Пасля смерчу

XI

Поле было пустое, толькі дзе-нідзе выкінула свае каласкі жыта-самасейка ды выглядалі бела-сінія зорачкі бульбоўніку, што пабуяў на месцах леташніх капцоў. Зямля была спрасавана вайною ўшчэнт. Замест дарог віднеліся жоўтыя змеі траншэй, якія цягнуліся на кіламетры, а між імі акопы, акопы, варонкі ад бомбаў і снарадаў...

Вёска больш нагадвала вялізны лоўж, падобны на той, які складвалі нашы продкі, калі церабілі ляда. Хаты, што засталіся, былі ў прабоінах, куды, каб была, магла б без перашкоды зайсці свіння, дахі абваленыя, з-пад якіх тырчалі паламаныя жэрдкі і кроквы, закіданыя вершалінамі і голлем дрэў, нават у калодзежных жураўлёў і ў тых перабіты шыі. А вуліца, якая ўжо не мела абрысаў, зарасла лебядой, конскім шчаўем, гарчаком і палыном. Больш за ўсё яго было ля Раманавай хаты.

Усё гэта Раман убачыў, калі прыйшоў у вёску пасля таго, як яна ўжо перастала называцца пярэднім краем. Калі наблізіўся да сваёй хаты, пачуў плач маці з прычытаннямі: «А сыночак мо-ой, а ножкі мае, лепш бы ты быў маленькі, ды не ўмеў хадзіць...» Раман ужо ведаў пра няшчасце. Яго брат пайшоў у агарод, каб ускапаць градку і пасеяць турнэпс. Маці звычайна сеяла турнэпс летам, як сажне жыта. Да замаразкаў паспявалі сабраць нядрэнны ўраджай. Вось і цяпер яны хацелі так зрабіць. Бо не паедзе ж маці туды, за Дняпро, у такую далеч па бульбу, якую садзіла з жанчынамі, цягаючы на сабе плуг. У агародзе брат зачапіўся за дроцік, і ўзарвалася міна, пасекла яму ногі і жывот. Праз суткі ён памёр. Маці не хавала сына, а чакала, пакуль прыедзе Раман.

Раманавага брата занеслі на новыя могілкі і пахавалі каля радочка свежых магілак. Старыя могілкі былі зруйнаваны фронтам, і да іх людзі баяліся нават падыходзіць, бо на заходнім баку вёскі, дзе лічылася нейтральная паласа, было спляценне мін. І пад свежымі насыпанымі градкамі зямлі не было чалавека, які б памёр, як кажуць, сваёй смерцю. Двое хлапчукоў раскручвалі снарад каля вёскі, а астатнія трапілі на міны. І ўсіх пахавалі на новым могільніку.

Толькі цяпер Раман больш уважліва агледзеў хату. У адным кутку ад снарада абвалілася столь. Ён падлічыў, што ўсяго ў хату трапіла шэсць мін і снарадаў. Сценку з заходняга боку трэба было наогул перасыпаць. Хлява не было зусім. Салдаты яго разабралі і па бервяну перанеслі на балота, а там угацілі яго ў багну для пераходу танкаў. Гай, што стаяў паблізу вёскі, таксама пайшоў туды. «Міны, канечне, здымуць, ужо ў некаторыя вёскі сапёры прыехалі. А вось дзе ўзяць лесу, каб хоць крышку адрамантаваць на зіму хату?» - задумаўся Раман.

Не шанцуе ім. У мінулым годзе, калі цвілі сады, у гэтай хаце гітлеравец забіў Раманаву любімую бабулю. І ўсё праз тое, што яна была па нацыянальнасці палячка і добра размаўляла па-польску. Мова і падвяла яе. Бабуля расказвала Раману, як яна трапіла ў Беларусь, і ў яго памяці засталіся ўсе дэталі.

Яшчэ ў мінулым стагоддзі на беразе Віслы непадалёк ад Варшавы стаяў цудоўны маёнтак. Там у двараніна Лазоўскага і нарадзілася будучая Раманава бабуля - Фрося. Маладой дзяўчынай яна часта выходзіла на бераг Віслы і спявала: «На сярэбранай рацэ, на залатым пясочку, доўга дзеўкі маладой я шукаў слядочкаў...» І вось аднойчы да берага супраць маёнтка прысталі дубовыя плыты. З іх сышлі маладыя, дужыя хлопцы. Асабліва вылучаўся адзін сваёй статнай фігурай, загарэлым тварам і чорнымі, з сінім адлівам, нібы пер'е на шыі цецерука, валасамі. Фросі і прыглянуўся ён. Звалі яго Андрэй. Ён крыху мог гаварыць па-польску, таму што часта прыплываў туды з Беларусі. Ці з-за Фросі, ці з прычыны кепскага надвор'я, Андрэй з хлопцамі затрымаўся ў маёнтку Лазоўскіх. Бацькі лічылі сваю семнаццацігадовую Фросю яшчэ малой дзяўчынкай, дзіцем. І яны нават не заўважылі, як паміж беларусам Андрэем і паненкай узнікла моцнае каханне.

Толькі калі хлопцы на дубах адплылі ад берага, дзяўчына засумавала і прызналася маці, што яна закахалася ў Андрэя. Маці і слухаць не хацела, што вярзе яе дачка. На зваротным шляху Андрэй зноў забег у маёнтак, але Фрося хутчэй праводзіла яго і ўжо не спявала на беразе песню, а плакала, што іх разлучае такая далечыня. Андрэй паабяцаў, што ў наступным годзе з адкрыццём навігацыі ён зноў будзе спяшацца да яе. У дзяўчыны хутка знік сум, а спадзяванне на сустрэчу з Андрэем засталося.

Прыгожая дзяўчына расцвіла яшчэ больш. Затурбаваліся і бацькі, каб найлепш выдаць замуж сваю паненку. Яны наладзілі розныя сувязі, вазілі нават сваю дачку ў Варшаву на вечары. Маёнтак над Віслай пачалі наведваць гжэчныя, сталыя жаніхі. Але Фрося дзяўчына, як кажуць, з характарам, увесь час была незалежнай. Яна была з усімі ветлівая, але ў душы трымала толькі Андрэя. Калі, бывала, хто да яе датыкаўся, адразу ж адпрэчвала яго, з-за чаго з маці былі нярэдкія непрыемныя сутычкі.

Адна сур'ёзная спрэчка з бацькамі адбылася якраз перад прыездам Андрэя. Лазоўскія былі недзе ў Варшаве, калі Андрэй ступіў на парог маёнтка. Ён нібы асляпіў Фросю. Яна жмурылася, выцірала слёзы і гаварыла, што калі яшчэ яны на год разлучацца, дык яе аддадуць замуж. Андрэй разгубіўся, а яна ўгаворвала яго застацца дзе-небудзь у Варшаве і не вяртацца дадому. Андрэй завагаўся. Што ў яго на радзіме? Ну, бацька дасць кавалачак пясчанай зямлі на беразе Дняпра - і разжывайся сын з паненкаю. Застацца ў Варшаве, шукаць работу? А што ён умее? Апрача сілы няма нічога. І ўсё ж Андрэй пачаў угаворваць дзяўчыну паехаць з ім. Калі Фрося пераканалася, што Андрэй не застанецца, яна набралася мужнасці пакінуць маёнтак і паехаць з каханым чалавекам. Хто яго ведае, у чым большае шчасце: ці ў раскошы з нялюбым, ці ў горы з любімым чалавекам? Толькі вядома, што больш не вытрымліваюць першыя. А Фрося была шчаслівая - яна нарадзіла шасцёра дзяцей: трох сыноў і тры дачкі. І вось адна з іх - Раманава маці.

Толькі на старасці вайна разлучыла Фросю з Андрэем. Дзядуля якраз быў у свайго зяця, старшыні калгаса, камуніста, які да самага прыходу немцаў займаўся гаспадарчымі справамі, эвакуіраваў жывёлу на ўсход. Гітлераўцы наляцелі знянацку, і дзядуля разам з зяцем і дачкой ледзьве паспелі пераехаць цераз Дняпро і заехалі аж у Саратаў, за Волгу, а бабуля засталася з Раманавай маці.

Неяк зайшоў да іх у хату гітлеравец і загаварыў на змешанай беларуска-польскай мове. Бабуля з ім загаварыла па-польску. Гаманілі доўга. Гітлеравец прыкінуўся палякам і выказаў сваю нянавісць да савецкіх людзей. У бабулі тры сыны афіцэры на фронце. І яе вельмі зняважылі словы чалавека адной крыві. Яна выказала таму нянавісць да фашыстаў і сказала, што іх усё роўна чакае пагібель. Гітлеравец скрыгатнуў зубамі і сказаў:

- А ты ведаеш, што з гарышча твайго маёнтка мярзотнікі-палякі ў трыццаць дзевятым годзе забілі майго бацьку, палкоўніка. Я потым туды папрасіўся і столькі крыві пусціў... але думаю, што яна не адкупіла кроў майго фатэра. Сярод забітых мною быў і Лазоўскі. Я сын вялікай Германіі, а то быў твой брат. - І ён пусціў кулю з аўтамата ў грудзі старой Фросі.

Бабуля яшчэ паўдня была жывой і толькі на захадзе сонца закрыла вочы.

Раман, наплакаўшыся, стомлены дарогай, папрасіў маці, каб чаго падаслала на падлогу.

- Я пасцялю, сынок, але яшчэ рана, сонца не зайшло.

Раман ведаў перакананні маці, што калі ляжаш на захадзе сонца, дык сон будзе цяжкі. Яна нават ставіла ложак і слала пасцель, каб узгалоўе было на ўсход, маўляў, калі сонца ўсходзіць, яно падымае чалавека, тады лёгка ўставаць. Сцвярджала, што хвораму і параненаму чалавеку таксама значна цяжэй у час захаду сонца, чым раніцай. Раней хлопец гэтаму зусім не верыў, але назіранні і свой вопыт пацвердзілі довады маці. Сапраўды, паранены адчувае сябе горш увечары і ноччу, чым раніцай і ўдзень. Праўда, залежыць гэта ад сонца ці не, Раман не ведаў. І цяпер сын не пярэчыў маці. Ён сеў за стол, падпёр рукамі галаву і маўчаў. Маці паглядзела на сына і сама адступіла ад свайго пераканання. Паслала на канапе, якая была пасечана асколкамі, а замест ножкі пад яе была падстаўлена ржавая, з прагарэлым дном каструля. Сама маці лягла не скора. Яна хадзіла з кута ў кут, выходзіла на двор, стаяла падоўгу ля дзвярэй, нібы чакала каго. Сялянцы хацелася пачуць у сваім двары, як жуе жвачку карова, як рохкаюць свінні, галгочуць гусі, лапочуць крыламі куры, якія ўзлятаюць на седала, але нічога гэтага не было ў яе. Не было да чаго прыкласці рукі. Усе работы, якіх было процьма, былі мужчынскія. Трэба было адрамантаваць хату, збудаваць які-небудзь хляўчук, набыць парсючка або цялушку. Быў пры маці сынок, які ўжо мог тое-сёе зрабіць за мужчыну, дык і таго праглынула праклятая вайна. А Раман, можа, і пабудзе яшчэ з дзянёк, а далей нельга - экзамены трэба здаваць.

Калі лягла спаць маці, Раман не чуў. Разбудзіў яго пад раніцу якісьці грукат на падлозе. Гэта, нібы коні, гарцавалі пацукі. Раман расплюшчыў вочы і пачаў за імі назіраць. Хвастатыя істоты барабанілі косткай ці сухаром, адбіралі адна ў адной, кідаліся ў дзюрку пад падлогу, зноў выскоквалі. Раман устаў, і яны ўраз схаваліся. Ён знайшоў старую заваксаваную шчотку і заткнуў ёю дзюрку. Няхай хоць маці з сястрою паспяць. Але дзе там! Толькі лёг, яны зноў зачэкалі: «чэк-чэк-чэк...» і пачалі грызці шчоткі і падлогу побач з ёй. Раман ваяваў з імі да таго часу, пакуль зусім не развіднела. Толькі тады яны заціхлі недзе ў цёмных норах пад хатай. А ён ляжаў і думаў, што зрабіць сёння тут за дзень. Можна было б разабраць якія бліндажы ды прыцягнуць хоць некалькі бярвенняў, але ж падыходзіць да іх боязна, можна наткнуцца на міну. Зразумела, такія міны, на якой падарваўся брат, ён ведае і нават можа іх абясшкодзіць. Яны над зямлёю - на калках, а ад іх адыходзіць тоненькі нацягнуты дроцік, а вось тыя, што ў зямлі, без мінашукальніка або даўжэзнага штыра не знойдзеш. Раман палезе на дах і хоць крыху залатае яго, каб не так ужо ліло ў хату, калі ідзе дождж.

Маці ўстала і, заўважыўшы, што сын не спіць, падышла да яго і, гладзячы па валасах, напаўголаса спытала:

- Ну, як спалася, сынок?

Раман паклаў сваю цёплую далонь на яе руку:

- Добра, мама. Нават ніякіх сноў не бачыў. Спаў, як праваліўся. Думаю цяпер, чым дапамагчы табе?

- Трэба, каб ты пайшоў да Іванчукоў ды змалоў жыта крыху на жорнах.

- А я змагу? Пра жорны чуў, але ніколі не бачыў.

- Камень на камені. У верхнім ёсць дзюрачка, куды засыпаеш зерне, а затым круціш. Там вельмі проста, але сіла патрэбна і чаргу займаюць. Можа, цябе ўважаць.

Раман хуценька апрануўся, узяў торбачку з жытам і пайшоў. Праўда, яго прапусцілі аднавяскоўцы без чаргі. Ён не змалоў, а хутчэй падраў жыта, нібы на крупадзёрцы. «А на жорнах і не змелеш лепш», - растлумачылі яму.

Паснедаўшы, хлопец палез на гарышча. Адтуль вылез на дах, паадрываў з краёў гонту і пачаў латаць дзюркі. Раптам яго ўвагу прыкаваў да сябе чалавек, які крочыў па той жа зарослай дарозе, па якой прыйшоў і ён. Чалавек набліжаўся хутка, і ўжо можна было разгледзець, што ідзе з рэчавым мяшком за плячыма салдат.

«Бацька, няйнакш бацька», - ёкнула ў Раманавым сэрцы.

Салдат, задраўшы галаву, глядзеў на дах сваёй хаты і аж спатыкнуўся на варонках ад снарадаў.

«Бацька!» - не то выкрыкнуў, не то падумаў Раман і хутчэй палез уніз.

- Мама, бацька ідзе! - не зачыніўшы дзвярэй, крыкнуў Раман.

Тая толькі ўспляснула ў далоні.

А пры сустрэчы так расплакалася, што не магла суняцца. Бацька таксама не мог стрымаць слёз, але супакойваў маці.

- Кажаш, сынок падарваўся на міне? Што ж ты зробіш? Вайна не аднаго нашага забрала і забярэ яшчэ многіх.

- Бацька, ты назусім? - запытаў Раман.

- Так, сынок. Каб ты не наведаў мяне ды не пазнаёміўся з нашым зампалітам, то я, напэўна, яшчэ б не скора прыйшоў. Душэўны, добры ён чалавек... - Бацька паглядзеў удалеч з застыўшымі слязьмі на вачах, нібы ўбачыў маёра, і дадаў: - Добры вы чалавек.

Зампаліт ведаў кожнага салдата ў сваёй часці, ведаў, чым ён жыве, што ў яго дома. Пагаварыўшы з Раманам, ён неяк сустрэў яго бацьку і кажа:

- Твой сын ужо адваяваўся, а ты вось топаеш. Думаю накіраваць цябе на медкамісію, і паедзеш дамоў. Будуй хату, глядзі дзяцей.

- Таварыш маёр, вельмі б хацелася на Берлін шлях указваць. Я ж рэгуліроўшчык. А дома адзін хату не збудую, вярнуся ўжо разам з усімі, тады і будаваць будзем.

- Хату не збудуеш, дык хоць сям'ю абуеш, - хітра ўсміхнуўся маёр.

- У што гэта я іх абую? - крыху разгубіўшыся, Зімін глядзеў на маёра ўжо выцвілымі блакітнымі вачыма бывалага салдата.

- За пяць месяцаў, што мы тут стаім, у колькіх вёсках ты скуры вырабіў і ботаў нашыў? Ты думаеш - я не ведаю. Але маўчаў, думаў, няхай салдат робіць, людзі таксама босыя.

- А хто ж за мяне на КП стаяў?

- Ты і стаяў. Суткі аддзяжурыш, а на двое ў вёску.

Зімін скеміў, што адмаўляцца няма як, і сказаў:

- Шкуры вырабляць - не простая работа, таварыш маёр.

- Я не супраць, умець усё трэба.

- Так, навучыўся яшчэ да рэвалюцыі, а потым у час нэпа ў майстэрні аднаго жыда выцяжкі хіліў. Зарабляў добра.

- А тут як?

- Людзі бедныя, ды і адкуль у іх грошы могуць быць, калі пражылі столькі пад акупацыяй. Маглі б што-небудзь з прадуктаў даць, дык куды я - у кішэню ж не вазьму. Іншы раз дадуць паўлітэрку, скварку ў рэчавы мяшок, дык і пачастуемся з хлопцамі, хто вольны ад дзяжурства. А што салдату: выпіў, закусіў і весялей жыць.

- Дык сапраўды не хочаш ісці дадому?

- Да часці прывык. І вяртацца дадому з перамогай значна лепш.

- Падумай, - на адыходзе сказаў маёр.

Але доўга думаць не давялося. Зімін атрымаў вестку, што трагічна загінуў яго меншы сын.

Зампаліт падарыў на развітанне Зіміну шавецкі малаток, некалькі пар калодак, каб рабіць боты, і прасіў не ўбівацца ўжо так па сыне, а быць салдатам.

Ён можа прынесці вялікую карысць людзям - вырабляць скуры.

Акрамя таго, трэба набыць жывёлу, перасыпаць хату, аднавіць сад.

І Зімін працаваў, працаваў ад світання да цемнаты, выцягваў з балота бярвенні, якія ўгацілі нашы салдаты для праходу танкаў і аўтамашын, драў з лазы кару для дублення вырабленых скур, шыў людзям боты, чаравікі. Людзі дапамагалі ў адбудове двара. Ён купіў цялушку, парсючка, увогуле разжываўся пакрысе. Раманава дапамога такі не спатрэбілася бацьку. Сын паспяхова здаў экзамены, прайшоў практыку ў Днепра-Дзвінскім параходстве па суднаваджэнні і толькі ўвосень прыехаў да бацькоў. Хата ўжо была з новым жоўтым бокам, дворык абгароджаны карытамі з-пад нямецкіх бомбаў уперамешку з смалістым шчыкетам, стаялі хлеў, павець.

Раман заўважыў свайго бацьку яшчэ на вуліцы. Ён стаяў каля свайго двара з маладым чалавекам, які трымаў на павадках трох сабак. Бацька хадзіў вакол іх, нібы кінолаг на выстаўцы сабак, вызначаючы іх экстэр'ер.

Прывітаўшыся з сынам, ён зноў павярнуўся да маладога чалавека і, каб хутчэй закончыць сваю справу, сказаў:

- За гэтага даю пятнаццаць, - ён паказаў на вялікага з нявылінялай кудлатай поўсцю сабаку. - А за гэтых двух па дзесяць.

- Дзядзька, - звярнуўся малады чалавек, - мне грошы не трэба.

- А што табе трэба?

- Мне сказалі, што вы скупліваеце блудных сабак і з іх скуры хромавыя боты робіце.

- Жывяце за сем кіламетраў адсюль, а ведаеце?

- Так, мне трэба боты. Бачыце, босы зусім.

- Ты ж малады, а чаму не ў арміі? Там бы і боты далі.

- Мяне па зроку не ўзялі. Мне патрэбны прыгожыя боты. Я вам змагу і дзесяць сабак прывесці, толькі пашыйце боты.

- Чаму ж табе так спатрэбіліся боты, і прыгожыя? - Бацька падышоў да хлопца бліжэй, калі пачуў, што той можа прывесці і дзесяць сабак.

Хлопец крыху засаромеўся, памуляўся і прызнаўся:

- Я... я жаніцца думаю, дык мне хромавыя боты патрэбны, а іх нідзе не купіш, хоць бы і грошы былі.

- Зразумела, але што з тваіх дзесяці сабак, ды яшчэ пакаёвак якіх, як вось гэтыя, - ён паказаў на двух меншых.

- Дзядзька, я налаўлю большых.

Раман стаяў збоку і слухаў. Яго кранулі довады хлопца, і ён зразумеў, што значыць ісці да дзяўчыны, калі ў цябе на нагах парваныя чаравікі. Раману стала шкада хлопца.

- Тата, бяры сабак і вядзі, зрабі боты, а хлопец разлічыцца, зловіць яшчэ некалькі. Ты сур'ёзна падумай, жаніцца будзе. Скуры можна драць з сабак, а не з чалавека.

- Ну, дарэмна ж я не магу, сынок, працаваць.

- Зразумей час, калі крайне неабходна - дык не гэта для чалавека робяць. Мне ж далі ў чужым прыватным доме пакойчык, і я плачу капейкі.

Бацька зноў паглядзеў на сабак, пашкрабаў свой загарэлы, з мокрымі маршчынкамі ад поту карак.

- Пойдзем, - сказаў ён хлопцу, - трэба зняць мерку з тваёй нагі.

Сабакі ўпіраліся і, нібы зразумелі ўсю размову, не хацелі ісці ў двор.

- І не шкада вам іх? - спытаў Раман і пагладзіў вялікага сабаку па галаве.

Сабака прыціснуўся да Раманавай нагі, сеў і ні з месца. Хлопец моцна рвануў за павадок, сабака вылузнуўся з вяроўчатага ашыйніка і кінуўся наўцёкі. Раман засмяяўся, а хлопец збянтэжана аддаў старому ў рукі два другія павадкі і пабег па вуліцы за сабакам. Той, уціснуўшы хвост, азіраўся і ўцякаў як мог. Вось-вось хлопец яго нагоніць. Ужо ўпаў на сабаку, але ў жмені застаўся толькі шматок поўсці. Хлопец падняўся і зноў пабег. Бег нібы за сваім лёсам, які быў ужо ў яго руках, але не ўтрымаў. Нарэшце загнаў сабаку да ўдавы Гарпіны ў двор, які быў абгароджаны дротам, і там злавіў цюцьку. Узяўшы яго на рукі, нёс перад сабою, нібы свой лёс.

- Гэта ж баяўся, каб ён тут курэй не падушыў, - знайшоў чым апраўдацца хлопец. - Ён у нашай вёсцы многа шкоды нарабіў, у нас пеўня загрыз.

Бацька зняў з нагі хлопца мерку, і той, задаволены і радасны, пабег дадому. Ён, канечне, раскажа сваёй каханай, што заказаў боты, і назначыць дзень вяселля. Жыццё ёсць жыццё.

Але, напэўна, не паспеў ён выйсці за вёску, як у хату да старога гарбара ўвайшоў міліцыянер. Раман адразу зразумеў, у чым справа, калі той запытаў, ці тут жыве Зімін Васіль. Ён адказаў, што гэта яго бацька і што зараз пакліча яго.

Не паспеў яшчэ бацька ўладкаваць сабак пад павеццю, як сын паведаміў, што да яго прыйшоў міліцыянер.

- Значыць, усё, нехта данёс.

- Не бойся, скажам, што вырабляем скуры ўдвух. Няўжо ён будзе судзіць воінаў?

Пакуль увайшлі сын з бацькам у хату, дык міліцыянер ужо агледзеў усе пустыя куткі. Праўда, з-за печкі ён дастаў два кавалкі падэшвы, якую Зімін зрабіў са скуры дохлага каня, некалькі вырабленых сабачых скурак. У цэбры, каля парога, ён агледзеў засыпаныя тоўчанай лазовай карою кавалкі скуры.

- Так, таварыш Зімін. Усе скуры я ў вас забіраю, складаю пратакол і перадаю ў пракуратуру. Шавецкія прылады таксама канфіскую.

- Не, шавецкія прылады вы не возьмеце. Гэта падарунак зампаліта вайсковай часці, дзе я служыў.

- Дзе ты, стары, служыў, калі ўжо дома. Ведаю я такіх служакаў, адседжваліся тут і нават нам, партызанам, напэўна, пары ботаў не пашыў.

- Ды я каб тут быў, дык вам бы ўвесь атрад абуў. А то вось і сын расказвае, што босы хадзіў, пакуль у немца не зняў.

Міліцыянер глянуў на Рамана. Хлопец зразумеў, чаму той так пільна паглядзеў на яго. Раман падышоў да ложка, узяў кіцель і апрануў яго на сарочку.

- А ты ў якім атрадзе быў? - адразу ж запытаў міліцыянер, убачыўшы ордэн Чырвонага Сцяга.

- «Смерць фашызму».

- Як, я ж там быў.

- І я быў.

- А ў якой роце?

- Я ротным амаль не падпарадкоўваўся. Я камандзір дыверсійнай групы.

- Чакай, чакай... Ты Раман, падрыўнік?

- Так.

- Вось што значыць канспірацыя! Мы ж там жылі без прозвішчаў. Я адразу падумаў: знаёмы хлопец, але ж не мог успомніць, дзе цябе бачыў. Ледзьве, браце, бацьку нашага лепшага падрыўніка не пасадзіў.

- Ну, не так ужо і проста пасадзіць, - сказаў Раман.

- Законы ж не памяняліся, якія былі да вайны, тыя і цяпер існуюць.

- Законы ж не прадугледжвалі такую вайну. Што цяпер лепш для дзяржавы, каб калгаснік або калгасніца паўгода сядзелі на печы ці набыць у шаўца якія-небудзь чаравікі і працаваць? Да вайны можна было купіць, а цяпер дзе купіш? - сказаў Раман.

- Яно так, але адсюль і спекуляцыя, - тлумачыў міліцыянер.

- Якая спекуляцыя? Вось хлопец толькі што прывёў трох бяздомных сабак, хоча боты. Ён робіць тую справу, якую павінны былі выконваць спецыяльныя людзі: адстрэльваць блудных сабак. А тут, думаю, усім добра.

- Яно так, - паўтарыў міліцыянер. - Але закон ёсць закон, і ён не намі пісаны.

- Пагаварыце вы з нашымі ўсімі людзьмі, з тымі, каму я рамантаваў абутак, і з тымі, каму нічога не рабіў, і вы ўпэўніцеся, мяне ніхто не папракне ў нейкай там спекуляцыі.

- Хопіць, бацька, я дарую толькі таму, што з вашым сынам ваяваў, а так бы вы не даказалі сваю правату.

- Тата, схадзі лепш ды самагонкі ў каго пляшку дастань. Паабедаем разам з паплечнікам па вайне, - засмяяўся Раман.

- Куды гэта маці сышла, яна больш ведае, у каго можа быць, хто там рослікі малоў нядаўна.

Хаця міліцыянер і знаёмы, але ён загадаў згортваць старому гарбару сваю вытворчасць, бо могуць быць непрыемнасці.

- Тата, ты набудзь сучку, - ужо за сталом смяяўся Раман.

- Навошта яна мне? - сур'ёзна ўспрыняў бацька.

- Калі не дазволяць табе скупліваць сабак, дык будзеш разводзіць сваіх. Як нагадуеш іх поўны двор, тады і я задумаю жаніцца. Трэба ж будуць і боты, і чаравікі, і пантоплі і жонцы і мне. А як ты думаў? - смяяўся Раман.

Бацька на жарт сына адказаў:

- Пакуль будзеш жаніцца, дык мая ўся саматужная вытворчасць не трэба будзе ні табе, ні другім.