Пасля смерчу

X

Адышла пара жоўтых коцікаў на вербалозінах, патрэскаліся і разляцеліся па ветры доўгія махрынкі арэшніку, надламаліся валасатыя трубачкі-ножкі светла-сініх званочкаў сон-травы, адцвілі пралескі, і апалі белыя пялёсткі кураслепу.

Пікіруючы над лугам, адмыкалі крыльцамі бакасы, не ўказвае цяпер свайго месца вялікі вераценнік, які раскрываў доўгую дзюбу ў паветры і, наводзячы сум, крычаў: «Гэта-а, гэта-а, гэта-а...», адтрымцелі натапыранымі рознакаляровымі каўнерыкамі на такавішчах турухтанчыкі, адчуфыкалі, адбуркаталі цецерукі. Дрэвы ўжо выкінулі поўны ліст, нават старыя дубы і тыя стаялі ва ўсёй сваёй прыгажосці. Птушкі селі на гнёзды, а некаторыя ўжо мелі дзяцей.

Была нядзеля. Раман сядзеў у лодцы з закасанымі рукавамі цяльняшкі і веславаў супраць цячэння, каб высадзіцца на тым баку Сожа каля лесу. У носе лодкі на дошчачцы сядзела Надзя. Яна паставіла локаць на калена, падперла рукою падбародак і глядзела на Рамана...

Раман тады і не падумаў, што пакусаная сабакам нага з'явіцца першым неабвержным доказам яго нявернасці да Надзі. У інстытуце ўжо назаўтра было вядома, што Надзінага хлопца ўкусіў Лілін сабака. І сярод студэнтак бываюць пляткаркі. Як кажуць: не накармі, а дай для размовы повад. Яны і данеслі Надзі, што ўначы Раман ішоў да Лілі і ў двары на яго накінуўся сабака. Вось якія цяпер хлопцы, вер ім. І якая ў чалавека ні была б сціплая фантазія, а калі ён даведаецца што-небудзь з чужых вуснаў пра свайго каханага, яна запрацуе ў яго на поўную сілу. Ужо каторы дзень Надзя бачыла Рамана на Ліліным ложку з забінтаванай нагою. Але ж не падыдзе яна да Лілі і не запытае, дзе Раман. І адраса не ведае яго. У тэхнікум зайсці саромелася. Хоць і ганарліва яна праходзіла па калідоры міма Лілі, а ў душы было хоць плач. У суботу сустрэча, і Надзя паглядзіць на яго нагу. Яна набярэцца мужнасці і плюне яму ў твар. Няхай як ні будзе перажываць, але больш сустракацца з ім не стане. Гаварыў пра нейкае сумленне, а дзе яно ў яго? Можа, і дырэктар яго характарызаваў няправільна? Яна, дурніца, адразу паверыла. Трэба было тады не ісці на вечар, і на гэтым было б усё. Дык з-за яе ў прэзідыум не пайшоў. Няўжо ён думаў, што так усё абыдзецца і ён будзе сустракацца і з Ліляй і з ёй? Хаця не, а як жа на гэта Ліля глядзіць? Ну, няхай яна, Надзя, не ведала пра яго сувязі з Ліляй, а тая ж ведае ўсё. І, канечне, ён сказаў, што ў суботу не можа назначыць спаткання. Значыць, павінен тады ў нядзелю сустрэцца з Ліляй, а што ён будзе гаварыць ёй, Надзі? Як Раман будзе выкручвацца?..

Раман быў у надзвычай узнёслым настроі: яго маці з дзецьмі паехала ўжо недзе дадому. У тым лесе, дзе ён партызаніў, нашы салдаты злавілі нямецкага генерала, камандзіра арміі, якая змагалася супраць арміі Раманенкі. Нашы войскі таўкуць у «катле» пад Бабруйскам гітлераўскіх захопнікаў. Раман шкадаваў, што няма яго там. Лепш было б перамогу святкаваць не ў тыле Радзімы, а там, разам з атакуючымі воінамі. Раман і гэта выказаў Надзі. Яна слухала, а разам з тым думала, што заўтра ён гэтак жа радасна і натхнёна будзе расказваць пра падзеі на той зямлі, якую ён схадзіў уздоўж і ўпоперак, Лілі.

Яны перад гэтай прагулкай ішлі па алеі парку, і Надзя ўжо хацела яму напомніць пра Лілю, але сустрэўся Сарокін і павітаўся з ёй. Тут Раман зможа адразу запярэчыць, што ты, маўляў, не пра Лілю, а пра Сарокіна лепш гавары. І Надзя на нейкую хвіліну палічыла сябе вінаватай, што Сарокін некалі так абышоўся з Раманам. Але ж Сарокін дурань. Ён усё роўна хлопцу зробіць непрыемнасць. Як ён яшчэ твар Раману не знявечыў.

- Такая перамога, а ты штосьці сумная, Надзенька? - запытаў Раман.

- Я гляджу, што ты нібы сам пабываў у тым Бабруйскім «катле», кульгаеш, - хаця штучна, але ўсміхнулася Надзя.

- Пра гэта я табе ўсё раскажу.

Заставаўся ў Надзі толькі адзіны факт для праверкі сумленнасці Рамана: што ён скажа пра заўтрашні дзень. А Раману нібы падказала інтуіцыя. І калі дамаўляўся на развітанні аб наступнай сустрэчы, то сказаў, што хоча заўтра ўзяць лодку і правесці з Надзяй дзень на лузе.

Цяпер толькі Надзя вырашыла прызнацца Раману, што яна ведае пра яго сустрэчу з Ліляй. Раман хуткаранімы чалавек, і ў яго імгненна зашумела ў галаве. Здалося, што гойдаюцца дрэвы. Яму не сорамна было за сябе, а балюча за Надзю. Як яна, бедненькая, перажывала! Лепш бы ён тады адразу пайшоў з вечара, як толькі ўбачыў Лілю...

Тады Раман з Надзяй селі на абрывістым беразе Сожа. Унізе пад ветрыкам гойдаліся і хіліліся адна да адной бярозкі. Меншая хавала сваю вершаліну ў галінках большай, і здавалася, што гэта дзяўчына прыпадае да грудзей больш дужага хлопца. Яна то адхінецца ад яго, гляне ўгару, нібы што даказвае, заплача і зноў з ім сальецца.

- Міленькая мая, мне неяк балюча, што ты магла нядобра падумаць пра мяне, - загаварыў Раман.

- А як бы ты мог думаць на маім месцы?

- Але я табе ва ўсім веру.

- А я яшчэ толькі хачу верыць табе.

Надзя сказала і заўважыла, што ён не прытвараецца, яму сапраўды цяжка на душы, бо нават не датыкаецца да яе. Ён баіцца, каб Надзя не падумала, што такі-сякі лезе са сваімі пяшчотамі. Здавалася, каб была магчымасць, ён бы вывернуў душу і паказаў ёй. А так што, ён можа толькі паказаць ёй раны, дзе ўкусіў сабака. Але ён хацеў забыцца пра іх ды ўжо і забыўся, каб Надзя не сказала, што ён накульгвае.

- Ой, які ты для мяне быў усе гэтыя дні, а сустракала Лілю, дык не памятала, як праходзіла. А яна толькі ўбачыць мяне, адразу схамянецца і, нібы цыганка, чорнымі вачамі блісне і пайшла. Здаецца, каб у цябе былі чорныя вочы, дык я не любіла б цябе.

- А так... Я думаю, што ты ўжо і так не любіш.

- Няпраўда. Толькі думаю, няўжо заўсёды будзе гэтак цяжка цябе любіць. Ніякага спакою на душы. Іншы раз было, што хочацца чытаць канспекты, хочацца спяваць, а потым раптам баішся ісці ў інстытут, бо там зноў нешта пра цябе скажуць. Ведаеш, калі слухаю цябе - веру. Варта толькі застацца адной, як лезуць у галаву розныя думкі. Я з імі спрачаюся, многа пытанняў узнікае да цябе, папрокаў, а цяпер і няма нічога. Ну, Лілька тая, каб яна хадзіла па гары і сонца не бачыла. Трэба ж трапіць да Хведара. Я адна нізашто ў жыцці не пайшла б куды-небудзь. Праўда, я сама здагадвалася, што наўрад ці быў у яе поспех. Яна б спецыяльна расказала ўсім, каб адразу ўдарыць па мне. А так я і такі варыянт чула, што вам разам ісці і ты праводзіў яе да двара і ўжо развіталіся, калі сабака кінуўся да цябе. Яшчэ кепска, што Вера там вучыцца. Я ёй пра цябе асабліва нічога не расказваю, а вось яна, як толькі што пачуе пра цябе, адразу ж: «Ты глядзі, ты глядзі, які ён». Усё дапытвалася, ці цалуемся. Я гавару, што не, бо яна тады адразу маці раскажа.

- Добра, Надзенька, табе ўжо, напэўна, холадна, пойдзем. Я нацалаваўся з Ліляй, дык з табой цяпер не магу.

Раман сказаў гэта жартам, а Надзя адразу ж насцярожылася. Сапраўды, ён так любіць цалавацца, а сёння за ўвесь вечар і не памкнуўся. Можа, у яго сумленне загаварыла, што так нельга - то з адной, то з другой. Раман прапанаваў яшчэ зайсці на летнюю танцпляцоўку, якая раней дзейнічала толькі ўдзень, а сёння ўжо святломаскіроўка знятая, хаця лямпачкі свецяць слаба.

Хутка танцы закончыліся, і Раман з Надзяй пайшлі дадому.

Яны ішлі па вуліцы хутчэй звычайнага, і Раман нават не затрымаўся каля яе дома, а пайшоў да сябе. За ноч ён многа чаго перадумае і супакоіцца.

Прыйшоўшы дамоў, лёг у ложак, каб заснуць. Але сон не прыходзіў. Усё мроіўся сённяшні дзень.

Надзя плыве ў лодцы, глядзіць на моцныя Раманавы рукі, у яго вочы. Ёй хочацца ведаць не толькі тое, што ён гаворыць, але і тое, што думае. А ў Рамана добры настрой, галоўнае, што ён расказаў Надзі ўсё і не пакінуў у душы ні кроплі, што б турбавала яго. Можа, калі б не было ў яго такога выпадку з Розай, дык, чаго добрага, мог бы залішне выпіць і цалаваць Лілю. А так ён тады, на Хведаравым вечары, наструніў сябе, каб не дурманіць галаву гарэлкай і праз гэта не згубіць таго шчаслівага і радаснага кахання, якое з'явілася на яго жыццёвым шляху.

Раман спыняў лодку: то ля крутога берага ракі, дзе яны з Надзяй дзівіліся на высокую зялёную траву, якую ў глыбіні нахіліла і бесперапынна гойдала рыжаватая вада, то на водмелі, дзе назіралі за стройнымі чорнымі зуйкамі, якія паблісквалі белым падхвосцем, пераляталі і перабіралі ножкамі па жоўтым пяску. Ціха падплылі да скапы, якая сядзела на вытыркнутым ражне каля берага і, прытаіўшыся, падпільноўвала рыбу.

- Раман, гэта не каршун? - сказала Надзя.

- Не, гэта драпежнік, але ён не шкодны. Такі, як я, - усміхнуўся Раман.

- Не шкодны, а на рыбу палюе.

- Гэта рэдкая птушка, і яе шкода зусім нязначная.

- Як і твая, так? Калі адну рыбіну знішчыць з такой вялікай рэчкі, дык хіба гэта шкоднік? Рыбы ж многа? - з хітрынкай глядзела Надзя ў вочы Раману. - Давай тут выйдзем, глядзі, які прыгожы луг, лес блізка.

Адразу ж нос лодкі ўткнуўся ў бераг. Надзя скокнула, але няўдала - намачыла свой беленькі прарызінены тапак, які яна пафарбавала зубным парашком, ідучы на спатканне. Яна зморшчылася і паскакала на адной назе на траву. Яе паркалёвую сукенку ў жоўты гарошак лёгка крутануў прыбярэжны ветрык і загаліў вышэй каленяў. Надзя стала на ногі і прыціснула падол абедзвюма рукамі.

«А ўчора гаварыла, што яна мяне не саромеецца. Каб Ліля так сказала, я паверыў бы...» І тут жа Раману стала непрыемна, што ён зноў успомніў Лілю, праз якую ён і так паўночы не спаў. Раман усцягнуў лодку на бераг і пайшоў услед за Надзяй. Калі ступіў на луг, неабсяжны прасцяг яму нібы даў крылы. Ён паклаў на траву пакунак, кіцель, зняў чаравікі і пабег за Надзяй. Раптам яны апынуліся ля зарослага лілеямі і сітнякамі яра. Штосьці залапатала, Надзя напалохалася і адскочыла, а Раман прысеў і рукою клікаў яе.

- Гэта качка з маленькімі качанятамі. Бачыш, яна лопае крыламі нібы падстрэленая, вунь паплыла на сярэдзіну, а качаняты юркнулі ў ваду. Яны зараз не будуць выплываць на паверхню, а высунуць галоўкі, каб дыхаць, і так прасядзяць, пакуль старая не зробіць, як кажуць, адбою, што небяспека мінавала. Вунь крануўся лісточак лілеі, а за ім галоўка тырчыць. Качанё нас бачыць і, можа, нават першы раз у жыцці глядзіць на такіх дзіўных істот, іменна драпежнікаў, так яно і разумее, бо маці не ўздыме трывогі, калі нават сюды з'явіцца конь або карова.

- Я хацела табе так і сказаць, што не скапа драпежнік, а ты, - уважліва гледзячы на качанё, гаварыла Надзя.

- Усе звяры, птушкі і цябе лічаць драпежнікам, толькі я - не.

- Бо я і не драпежнік, нікога жывога не забіла.

- Якая ты добрая, але чалавека можаш забіць.

- Што ты мелеш?

- Варта табе сказаць, што ты мяне ненавідзіш - і ты мяне забіла. Мне лягчэй кулю паслаць сабе ў скроню, чым расстацца з табой. А хоць і не зраблю гэтага, дык буду жывым мерцвяком.

- Я пачала аналізаваць сябе, хто я такая, калі сустрэлася з табой. Увесь час толькі думала, хто мне сустрэнецца і які хлопец у мяне будзе. Я ніколі не думала, якая буду побач з ім.

Раман схапіў Надзю на рукі, закруціў яе і панёс назад да берага рэчкі.

- Адпусці, адпусці, табе цяжка.

- Мы ўдвух у блакаду па балоце выносілі станкавы кулямёт. Ты ў параўнанні з ім матылёк.

- Адпусці, а то за руку ўкушу.

- Кусай, нага пакусаная, дык няхай і рука будзе.

- Не, сапраўды, мой добры драпежнік, табе цяжка.

Раман паставіў Надзю на ўзгорку. Яна моўчкі пагладзіла яго па галаве.

- Глядзі, якая прыгажосць навокал!

Непадалёк ад рэчкі, ледзь абдымаючы луг на даляглядзе, маўкліва стаяў лес. Ён нібы любаваўся на заліты сонцам травяністы прасцяг, на далёкі вятрак, што ўзвышаўся за лугам, і чакаў, калі той узмахне крыламі, тады і ён не будзе маўчаць, а заспявае сваю адвечную песню.

Надзя разаслала на траву пасцілку, а Раман паклаў пад галаву кіцель.

- Чаго ты на краёк легла, сунься бліжэй, - падняў адну руку Раман.

- Мне і тут добра. Як гэта ляжаць побач з хлопцам?

- А ты ж гаварыла, шкада, што не бачыла партызанаў, а то пайшла б з імі. Там, міленькая, сама б ціснулася да мужчынскага боку.

- А што - там не было асобных па-а... - хацела сказаць «пакояў» і запнулася Надзя.

- Спалі дзе даводзілася, холад прыціснуў бы, дык пасярод мужчын легла б.

- Гэта страшней, чым ваяваць, - зноў задумалася яна. - Яшчэ б з табой...

- Ой, мая родненькая, са мной яна б не баялася. - Раман падсунуўся і абняў Надзю за плечы, а тварам прытуліўся да яе валасоў.

- Пусці, пусці, а то зусім устану.

- Пацалуй мяне, тады адпушчу. Што - саромеешся?

- Не, баюся ды і не ўмею.

- Хіба гэта трэба ўмець. Можа, і я не ўмею, а цалаваў цябе.

- Ну, ты недзе навучыўся. Напэўна, у партызанах. Хоць бы расказаў што-небудзь цікавае.

- Пра што?

- Пра тое, як некага цалаваў, ці пра баявы подзвіг.

- Было, што хацеў адну пацалаваць, але... - Раман падняў галаву і задуменна паглядзеў удалеч.

- Чаму але? - перапытала Надзя і сама дадала: - Напэўна, не такая дурная была, як я. Бо пацалункі маюць якуюсьці дзівосную сілу. Ты мне паказаў, што гэта значыць. А тая, напэўна, не захацела звязвацца з партызанам. Я ўяўляю, каб ты цяпер пайшоў у бой, я не вытрымала б. Ну як гэта было б, каб цябе забілі? А самой што?

- Фантазіруй, фантазіруй. А мне што? Люблю цябе, а тая загінула, якую хацеў пацалаваць.

- Раскажы.

Быў летні месяц сорак другога года. Дыверсійная група прыехала ў прыдняпроўскую вёсачку з сямі хатак - Картон. А паабапал яе раскінуўся стары бор. Маладыя хлопцы-партызаны на чале з Раманам спыніліся на адпачынак. З імі быў баяніст. «Палонны» - так яго звалі хлопцы. Ці таму, што ён з нямецкага палону ўцёк, ці таму, што яго забралі і прывезлі ў атрад разведчыкі ад жанчыны, у якой ён жыў. Іншы раз яго бралі з сабой дыверсанты, хаця на заданні пакуль што ён не хадзіў. Граў ён на баяне выключна. Не злазячы з калёсаў, баяніст зайграў. З усіх хат на музыку пачалі збягацца дзеці, падыходзіць старыя жанчыны. Раман глядзеў на людзей і раптам аж здзівіўся: каб у такой глухой вёсачцы была на рэдкасць такая прыгожая дзяўчынка. Ёй было тады гадоў пятнаццаць. Апранута яна была не па-сялянску. У цёмна-сінім шарсцяным плацці з чырвонымі коймачкамі на накладной кішэні, з якой тырчаў ражок белай насоўкі, на нагах туфлі на высокіх абцасах. Раман падышоў да яе, а з чаго пачаць размову - не знайшоўся, і ён выцягнуў у яе з кішэні насоўку.

- Вазьміце, - сказала дзяўчына і адступіла назад.

Раман якраз не пра гэта думаў, ён хацеў загаварыць з ёй.

- Не, не, мне не трэба. - Ён ступіў крок да яе.

- Я дару, а ад падарунка не адмаўляюцца.

- Я ж, як злодзей, выцягнуў сам.

Дзяўчынка ўзяла насоўку, патрымала крыху і паклала ў кішэню Раманавай гімнасцёркі.

- Цяпер вы будзеце памятаць, што я падарыла.

- Та-ак, буду памятаць.

Раман з баяністам пайшлі начаваць у тую хату, дзе жыла дзяўчынка. Лена, як называла яе гаспадыня, узяла баян і нядрэнна іграла. Нарадзілася і расла дзяўчынка ў Менску. Вучылася ў музычнай школе. А калі пачалася вайна, бацька надзеў вайсковую гімнасцёрку са шпаламі на пятліцах, забраў яе, маці, і яны паехалі на ўсход. На адной станцыі наляцеў фашысцкі самалёт. Маці тады загінула. Бацька пайшоў далей на ўсход, а Лена засталася ў Картоне.

У Рамана тады закруцілася ў галаве. Закончыцца вайна, Лена падрасце, сам ён за гэты час узмужае і яе не пакіне. У Лены нікога няма, ніякай радні. У тую ноч Раман з ёй прагутарыў да раніцы. Ён дамовіўся, што яна пяройдзе ў вёску да Раманавай маці. Вось толькі пагаворыць з маці, раскажа ёй, што дзяўчынка сірата, і тая згодзіцца, яна душэўны і жаласлівы чалавек.

Прайшло тыдні два. Раман з'ездзіў да маці, запэўніў яе, што Лена сумленная дзяўчынка, і дамовіўся, каб яна жыла ў іх. Цяпер ён ехаў верхам на кані ў Картон задаволены. А хлопцы яго засталіся ў лесе. Яны са снарадаў выплавяць тол і ўвечары прыедуць у Картон на калёсах і забяруць Лену.

Раман спешыўся каля хаты, дзе жыла Лена. Каня ўвёў у двор. Лена сустрэла Рамана на парозе ў сенцах і паведаміла, што ў іх абедаюць двое партызан-разведчыкаў, якія ўбачылі Рамана праз акно і сказалі, што ведаюць яго.

- Я сам буду з тваёй гаспадыняй гаварыць. Скажу, што ты паедзеш у атрад, а там на самалёце паляціш на Вялікую зямлю.

- А што гэта за «Вялікая зямля»? - шэптам запытала Лена.

- Гэта - Савецкі Саюз.

- Ведаеш, як я пакутую тут. За тое, што я адзелася тады і выйшла да вас, яна ледзь мяне не з'ела. А чаго, я сама не ведаю. Хутчэй бы мне адсюль вырвацца. Ніхто не ведае, адна я, што прыязджаў да гаспадыні яе брат з Менска. Ён там вялікая шышка ў немцаў. Я не спала і падслухала. Яшчэ ён гаварыў, каб яна мяне трымала, як камісараву дачку, затое яе не зачэпяць бандыты. Гэта ён вас так называў.

- Зразумела, ціха. Пойдзем у хату, - апошнія два словы Раман сказаў гучна.

За сталом сядзелі знаёмыя Раману партызаны. Перад імі стаяла бутэлька з недапітай самагонкай. Гаспадыня корпалася ў парозе каля печы. Раман прывітаўся.

- Цешча жывая, якраз трапіў у час, а то мы б дапілі, - сказаў адзін з партызан.

- Нічога, нічога, скажы, Раман, што для цябе знойдзецца. Гэта ж зяць мой будзе, - хітра бліскала вачамі гаспадыня.

- У вас жа дачкі няма, - прабасіў усё той жа партызан.

- А як жа, а гэта, - яна паказала рукой на Лену.

- Яна не ваша, - сказаў другі.

- Ну і што? Прыёмная, а я ёй усё роўна як маці.

Раман маўчаў з нейкім гнятучым прадчуваннем. Здавалася, забраў бы Лену і паехаў адсюль, але ж трэба хлопцаў чакаць. А Лена не зводзіла з яго вачэй. Яна глядзела, як ён паставіў каля грубкі аўтамат, глядзела, як ён расшпіліў каўнер гімнасцёркі і сеў на лаве каля краю стала. Здавалася, што яна хоча нешта яму сказаць. Але ўмомант адскочыла і села паблізу Рамана, калі гаспадыня буркнула, чаго яна снуе пад нагамі.

- Вось і паўлітэрка зяцю, - ставячы бутэльку на стол, сказала гаспадыня.

- Не, я не п'ю, забярыце яе назад, - адказаў Раман і мелькам глянуў на Лену.

Дзяўчынка з нейкай пакрыўджанай радасцю глядзела на гаспадыню, і яе позірк нібы гаварыў: «Глядзі вось, які ён, бутэлькай не купіш...»

Але другі разведчык узяў бутэльку і пачаў разліваць у шклянкі.

- Раману штрафная.

- Што ты, Іван, запытай у Міколы, мы з ім не адзін раз былі за сталом, я не п'ю.

- Ну, выпі, ты ж у цешчы, - не адставала гаспадыня.

- Цешча ж павінна быць задаволена, што зяць не п'е.

- Давай, давай, і я з табой вып'ю. Лена, давай падтрымай кампанію, бо я зараз пайду на поле палоць бульбу, а ты будзеш карміць тут Рамана. Гэтых хлопцаў пакладзі спаць, яны выпілі ды і стаміліся.

- Не, мы будзем піць і смяяцца, як дзеці, - зацягнуў Іван.

- Што ты нясеш, пець, а не піць, - паправіў Мікола. - Дзеці не п'юць.

- А гэта вось яшчэ дзеці, - Іван абняў Рамана. - Зайздрошчу я табе. Каб такія ўсе хлопцы былі, як ты, на нашай зямлі, дык мы б далі дыхту немцам у Беларусі.

Гаспадыня неяк непрыкметна знікла з хаты. Раман з'еў кавалачак сала і выпіў шклянку малака. Лена запрашала яшчэ есці, але ён не хацеў. Раман думаў, што прыедуць хлопцы і ён нават ім не скажа, куды паедзе Лена. А скажа, каб яна забрала свае манаткі і ішла да іншай хаткі. Бо рана ці позна гэта жанчына яе загубіць. Яна хоча пакуль што прыкрывацца дачкой камісара. Раман са спачуваннем глядзеў на Лену. Па дарозе ён думаў, што абавязкова пацалуе яе сёння. Які ён будзе, гэты першы пацалунак у яго і яе жыцці? Але адразу ўсё разбурылася, і настрой знік. Цяпер зусім не час лезці да яе, яшчэ, чаго добрага, напалохаецца і не паедзе з ім. Ён гэта зробіць дома. Маці не будзе ведаць, ніхто, а яна будзе яго назаўсёды. Прагоняць фашыстаў, і яны паедуць разам вучыцца. І тады ён маці скажа дзякуй, што дапамагла ўзрасціць яму жонку.

- Слухай, Лена, а дзе гаспадыня? Можа б, яна яшчэ паўлітэрку дала. Мы тую ноч не спалі, а сёння ў глухамані гэтай можна і адпачыць, - сказаў Іван.

- У глухамані? Тут менш за тры вярсты да нямецкага гарнізона. Скажы, што яны сюды амаль не наведваюцца. Тут нават ніякага соцкага няма. Немцы і паліцаі ездзяць па вёсках і праз сваіх стаўленнікаў кіруюць, а што тут ім рабіць? Праўда, Мікола? - звярнуўся Раман да разведчыка, які, седзячы, драмаў.

- Гаспадыня, гаспадыня пакінула адну Лену і не пабаялася. А калі Раман размаўляў з яе Ленкай за дзвярамі, дык да шчылінкі пад клямкай вуха прыкладвала. А можа, ты там Лену і пацалаваў? Чаму гаспадыня цябе зяцем назвала, а не мяне? Падслухала штосьці, падслухала, - гаварыў Іван.

Лена сціснула руку ў кулачок, другой рукой абхапіла і прытуліла яго да грудзей і збянтэжана глядзела на Рамана.

- Іван, Мікола, вы ведаеце, што гэта гаспадыня сястра во...

Расчыніліся насцеж дзверы, і ў хату ўскочыў паліцай Грыбоўскі.

- Рукі ўгару! - зароў паліцай.

- Ай-й! - крыкнула Лена і кінулася на дула аўтамата.

- Бальшавіцкая кроў, не падха...

«Тр-р-р...» Змяшаліся дым, кроў, гільзы, шкло. Яшчэ Лена не ўпала, і Раман за яе плячамі шмыгануў за грубку, Іван кінуўся ў акно і быў зрэзаны той жа чаргой, што і Лена, Мікола нырнуў пад стол. Другая чарга адсекла вугал грубкі, але Раман паспеў высунуць дула аўтамата і пусціць доўгую чаргу ў жывот Грыбоўскаму. Затым пераскочыў цераз яго і кінуўся ў сенцы. Там тварам у твар сутыкнуўся яшчэ з адным паліцэйскім. Той стрэліў першым і трапіў Раману ў руку, але пакуль ён перазараджаў вінтоўку, Раман змог націснуць спускавы кручок аўтамата, і паліцэйскі ўпаў, як сноп. Раман асцярожна паглядзеў за вуглы хаты. Выскачыў Мікола ўжо з аўтаматам Грыбоўскага.

Раман адчапіў каня і кінуўся да веснічак, але тут жа заўважыў, як з-за крайняй хаты вёсачкі выскачыла многа немцаў. Ён хуценька павярнуўся, вывеў каня за хлеў і ўскочыў у сядло.

- Давай хутчэй! Сядай ззаду!

Мікола адразу стаў цвярозы. Нібы вавёрка, спрытна ўзлез на каня. Яны паехалі рыссю па мяжы за вішняком да лесу.

Стрэлаў было не чуваць. Раман азірнуўся. Пагоні не было.

- Давай я перавяжу табе руку, а то з крыві сыдзеш, - сказаў Мікола.

- А чым?

Мікола падняў сваю верхнюю сарочку і са сподняй адарваў вялікі кавалак матэрыі. У лесе Раман спыніў каня. Куля прайшла ніжэй локця па мякаці, не зачапіўшы косці. Раман дастаў з кішэні гімнасцёркі хустачку.

- На, спачатку прылажы вось гэту, яна чысценькая. Ай, Лена, Леначка, - моршчыўся Раман.

- Ён ёй секануў прама ў твар, - сказаў Мікола.

- Я толькі зразумеў, як на мяне пырснула яе кроў. Каб не Лена, ён бы нас усіх пасек. Ён думаў, што можа хто з нас на яго кінуцца, але такога не чакаў, каб аўтамат засланіла дзяўчынка, і крыху разгубіўся, празяваў мяне. Пакажы аўтамат, а сваю ржавую ты кінуў?

- Так.

- Гэта аўтамат дэсантніка. Значыць, яго Грыбоўскі забіў. Глядзі, выпуск адзін - 1942. Фрыцы лепшаму ваяку нават свайго аўтамата не далі, хаця для Грыбоўскага і гэты аўтамат - гонар. Я Грыбоўскага яшчэ да партызанаў бачыў у сваёй вёсцы. Ён трымаў за ствол таксама нашу вінтоўку і ішоў па вуліцы, як з кіём. Трэба заехаць на дарогу і сустрэць сваіх хлопцаў. Піць смаліць.

Раман з Міколам зноў паехалі рыссю...

- Есці і ты напэўна захацела, а я загаварыўся. - Раман дастаў з-пад кіцеля скрутак. - Цяпер я адну картачку атаварваю, а па другой у сталовую хаджу. Ведаеш, я табе на гэты месяц аддам «Р-7», а мне «СП» застанецца.

- Не хачу пакуль што. Я пад уражаннем твайго расказу. Гэта так было ў партызанах з табою. Як жудасна! А дзе тая гаспадыня дзелася?

- Расстралялі. У яе на агародзе. - Надзя паглядзела на яго з нейкім своеасаблівым здзіўленнем, а ён працягваў: - У мяне апухла і пасінела рука, а я з групай не адыходзіў ад Картона. Нам ужо ўсё было пра яе вядома. Яна пабегла ў гарнізон і далажыла, што ў яе доме трое партызан п'юць гарэлку і што з імі збіраецца пайсці камсамолка Лена. Пра Лену ўжо ведалі ў нямецкім гарнізоне. Нават лічылі, што яе бацька-камісар недзе ездзіць па вёсках і арганізоўвае людзей на барацьбу з немцамі. Лену хацелі ўзяць заложніцай, але дакладна яшчэ не вызначылі след бацькі. Ды і брат гаспадыні наведваў гарнізон і там аб нечым дамовіўся. Ён быў нейкім прыхлёбнікам у гітлераўцаў.

Гітлераўцы хацелі самі расправіцца з намі, але вызваўся Грыбоўскі, які ўжо не аднаго партызана забіў. Грыбоўскі захапіў з сабой свайго лепшага паплечніка. На краі вёсачкі ён сказаў немцам, каб тыя пачакалі, а яны, маўляў, удвух прывядуць партызан. А што немцам лезці ў хату на ўзброеных партызан? Ідзіце. І ўрэшце яны справіліся выцягнуць толькі труп Грыбоўскага і паехалі. Мы ведалі, што яны не будуць ахоўваць гэтага дурня.

Карова прыйшла ў двор і раўла ўсю ноч нядоеная. Глядзім - на світанні чэша па загараддзі «мая цешча». Мы яе...

Зноў з ценем жаху паглядзела Надзя на Рамана. Яна думала, што чалавек, які забівае ў час вайны людзей з мэтай абароны сваёй краіны, робіцца чэрствым і бяздушным. Але не, наадварот, ён набывае высакароднасць. Таму што ён ведае цану жыцця. Не забіваў бы ворагаў, дык яны б знішчылі цэлыя народы, сцерлі б з твару зямлі і зусім ні ў чым не павінных людзей. У імя гэтага наш воін не лічыўся паставіць на вагі жыццё і смерць.

- Мне здаецца, што і цяпер табе нічога б не склала застрэліць чалавека? - сказала Надзя.

- Ой, міленькая, у мяне ўзнікае сумненне, ці пайшоў бы той малады чалавек на смерць за цябе, які недзе хаваецца пад печчу ад вайны, як бы ён ні кахаў цябе. А вось я не раздумваючы, пайшоў бы. Уяві на хвілінку, што вораг перамог. Ён усё роўна знішчыў бы дачку камісара Лену, няхай не знішчыў, дык зняважыў бы. І цябе таксама. Ты, думаеш, вучылася б у інстытуце? Не. І мяне не было б.

- О, я так не хачу, - ускрыкнула Надзя.

- Я зрабіў столькі, што магу лічыць, што адваяваў цябе ў захопнікаў для сябе. Не ў прамым сэнсе. Тут павінны выступаць на першы план асабістыя пачуцці.

- Ты ж есці хацеў, дык еш, а то толькі жуеш, - перабіла Надзя.

- Я ўжо гатовы, пад'еў.

- І што, многа ў цябе было такіх выпадкаў за той час, як ты ваяваў?

- Якіх? Што пацалаваць дзяўчыну хацеў? Дык то быў адзіны. А вось як я цябе хацеў пацалаваць адразу, і ў вусны, такога яшчэ не было. Пры размове варушыш імі, а я не магу, і, можа, заўважала - адступаў, бо варта было нахіліцца - і не ўтрымаўся б. Але баяўся, каб ты не пайшла. Бачыш, які я смелы?

- А цяпер?

- Цяпер таксама, але ўжо хачу, каб ты мяне пацалавала.

- Ты ваяваў і баяўся, а я не ваявала, - засмяялася Надзя. - Я яшчэ нават нікога не хацела пацалаваць.

- І мяне не хочаш?

- Калі-небудзь, можа, і скажу.

- Калі-небудзь і каму-небудзь, - уздыхнуў Раман. - Так, ад такога прызнання мне стане лепш. Будзеш з некім цалавацца і расказваць, што ты хацела мяне пацалаваць. Калі правесці аналогію, як атрымалася ў мяне, дык гэта так. Не, даражэнькая, цалуй мяне, дык, можа, потым не будзеш прызнавацца іншаму.

...Адышла дзённая спякота, і птушкі сталі больш рухомыя. Ужо з ценю цяцёрка выводзіла на жыраванне сваіх цецеранят, а саракапут не глытаў сам спайманых жучкоў, а лётаў у густы куст альшэўніку і карміў птушанят свежым кормам. З лесу цераз луг пацягнуў вялікі белакрылы голуб-вяхір на поле, каб там набіць валлякі зярнятамі, затым змяшаць іх са сваім малаком і адрыгваць кашку ў дзюбу малому.

А над лугам ужо залунаў ястраб-цецеравятнік, у засаду сеў перапялятнік, каб схапіць голуба. Ён не вінаваты, што яго так называюць, але ж перапёлак мала, дык ён не супраць паласавацца галубяцінай, ад якой не адмаўляюцца ні каршуны, ні ястрабы.

Адзіным паратункам для голуба служыць яго пер'е. Варта ястрабу ўчапіцца кіпцюрамі не за жывое цела, а за пер'е, як голуб нібы сам скідае яго са спіны і ўцякае аголены, бо крылы яго вельмі моцныя.

Дадому па хуткай плыні амаль не трэба было веславаць. Настрой быў узнёслы. І Раман упершыню тут пачуў Надзін голас. Яна заспявала ціха, і голас, такі прыемны, паліўся з глыбіні грудзей. Спачатку яна нібы спрабавала яго, без слоў, а потым узмацніла і закратала губамі: «Оля любіла раку, ноччу на ёй не баялась...»

Праменні заходзячага сонца больш ярка афарбавалі пясок абрывістых берагоў Сожа. Нібы сагнуліся і беглі насустрач лодцы па беразе кусточкі лазняку і ракітніку. Белае апярэнне чаек чырвоным адлівам паблісквала над вадою. Лодка зашуршэла на пясчаным беразе і стала.