Пасля смерчу

VIII

Першыя вясновыя дні былі надзвычай цёплыя. Машына «студабекер» ішла па разбітай дарозе на ўсход. Яна раз-пораз нырала ў глыбокія выбоіны і распырсквала чорны снег-кашыцу. Асабліва кідала яе ў бакі на старой грэбельцы. Каржакаватыя, абгніўшыя камлі вербаў, што некалі ўгацілі ў гразь, сталі зверху слізкімі, а знізу моцна прымерзлі да зямлі, і машына коўзалася на іх, падскоквала так, што нельга было сядзець у кузаве. Салдаты лаялі хто шафёра, хто дарогу. Толькі Раман стаяў каля адкінутай лаўкі, аберуч трымаўся за борт і маўчаў. Ён быў задаволены, што шафёр згадзіўся яго падвезці. Як ні ехаць - абы даехаць да той часці, у якой служыць яго бацька. Тым больш што шафёр ведае тую часць і нават самога каменданта кантрольна-прапускнога пункта. А таму каменданту і падпарадкоўваецца Раманаў бацька.

Кім яго бацька там цяпер, Раману невядома. Маці ў бежанцах атрымала некалькі пісем адразу. Бацька ведае, што перадавая праходзіць каля іх вёскі, і вось ён піша то на свой сельсавет, то на суседні. Ён дамагаўся даведацца пра лёс сям'і. Бо як пакінуў у сорак першым, дык ніякай весткі не атрымаў. Сястра напісала Раману пісьмо, у якім паведаміла, што маці крыху ачуняла, і пераслала бацькава пісьмо, дзе напісаны адрас: «ВАД-10, КПП-92». Бацька піша, што ён знаходзіцца недалёка ад родных мясцін, у Чарнігаўскай вобласці.

Вось Раман і спяшаецца, каб убачыць бацьку перад тым, як самому пайсці на фронт.

Ён ужо пабываў у ваенкамаце. Але, напэўна, зрабіў промах, што спачатку вёў размову аб фронце з дырэктарам тэхнікума, а потым пайшоў у ваенкамат. Трэба было зрабіць наадварот. А так ваенком сказаў, што яго папярэджвалі ўжо з райкома партыі, каб Зіміна не адпраўлялі на фронт. Раман зразумеў, што гэта работа дырэктара. Але Раману падказалі ў ваенкамаце, што калі ён так хоча на фронт, то з яго дакументамі няцяжка трапіць туды. Ён абстраляны дыверсант-разведчык, і яго возьме да сябе любы камандзір.

Перш чым знайсці бацьку, Раман выпадкова сустрэўся ў размяшчэнні часці з маёрам, намеснікам каменданта па палітычнай рабоце. Высокі, з паголенай галавой, маёр запрасіў Рамана да сябе ў кабінет. Пачаў распытваць пра ўсё.

- Бацька пайшоў на вайну, калі я быў яшчэ падлетак. Тады я вельмі любіў лазіць па дрэвах і забіраць з гнёздаў яйкі варон, сарок, каршуноў. І якраз перад самай вайной бацька мяне рэменем насцябаў. І за што? Я прынёс маладога каршуна, але дома не было свежага мяса, каб накарміць яго, дык я пайшоў і злавіў у агародзе дваіх куранят і ўпусціў іх у клетку да каршуна. Той выпусціў свае кіпцюры і імгненна расправіўся з куранятамі. Пра гэты мой учынак расказаў бацьку меншы мой брат. Бацька, напэўна, і памятае мяне такім.

Маёр рассмяяўся. Але калі Раман працягнуў яму ордэнскую кніжку, характарыстыку ад камандзіра партызанскай брыгады і сказаў, што быў паранены, той зморшчыў лоб і падняў вочы на хлопца.

- Бацька пра гэта не ведае?

- Ён яшчэ ніводнага пісьма не атрымаў і не ведае нават, што мы жывыя.

- Ён гаварыў, што вызвалілі яго вёску і што чакае ад вас вестак. А ці атрымаў ён што-небудзь, мне невядома.

- Сястра пераслала мне яго пісьмы адразу ж, як толькі атрымалі.

Маёр устаў, некуды выйшаў з пакоя. Праз хвіліну вярнуўся. Хутка яму рапартаваў старшына, што з'явіўся па выкліку.

- Зімін дзе цяпер, на дзяжурстве?

- Не, адпачывае.

Маёр на хвілінку замоўк, потым устаў з крэсла і выйшаў за старшыной за дзверы. Там ён штосьці сказаў яму і вярнуўся. Больш за стол не садзіўся, а ўсё хадзіў па пакоі. Зрэдку задаваў Раману пытанні: як жыве сям'я, ці ёсць хата, ці ёсць карова. Раман адказваў, што жыццё вельмі цяжкае. Маёр спыніўся пасярод пакоя, паглядзеў на яго і сказаў:

- Я, будучы тваім бацькам, і цяпер бы даў табе рэменя, як за тых куранят. Гэта ж не сорак другі ды і не сорак трэці гады. Управімся ўжо як-небудзь без цябе. А вось у некаторых галінах народнай гаспадаркі людзі могуць прынесці шмат карысці фронту. Многіх спецыялістаў, выкладчыкаў ужо адзываюць з фронту.

- Таварыш маёр, дык я ж не спецыяліст і не выкладчык, а проста бедны студэнт.

- Напэўна, з табой вучацца такія, што яшчэ нічога не зрабілі ў імя перамогі. І маўчаць, вучацца.

- Ім лепш жыць...

Адчыніліся дзверы, і ў пакой шустра ўвайшоў каржакаваты пажылы салдат. Раман устаў, а салдат, прыставіўшы руку да шапкі, рапартаваў маёру. Потым бацька кінуў позірк на сына, які ў флоцкай мічманцы і ў чорным шынялі быў ростам амаль з маёра. Сын кінуўся да бацькі, абхапіў яго за плечы і пачаў цалаваць. Бывалы салдат разгубіўся, адступіў на крок да дзвярэй і толькі тады пазнаў Рамана. На вачах у абодвух выступілі слёзы. Бацька абхапіў яго за шыю.

- Сынок мой, як гэта ты мяне знайшоў?

Маёр накінуў шынель і выйшаў з пакоя, пакінуўшы бацьку з сынам удвух. Вярнуўся ён толькі праз гадзіну.

- Зімін, вядзі сына ў сталовую, пакармі, а потым пойдзеце на прадпункт. Я загадаў старшыне выдаць вам канцэнтраты, мяшок бульбы, ну і яшчэ тое-сёе. Потым ён падвязе вас да шашы, а там спыніце машыну, і сына завязуць да самай кватэры. Ён табе гаварыў наконт фронту?

- Сказаў.

- Гэта сумленны парыў, але твой сын ужо заслужыў таго, каб вучыцца. Мы хутка бацьку таксама дадому адправім. Хопіць! Ён ужо і так трэцюю вайну топае.

Зіміны развіталіся з маёрам і пайшлі.

На зваротным шляху ў Рамана думкі плылі ўжо ў іншым напрамку. Бацька даў сыну многа грошай. Іх ён сабраў за гады вайны, а гэта значыць, што ў Рамана можа быць новая кватэра, і Надзі ён можа зрабіць добры падарунак на жаночае свята. Толькі цяпер Раман пачаў перадумваць тое, пра што раней яму гаварыў дырэктар. Вайна хутка закончыцца, і не франтавымі подзвігамі будуць жыць людзі, а мірнай працай, вучобай. Хто яму, Раману, сказаў, што яго вучоба закончыцца тэхнікумам? Можна працаваць і вучыцца далей, каб і ў адукацыі не адстаць ад сваёй дзяўчыны. Ён прыедзе і зараз жа пойдзе да Надзі дамоў. У яе ёкне сэрца, што Раман забег развітацца, і хто яго ведае, можа, і назусім. А калі ён прызнаецца, чаго забег да яе, яна, канечне, узрадуецца, і яны адразу пойдуць у кіно. А да сённяшняга дня кішэня была такой, што ён вельмі рэдка мог запрасіць дзяўчыну ў кіно. Хацеў часцей сустракацца і саромеўся. А цяпер іншая справа, калі знайшоў бацьку.

На змярканні Раман прыехаў дамоў. Розы ў хаце не было. Ён хуценька перанёс з машыны ўсе прадукты і толькі цяпер разгледзеў, што яму далі на прадпункце. Раман адклаў у кораб некалькі бляшанак кансерваў, пачкі канцэнтратаў і раздзяліў сушаныя яблыкі.

Раптам хлопец пачаў хвалявацца, як гэта расцэніць Надзя, калі ён занясе ёй такі падарунак. Нядаўна прызнаваўся ў сваёй беднасці, а тут столькі прынёс. Прытым ён яшчэ незнаёмы ў іх кватэры чалавек. Каб не падумалі, што нейкімі бляшанкамі ці канцэнтратамі хоча купіць каханне. Можа, для іх прадукты не маюць такога значэння, як для яго, і тады гэты падарунак будзе зусім недарэчны. А можа, Надзя пераканалася ў тым, што Раман ідзе на фронт, і вырашыла наладзіць сувязь з Сарокіным? Можа, ён, Сарокін, будзе сядзець там? Што тады рабіць? Раман тады кіне гэты кораб на парозе і сам пойдзе назад. Надзя супакоіцца, што яго ў горадзе ўжо няма.

Але што ён малюе ў сваёй фантазіі? Надзя, напэўна, чакае Рамана і ў той жа час баіцца апошняга яго візіту. Яна забываецца пра Рамана хіба толькі ў інстытуцкіх сценах, на лекцыях. А дома любы стук у дзверы насцярожвае яе, як насцярожвае ўсякую жанчыну, у якой муж на фронце і да якой паштальён заяўляецца на парог.

Вось так, як паштальёна, і сустрэла Надзя Рамана. Яна не заўважыла нават кораба ў яго руцэ, а глядзела на хлопца не то вінаватымі, не то спалоханымі вачамі.

Раман таксама стаў і спалохана глядзеў на Надзю, якая ляжала на ложку высока на падушцы з нацягнутай да барады коўдрай.

- Што з табой? - нарэшце запытаў ён.

- Не ведаю, нешта кепска адчуваю сябе.

- Нічога з ёй, - выйшла з пярэдняга пакоя, які аддзяляўся шырмай, маці. Яна ганарліва, вострым позіркам змерала з ног да галавы Рамана.

- Пазнаёмся, Раман, гэта мая маці.

Раман паставіў кораб на падлогу, зняў мічманку і, схіліўшы галаву, працягнуў руку:

- Раман.

- Вольга Паўлаўна, - сказала маці і прапанавала зняць шынель. - Засумавала штосьці мая дачка. Прыходзіць з вучобы і - у ложак. Я ўжо думала, што вы чаго пасварыліся з ёй, бо злуе немаведама на каго.

- Не, ваша Надзя такая добрая, што з ёй сварыцца нельга.

- Я не цярплю яе звышапякунства. Чаго я не іду нікуды, чаго я ляжу? Кепска адчуваю, дык і ляжу, - з крыўдай гаварыла Надзя.

- Я ведаў, што Надзя хворая, і вось нават пачастунак ёй прынёс. Вазьміце, Вольга Паўлаўна, - Раман падняў кораб і працягнуў маці.

Жанчына была не без гумару. Яна ўсміхнулася і сказала:

- А я думала - вы міну і ў нас паставілі.

- Якую міну?

- Ды такую, якой можна вокны выбіць у доме. Лейтэнант нам усё расказаў.

Маці паставіла кораб на крэсла і выйшла.

- Ну, навошта ты прынёс? - зморшчылася Надзя.

Раман падсунуў крэсла да ложка і сеў.

- Надзенька, ты і не здагадваешся, што адбылося толькі што ў маім жыцці. Ужо не іду на фронт. - Раман знарок зрабіў паўзу і глядзеў, як адрэагуе на гэта Надзя.

А яна не ўзрадавалася, толькі пільна паглядзела яму ў вочы. А потым адвярнулася.

- Я так і ведала, што ты на фронт не пойдзеш, а прыжэнішся. Дык гэта ты да мяне прыйшоў, каб паведаміць? - бубнела яна ў бок сценкі.

Раман хацеў яшчэ маўчаць, але не вытрымаў, каб не расказаць ёй, што ён сустрэўся з бацькам і цяпер пяройдзе на другую кватэру і што за яе ён можа заплаціць за год уперад.

Надзя сапраўды не хварэла, але ўсе гэтыя дні ёй хацелася быць толькі адной. Яна ўсё перадумала і спынілася на тым, што Раман вагаецца ў сваіх адносінах да яе і хутчэй за ўсё ён застанецца жыць у той памочніцы пракурора. Ён недзе разам з ёй смяецца з Надзі. Надзя звядзе вочы і бачыць ужо іх удваіх. А што, калі яна сапраўды ўбачыць іх у клубе ці на вуліцы? Ды лепш праваліцца скрозь зямлю.

Яна брала ў ложак люстэрка, глядзела на сябе і ўжо пачынала сумнявацца ў сваёй прыгажосці. Хаця не магла сябе ўявіць з якім-небудзь іншым хлопцам, але і Раман ужо стаў чужы. Ну навошта ён так глыбока параніў ёй сэрца! Яна была вырашыла больш не сустракацца з ім, але што ж з таго? А можа, ён і не збіраецца да яе прыйсці? А калі прыйдзе і яна яго не сустрэне, тады наогул не будзе ведаць, што ён думае. І нейкая нябачная сіла супраць волі прыкоўвала яе да ложка.

Яна лаяла сябе за слабаволле, спрачалася сама з сабой. Адчувала сябе раздвоенай: то бачыла шчаслівай, вясёлай, закаханай, то ўцякала ад яго, хавалася, а куды прыстаць - не знаходзіла такога берага.

Раман не ведаў усяго таго, што адбывалася ў душы ў Надзі. Але праўдзівыя, непасрэдныя яго словы рабілі сваё. Нарэшце Надзя павярнула галаву, усміхнулася і, гледзячы на шырмачку, пальцам паклікала Рамана бліжэй да сябе.

Ён нахіліўся. Надзя хуценька цмокнула яго ў шчаку і адпіхнула. Гэты жэст зняў з Рамана ўсё напружанне і тое адчужэнне, якое было ўзнікла паміж імі. Раман устаў з крэсла і ўжо смела прайшоўся па вузкім пакойчыку.

- Так, а дзе ж Вера?

- Яна ў інстытуце, у кабінеце вучыць.

Каля ўваходных дзвярэй за фанернай сценкай на ложку ляжаў Надзін бацька. Калі Раман яшчэ толькі ўвайшоў і прывітаўся, адтуль данесліся словы: «Добры вечар». Але цяпер Раман пра бацьку нічога не пытаў. Ён падышоў да Надзі, нахіліўся і пацалаваў яе ў цёплую шыю.

- У-у-у, - з шумам удыхнула паветра Надзя. - Не трэба, не трэба, - і засланілася рукой ад Раманавага твару. - Адвярніся на хвілінку, я ўстану.

- Добра, р-раз-два-тры, - смяяўся Раман.

- Ну, ну, ну.

Надзя надзела сукенку і падышла да люстэрка. Яна была задаволена сабой. На душы стала лёгка, нібы добра выспалася пасля доўгай бяссонніцы.

- Я правяду цябе, - сказала яна і надзела паліто.

- Табе, можа, нельга выходзіць на вуліцу?

- Не, ужо ўсё ў парадку.

Надзя спяшалася выйсці з кватэры да прыходу Веры, бо сястра абяцала сур'ёзна пагаварыць з Раманам аб тым, што ён уклініўся ў жыццё яе яшчэ «зялёнай» сястры. І цяпер Надзя праз яго нервуецца і захварэла нават.

Да гэтага дзяўчына згаджалася, каб сястра пагаварыла з ім. Любы сродак, які перапыніў бы хлопца і не даў яму ажыццявіць сваю задуму - пакінуць вучобу, горад, яе, Надзя апраўдвала. А зараз усё перамянілася.

Як толькі яны выйшлі з дома, Надзя сказала:

- Мне здаецца, што ты ўжо адваяваўся і з перамогай вярнуўся дамоў і што цяпер табе няма куды ехаць.

- Калі ты мяне кахаеш, то гэта так.

- Герой ты, герой, я праз тваё геройства колькі вунь бяссонных ночаў правяла. Здаецца, паводжу сябе звычайна, а ўсе, хто ні сустрэне, пытаюць, што здарылася са мной.

Надзя сказала гэтыя словы і злавіла сябе на думцы, якую выказвалі ёй больш вопытныя дзяўчаты, што нельга прызнавацца хлопцу ў сваіх пачуццях. А чаму? Яна гэтага яшчэ канчаткова не разумее. Сказаць Раману, што ён для яе абыякавы? Не, яна так не можа. Раман ганарысты і ўраз пакрыўдзіцца. Не кожнаму такое можна гаварыць. Гэта не Сарокін. Вось таму, колькі б яна ні намякала, што ён не падабаецца ёй, той усё роўна не пакідае свайго.

Канечне, ад кахання да нянавісці зусім недалёка. Але ж нянавісць да чалавека можа з'явіцца толькі праз яго паводзіны і ўчынкі. А Раманавы паводзіны такія, што варта толькі яго падштурхнуць, і ён можа апынуцца, як кажуць, за тысячу вёрст.

У Надзі не хапала той сілы, якая пераможна магла б трымаць яго. І яна нават злавала на сябе за гэта.

А Раман быў рады, што будзе з Надзяй. У чалавека іншы раз адносіны дыктуюцца жыццёвымі абставінамі. Але невядома, каму лепш, ці таму, хто цалкам паддаецца жыццёвым абставінам, ці таму, хто ідзе, не падпарадкоўваючыся ім. Тут зачастую чалавек не можа прадбачыць. І толькі потым, азірнуўшыся назад, ён назаве ўсё гэта сваім лёсам. Маўляў, так павінна было і быць...

- Я хадзіла каля вашага тэхнікума, - прызналася Надзя. - Думала выпадкова сустрэцца з дырэктарам.

- Навошта ён быў табе? - здзівіўся Раман.

- Мне здаецца, што ён вельмі добры і разумны чалавек.

- Так, ну дык і што?

- Я расказала б яму пра цябе.

- Ха, расказала б. Не турбуйся, ён, што хацеў, тое зрабіў. Я быў бы ўжо ў вайсковай часці, а ён мяне тармазнуў, і раптам пісьмо ад бацькі. Так што, міленькая, дырэктар таксама быў заадно з табой. Я пасля шкадаваў, што яму прызнаўся, але ж інакш нельга было. На маёй адказнасці зброя ў тэхнікуме, усе камсамольскія справы. Каб не гэта, дык я ўжо быў бы далёка і займаўся б глыбокай разведкай. Я добра ведаю ўсю мясцовасць амаль да Менска. Арганізаваў бы там такія дыверсіі, што і да цябе рэха дакацілася б. Але цяпер ужо ўсё вырашана. Я застаюся з табой.

Вось гэта толькі Надзя і хацела пачуць ад яго. Прыйдзе дадому і адразу ж скажа Веры, што Раман застаецца цяпер з-за яе, бо сястра ўвесь час казала, што Раман несур'ёзна ставіцца да Надзі. А яна ім дакажа адваротнае. Надзя аж сама сабе ўсміхнулася.

- Чаго ты смяешся?

- Ты сказаў, што рэха да мяне дакацілася б. Сарокіна там жа не было б.

- А я яшчэ буду ўзрываць сценкі, толькі цяпер ужо там, дзе дамоў цэлых побач няма. Так дырэктар сказаў.

- Бачыш, дык табе і тут праца будзе цікавая. Яшчэ лепшая - у імя стварэння, а там - знішчэння.

- Хутка ўсе мы будзем толькі будаваць, - выказаў Раман думку, якую пачуў ад палітрука, маёра з часці, у якой служыць бацька.

Нядоўга прагульвалася маладая пара каля школы, бо Раману трэба хутчэй пайсці дадому і сказаць Розе, што ён пераходзіць ад іх на другую кватэру.

Роза з аголенымі грудзьмі ляжала на ложку і чытала кніжку. Раман увайшоў, ціха прывітаўся. Зняў шынель, сеў за стол і пачаў гартаць свае канспекты. Роза закрыла кніжку і павярнула галаву да хлопца.

- Бачыла я тваю дзяўчыну ў клубе.

- Ну і што?

- Прыгожая, чарцяка, маладая. А яна цябе любіць?

- Гэта ў яе трэба спытаць.

- А ты яе?

- Вельмі.

- Рома, а што такое любоў?

- О, юрысту не ведаць гэтага - сорам. Напэўна, у вас шмат спраў і грамадзянскіх і крымінальных, звязаных з каханнем. Значыць, вам, як нікому, трэба разбірацца, што гэта за сіла - каханне.

- Каб добра разбірацца, думаю, што трэба самому перажыць гэта пачуццё, а не толькі юрыспрудэнцыю ведаць. А вось у мяне гэтага не атрымліваецца.

- А каго ж ты кахала? - запытаў Раман.

- Нікога. Я лічыла, што ўсё прыгожае, маладое, светлае прайшло міма мяне, а ты сказаў, што я абкрадзеная. Гэта так. Калі табе прызнацца, дык, напэўна, я ўжо не буду нікому добрай і сумленнай жонкай. Дарэмна падобныя мне жанчыны выходзяць замуж, правільней, дарэмна іх хлопцы бяруць. Не падумай, што я толькі па сабе мяркую, хаця я і аналізую сябе. А вось яшчэ мая небагатая юрыдычная практыка паказвае, што пачатак нягод і сямейных распадаў у большасці залежыць іменна ад такіх жанчын. Яны з першага дня свайму бліжняму павінны маніць. А як Горкі сказаў, што калі зманіў табе сябра ў нейкай малой справе, не збірайся з ім ісці ў вялікі шлях. Іншая справа, калі выходзіць замуж дзяўчына не таму, што хлопец нейкай рыскай спадабаўся ёй, а таму, што моцна пакахала. І калі яна ўжо здрадзіць мужу, дык у яе такі выпадак выклікае жах, агіду да самой сябе, бо за яе плячамі сябра, дзеці, жыццё. А гэта толькі выпадковая ўспышка, якая хутка гасне. Сумленная жонка, якую муж кахае, аказвае на яго вялікі ўплыў. У час скасавання шлюбу гэта ўсё відаць. Але суды не капаюцца ў інтымных справах, таму што часта гэта недаказуема. Іншы раз слухаеш жанчыну, якая не жадае жыць таму, што муж з'ядае яе ад рэўнасці, і бачыш, што ён правільна з'ядае, але ж прамых улік няма, і ты, юрыст, не павінен зневажаць жанчыну. Пачынаеш гаварыць, што муж заблудзіўся ў сваіх меркаваннях, і ўсё ж развядзеш. Выходзіць такая жанчына з суда з узнятай галавой, маўляў, муж на яе нёс паклёп. Глядзіш, а недзе за вуглом яе чакае палюбоўнік, якому яна тут жа падміргне, што ўсё ў парадку, яна выглядала чыстай і сумленнай. Нядаўна быў цікавы выпадак у нашым горадзе. Вярнуўся са шпіталя салдат без нагі, пасяліўся ў сваёй хаце. Маці і сястру забілі гітлераўцы. Жыве адзін. Пазнаёміўся з дзяўчынай. Ёй так гадоў трыццаць. Прыгожая. Расказвалі, што ў час акупацыі зоркай у парку была. З немцамі круцілася. Інвалід ажаніўся з ёй. Добры хлопец, у шавецкай майстэрні працуе. Пражыў з тыдзень. І звычайна пасля работы ён ішоў пешшу на кавёлах. А тут, як на ліха, папрасіў у некага веласіпед і прымчаў дадому. І калі яго выклікалі ў пракуратуру на допыт, як так здарылася, што ён пабіў чужы веласіпед і спаліў сваю хату, то ён расказаў, што ўвайшоў у хату, а з жонкай у ложку ляжыць хлопец. Як потым высветлілася - дапрызыўнік. Інвалід сказаў, што не памятае, як выскачыў на двор, разбіў веласіпед, а потым падпаліў хату. Тыя выскачылі і пабеглі. І што ты думаеш, калі слухалася іхняя справа, яна адмаўлялася. Гаварыла, што ўсё гэта хлусня і што яна сама не хоча з ім жыць, а сведак не было. Заявіла, што яна цяжарная і давядзецца інваліду плаціць васемнаццаць гадоў аліменты. Вось табе і жыццё.

- Ведаеш, Роза, каб не лічыцца распусным, я заўтра пакідаю гэты пакой і пайду куды-небудзь на прыватную кватэру.

- Смешны ты, Раман. Я ўбачыла тваю дзяўчыну і зразумела, што няма чаго мне падбірацца да тваёй душы. Будзь ты шчаслівы, ты заслужыў гэта. Я вярнуся назад да той цёткі, дзе жыла раней, а ты заставайся тут.

- А ты ж мне даказвала, што ў распусных жанчын высакароднасці няма?

- Я не распусная. Ты вельмі трапна сказаў, што я некалі абкрадзеная, а цяпер у мяне нічога няма, і вось іншы раз я не баюся пусціць злодзея. Тым больш такога, каб не прынесці шкоды іншай сям'і.

- Твае бацькі загінулі?

- Так, - у Розы імгненна напружылася шыя і заторгаліся па ёй жылкі. Яна сцяла губы, заморгала павекамі, і з яе вачэй пакаціліся слёзы.

Кажуць, што чалавек выплаквае ўсе свае слёзы, але ж хоць Роза і наплакалася ў сваім жыцці, навучылася стрымліваць сябе, а вось цяпер не можа спыніцца. Слёзы бягуць, нібы з параненай бярозкі вясною сок.

Рамана заўсёды хвалявалі слёзы, у каго б яны ні з'яўляліся, ці ў дзіцяці, ці ў дарослага. На яго душу адразу ж клаўся адбіткам чалавечы боль. І ён сказаў:

- Будзем спаць, будзем спаць, мне шкада цябе, - і выключыў святло.