запанку за матрацам ля сценкі...
- Ну, і што яна гаварыла? - зноў запытаў Раман.
- Што яна магла сказаць? Маўляў, я знарок падклаў. Калі я ў жыцці запанак у руках не трымаў. Потым у яе медальёне знайшоў яго фотакартку і пасму скручаных валасоў.
- А на гэта што адказала?
- Чаго я корпаюся там, дзе мне не дазволена.
- Вось гэта жаніцьба, вось гэта адзіныя душы, адзінае ўсё, - сказаў Раман.
- Уй, якая брыдота, - плюнула Надзя.
- Я ёй сказаў, што падам на развод. Яна крыху разгубілася, пачырванела, ледзь не пусціла слязу. Мне яшчэ больш агіднай здалася яна, але тады ж сказала, што цяжарная. Вось тут мне і паскачы. Яна сама, напэўна, не ведае, ад каго будзе дзіцё. Калі б маё, дык не крыўдна было б плаціць васемнаццаць гадоў, а так знявечана жыццё. У апошні час той з вусікамі ўжо, напэўна, не ходзіць, бо я неяк бачыў - ён ішоў у парк з маладзенькай, прыгожай дзяўчынкай. Вось і ўсё, дарагія мае. Цяпер пайду піць.
Віктар узяў гітару за грыф, закінуў абыякава яе на плячо і заспяваў: «Не вчера ли я молодость пропил, не вчера ль разлюбил я тебя?..» Потым развітаўся і пайшоў.
Раман з Надзяй сядзелі некалькі хвілін моўчкі. Надзя была задаволена расказам Віктара. Няхай Раман ведае, хто яму таксама крыху падабаўся. А потым пачала думаць інакш. Раман напэўна турбуецца за таварыша і, можа, абагульняе ўсіх жанчын, што яны такія, як Ліля. Бо сядзіць цяпер каля яе і нібы не адчувае, што побач з ім яна, зусім не такая, як Ліля.
- Чаго ты задумаўся? - запыталася Надзя.
- Думаю, што кожны злодзей, які яшчэ не злоўлены і не лічыцца злодзеем, а ведае пра гэта толькі сам, разважае пра іншых затрыманых, што ён бы ніколі так сябе не паводзіў, як яны.
- Да чаго гэта ты так сказаў?
- Надзенька, думкі такія ёсць у несумленных людзей. Калі я ішоў з Ліляй ад Хведара дадому, то па дарозе расказаў ёй пра жонку інваліда, якая здрадзіла яму. Пра гэта Роза мне расказвала са сваёй юрыдычнай практыкі. Ліля плявалася, са злосцю асуджала тую жанчыну. У маіх вачах, як у прастака, Ліля тады ўзнялася. А ёсць, напэўна, яшчэ хітрэйшыя, яны не асуджаюць адкрыта, а самі сабе думаюць, што калі давядзецца, дык яны будуць хітрэйшыя і сведкамі іх дзеянняў будуць толькі глухі лес ці цёмная ноч. Баюся, як Віктар тэхнікум закончыць. Раптам так упаў чалавек. А быў выдатнік, цудоўны хлопец. Трэба неадкладна сказаць дырэктару, каб пагаварыў з ім. Толькі ён можа падказаць, як выйсці маладому чалавеку з такога тупіка.
- Вось ты гаворыш, што ёсць такія людзі і гэткія. Дык нельга ж падазрона глядзець на кожнага.
- Я гавару, каб кожны сам на сябе глядзеў сур'ёзна: будзе з яго муж, а з яе жонка ці не.
Раману было непрыемна, што ён пазнаёміў Віктара з Ліляй, хаця той не зрабіў ніякага папроку. Ён моўчкі ўстаў і працягнуў Надзі руку. Яна ўстала з лаўкі.
Духавы аркестр абуджаў стары парк. Гукавыя хвалі плылі ад дрэва да дрэва і, здавалася, дапамагалі сонцу зеляніць іх кроны. Прама на вачах гусцелі лісточкі на ліпах, асыпаліся ліпкія пялёсткі ад бутонаў на каштанах.
З мастка Раман заўважыў, як па парку да высокай вежы пабегла моладзь. Вежа з даўніх часоў стаяла на крутым беразе Сожа. Яна была разы ў тры вышэйшая за дрэвы. У сярэдзіне яе крыху расцягнутай спружынай звівалася лесвіца, якая ў самым версе выходзіла на кругленькі балкон. Раман з Надзяй бывалі на тым балконе. Адчувалі хістанне вежы, з асалодай любаваліся сярэбранай стужкай Сожа, глядзелі ўніз на вершаліны высокіх дрэў, якія адтуль здаваліся зусім маленькімі.
- Штосьці там ля вежы здарылася, - сказаў Раман. - Спачатку пабеглі, а цяпер людзі ідуць і ідуць туды. Пойдзем і мы паглядзім.
- Я таксама заўважыла, але думала, што гэта людзі гуляюць, бегаюць.
Падысці да вежы было немагчыма. Яе акружыў вялізны натоўп. Колькі Раман ні пытаўся ў задніх, што там здарылася, ніхто нічога не мог сказаць. Гаварылі, быццам хтосьці з вежы зваліўся. Нарэшце з акружэння людзей вырваліся два хлопцы. І адзін з іх на хаду кінуў:
- Дык я пабягу па «хуткую дапамогу»!
- Хто там разбіўся? - запытаў Раман у другога хлопца, які расшпіліў свой каўнер і махаў хустачкай.
- Разбіўся адзін малады хлопец. Я на балконе там стаяў разам з ім. Ён быў выпіўшы і пайшоў у заклад на пляшку гарэлкі вось з гэтым, што пабег па «хуткую». Паспрачаўся, што хутчэй злезе ўніз па громаадводным дроце, чым той збяжыць па лесвіцы. Ну, і пралез цераз балкон, павіс на ім, а потым адной рукой учапіўся за канец дроту, які быў прымацаваны да кастыля, умазанага паміж цаглінамі. Не паспеў я глянуць уніз, як хлопец паляцеў на зямлю. Аказваецца, вырваўся кастыль. Тут, кажуць, раней нехта ўжо спускаўся па громаадводзе, - гаварыў хлопец Раману, а потым паглядзеў уверх і нібы сам сабе дадаў: - Гітара яго там засталася...
Раман аслупянеў, глянуў на Надзю.
- Дык гэта ж Віктар... Ты пачакай.
Раман пачаў распіхваць людзей і прабірацца да вежы.
Віктар ляжаў і зрэдку хапаў ротам паветра. Раман глянуў, і па яго шчоках пакаціліся слёзы. Як вытрымае яго маці? Калі яна так пакутавала з-за няўдалай жаніцьбы сына. А што няўдалая жаніцьба ў параўнанні са смерцю? Але не, гэта яна, няўдалая жаніцьба, прывяла да смерці Віктара. Па-першае, быў бы з жонкай, ён бы ніколі туды не палез, па-другое, ён бы не так ставіўся да свайго жыцця, хаця б і не было каля яго жонкі. Пакуль Віктар не быў жанаты, амаль не піў гарэлкі. Навошта была яму тая пляшка?
З вайсковага шпіталя прыйшла «хуткая дапамога». Лекар зрабіў укол.
Праз некалькі хвілін Віктар адкрыў вочы, пачаў уставаць, але не мог. Глянуў на лекара.
- Я не хачу жыць, ідзіце адсюль, мне добра... Перадайце ёй, што няхай гадуе дзіцё... чыё, чыё... - Віктар замаўчаў.
- Скажыце, калі ласка, - звярнуўся Раман да лекара. - Гэта наш студэнт. Будзе ён жыць?
- Ну, што вы, уся грудная клетка патрушчана, ён ударыўся плячом, - ціхенька сказаў лекар. - Тут ясна, ніхто яго не скінуў, мы забяром.
Віктара павезлі. Натоўп пачаў разыходзіцца. Надзя стаяла каля дрэва і спалоханымі вачамі шукала Рамана. Людзі разышліся, і яны сустрэліся.