Йĕрсем çухалмаççĕ

14

Эксперт пирӗн шухӑша ҫирӗплетрӗ: Алтатти аппана пуҫран шӗвӗр те виҫ кӗтеслӗ япалапа, троакарпа, тӗнклеттернӗ. Унашкал хатӗр Уйкасра, чӑнах та, Пракухӑн кӑна. Ку самай шухӑша ячӗ, Пракухпа курнӑҫма васкатрӗ. Мӗншӗн кантура чӗнтернине хӑй те сисрӗ пулмалла, алӑкран кӗнӗ-кӗмен мӑкӑртатма пуҫларӗ:

— Пӗрре ҫылӑха кӗнӗ пулсан, пӗтӗм усал-тӗселе ун ҫине йӑвантармалла-и?

Чӑнах та, ҫылӑха кӗме ӗлкӗрнӗ-мӗн Пракух. Ултӑ ҫул каялла, ветеринари техникумӗнчен вӗренсе тухсан, ҫара кайма хут панӑ ӑна. Пракуха чысласа, Культура .керменӗнче ӑсату каҫӗ ирттернӗ. Чиперех янӑранӑ кӗвӗ-юрӑ. Сасартӑк хумханмалли тупӑнать — ҫамрӑксем хавасланнӑ ҫӗре пӗр пуҫтах этем вирхӗнсе кӗрет, Пракух ташланӑ хӗре ярса тытать те вӑртти-вартти ҫавӑрттарма тытӑнать. Пракуха килӗшмест ку. Пуҫтаха ярса тытать те пӗррех янахран тӑхӑнтартать. Эх, пуҫланать вара тӗркӗшӗ-ҫапӑҫу… Тепӗр кунне Пракуха ҫара мар, милицие илсе каяҫҫе. Вара унӑн виҫӗ ҫул хушши Ҫурҫӗрте йывӑҫ касма тивет…

— Ма салхуллӑ эс, Пракух. Ма пӑлхануллӑ? Ларӑр.

Лӑпланӑр кӑштах, ― сӗтел умӗнчи пукан еннелле тӗллесе кӑтартрӗ Аброськин.

— Мӗн савӑнмалли пур? Следователь вӑл артист мар, чун-чӗрене ҫӗклентерме чӗнмест, ― пӗр уяса тӑмасӑр персе ячӗ Пракух. ― Ҫитменнине тата, инкек-синкекӗ еплерех. Кам хавасланать ун пек чух.

— Каласа пар: ӗҫ-пуҫ мӗнле пулса иртрӗ? — шӑтарасла пӑхрӗ Пракух ҫине Кулагин.

— Мӗн ҫинчен?.. Выльӑх-чӗрлӗхе чир-чӗртен епле сыватни ҫинчен-и?.. Е Лидия Гурьевна патӗнчен участок инспекторӗ еплерех кӗрӗк хӗстерсе тухни ҫинчен? — йӗкӗлтесе илчӗ Пракух.

— Эс мӗн… ӑҫта ларнине те туймастӑн-и? Сана допроса чӗнтернӗ. Кала, ӗҫ-пуҫ епле пулса иртрӗ? — сасса самаях хӑпартрӗ Кулагин.

― Еҫ-пуҫ тӗрлӗрен пулать. Уҫӑмлӑрах калӑр: мӗн ҫинчен сӑмах ҫаптармалла ман, ― кӑмӑлсарланса урамалла тинкерчӗ Пракух.

— Ха, пӗлмӗш пулать тата, ― кӑнн пӑхрӗ Пракух ҫине Кулагин. ― Сӑмах кунта Алтатти аппа ҫинчен пырать. Куҫ хӗсмен-и ӑна эс, э? Ун патӗнче пулман-и?

— Ҫылӑха ан кӗрӗр, лейтенант юлташ, ― вӑшт тепӗр еннелле ҫаврӑнса ларчӗ Пракух. ― Ҫӑмӑлттай хӗрарӑм пулман Алтатти аппа. Вӑл — пурнӑҫ ҫынни. Пӗчӗклех сӗм-тӑлӑха тӑрса юлнӑскер, ӗҫе еплерех юрататчӗ, епле-рех ӗҫлетчӗ…

Тата темскер ыйтасшӑнччӗ Кулагин — ирӗк памарӑм, чартӑм. Ара, сӑмахпа перкелешсе лармалла-и? Тӗпчемелле пирӗн. Следствие кирлӗ материалсем пухмалла. Ҫав йӗксӗкӗн йӗрӗ ҫине ӗксе, ӑна тӑрӑ шыв ҫине кӑлармалла.

Кулагина урӑх ӗҫ патӑм та Пракуха хам пата чӗнсе илтӗм.

— Аш-пӑш ваклакан тесе, «мясник» тесе, ку «ӗҫе» те ман ҫине йӑвантарасшӑн-и? Йӑнӑшатӑр. Пӗрре алхасса курнӑ, «мясник» ятне илтнӗ — ҫитет. Тек ашкӑнмастӑп, ҫултан пӑрӑнмастӑп. Ҫынна суранлатма-и? Ҫук, нимле «перо» та, ял ҫыннисем пек каласан, ҫӗҫҫе эппин, текех алла тытмастӑп. Ирсӗр ӗҫ тума мар, хӑр-хар тӑвакансенчен те пӑрӑнса утатӑп. Вунҫиччӗре мар эп халь. Ҫулланнӑ. Ман ура ҫине те «ӗне» пуснӑ. Ҫӗнӗ кил-ҫурт ҫавӑрма хатӗрленетӗп. Авланма шутлатӑп. Ферма ӗҫченне, Варварие, качча илетӗп. Ҫӗркаҫ та пӗрле пулнӑ эпир. Ӑҫтан тата мӗн-мӗн туянмаллине палӑртнӑ. Туй тусах савӑнтарасшӑн-ха ял ҫыннисене. Иксӗмӗрӗн те ӗмӗтсем пысӑк. Чӗрере — шӗл-кӑвар. Ҫӗркаҫ эп ӑҫта пулнине Варварирен те ыйтма пултаратӑр. Вӑл яланах чӑннине калать. Тыттармасть. Вӑрманта мар, ялта курнӑҫнӑ эпир. Кӗршӗ-аршӑ умӗнче, ― эп мӗн ҫырнине сӑнаса, пӗр васкамасӑр сӑмахларӗ Пракух. Куҫӗсем сарӑ унӑн. Пысӑк. Хӑй тӗреклӗ, патвар. Сисӗнет: чӑннине калать вӑл. Нимӗн те пытармасть. Ҫапах ыйтмалли-кӑсӑкланмалли татах пур-ха ман.

— Кӑнтӑрлахи апат умӗн эсир фермӑран Алтатти аппапа пӗрле таврӑннӑ. Ун патӗнче те пулнӑ теҫҫӗ. Тӗрӗс-и ку?

Ҫырма чарӑнсах сӑнатӑп Пракуха. Вӗчӗрхенмест вӑл, кӗҫӗсене ниҫталла тартмасть. Лӑпкӑн, чуна уҫса калаҫать:

— Ҫапла, фермӑран пӗрле таврӑнтӑмӑр. Кил хушшине те кӗрсе тухнӑ. Асӑрхарӑр пуль, еплерех хуҫалӑх унӑн: сарай, кӗлет, нӗхреп… Вӗсене тытса тӑма ай-яй йывӑр. Уйрӑмах пӗччен хӗрарӑма. Ҫулленех ӑна ҫӗнетмелле, кӑна улӑштармалла. Алтатти аппан та сарай тӑрри унтан-кунтан шӑтнӑ. Ӑна юсаттарма вӗткеленетчӗ, сарай тӑррине хӗҫтимӗртенех виттересшӗнччӗ. «Пырса пӑх-ха, миҫе метр хӗҫтимӗр туянмалла ман», ― терӗ те, турткаланса тӑмарӑм. Килӗшрӗм. Виҫсе-уяса пӑхрӑм та миҫе лист туянмаллине пӗлтертӗм. Унтан ҫапла каларӗ: «Аллу-уру ҫыпҫӑнать. Вӑхӑт тупса, майласа пар-ха». Ӑна-кӑна ӑсталама пӗчӗклех атте хӑнӑхтарнӑ мана. «Пулӑшакан пулсан, пӗр-икӗ кунтах витме пулать. Макар тусӑм килӗшсен, леш эрнере тытӑнатпӑр», ― терӗм те Алтатти аппа патӗнчен киле тухса утрӑм. Паллах, хак тунӑ ятпа чей ӗҫме те чӗнчӗ Алтатти аппа, анчах пӗрте кӗрсе чӑрмантармарӑм эп.

— Ҫак хатӗр пирки мӗн калама пултаратӑр тата? ― Аброськин тупнӑ троакара, портфельтен кӑларса, сӗтел ҫине хутӑм. ― Кунашкал япала камӑн пур?

— Иҫмасса, ман хатӗр вӗт-ха ку, ― троакара кап ярса тытрӗ Пракух. ― Ӗнер те усӑ курнӑ эп унпа. Ир-ирех ӗнесене сывлӑмлӑ клевер ҫине кӑларса янӑ та иккӗшӗ кӗпӗнсе кайнӑ. Эп вара ҫак хатӗрпе ӗнесене хырӑмран паклаттартӑм. Юн ҫыпҫӑннӑ вырӑн та пур ак. Ӑна эп ӗҫ хыҫҫӑн шкафа пӑрахнӑччӗ…

Ветеринари пунктӗнче кам пулчӗ тата? Кам кӗрсе тухрӗ?

— Ай, ӑҫтан астуса ҫитерӗн?.. Ятарласа сӑнаса ларман та. Каларӑм ӗнтӗ: малтан Алтатти аппа пулчӗ. Унтан… Лидия Гурьевна, магазин заведующийӗ, кӗчӗ пулас.

— Лидия Гурьевна мӗн йӗтӗмпе ҫӗрерӗ. Выльӑх-чӗрлӗх чирленӗ-и ун е…

— Ҫук, манпа мар, Алтатти аппапа сӑмахларӗ вӑл. Хӗҫтимӗр пирки калаҫрӗҫ. Юлашкинчен Лидия Гурьевна сӑмаха ак епле вӗҫлерӗ: «Перекет кассинче укҫа пур паян. Магазинта сутса тунӑ укҫана йӑлт перекет кассине патӑмӑр. Ултӑ пин тенкӗ».

— Укҫа пирки кам сӑмах пуҫларӗ малтан? Алтатти аппа-и е Лидия Гурьевна?

— Хӗҫтимӗр пирки Алтатти аппа пӗр-икӗ кун тӑхтама ыйтрӗ. Лидия Гурьевна вара укҫа-тенкӗ ҫине куҫрӗ… Тӑмана, тинех аса илтӗм: Лндия Гурвевнӑпа пӗрле тата тепӗр арҫын кӗчӗ. Ҫӗллӗ те сарлака хулпуҫҫиллӗскер…

— Мӗн калаҫрӗ ҫав арҫын? Ун-кун сӑнарӗ-и?

— Ах, ӑна-кӑна тӑнламарӑм ҫав. Сӑнамарӑм. Район валли отчет хӑтӗрлеттӗм те…

— Алтатти аппана шӑпах ҫак япалапа шаплаттарнӑ, Пракух. Ҫавӑнпа та аса илӗр-ха: кам пулчӗ тата унта? Мӗн-мӗн ҫинчен калаҫрӗҫ.

— Ай-пай-пай! Тӑр-кӑнтӑрлах шар ҫурма пулать иккен. Ах, тем ан шутлӑр-ха. Апла-капла шухӑш пулман ман. Ирсӗрсемпе ҫыхӑнман.

Ветеринари пунктне те ҫитсе куртӑмӑр — Пракух хунӑ вырӑнта троакар ҫук. Ку ӑна калама пӗлмелле мар хӑратса пӑрахрӗ, Сӑнӗ-пуҫӗ шуралса-кӑвакарса кайрӗ. Ара, ветеринари пунктне кӗмелли ҫӑра Пракухӑн кӑна.

Тек вӑл пӗр сӑмах та калаймарӗ. Ик аллипе тӑнлавне пӑчӑртаса тытрӗ те диван ҫине лӑст тӑсӑлса выртрӗ.

Чӑрмантармарӑм ӑна эпӗ, нимӗнле ыйту та памарӑм — пурпӗрех вӑл урӑх нимӗн те пӗлтерес ҫук. Урама тухрӑм.

Тин ҫеҫ институтра лекци тӑнланӑ евӗр, профессор ӑс панине аса илтӗм: «Ҫӑраҫҫи вӑл пӑрмасӑр уҫӑлмасть. Усӗм тени те тимлемесӗр пулмасть. Ирсӗр ӗҫӗн тупсӑмне тупас тесен, сисӗмлӗ пулмалла, сӑнама-тӗпчеме пӗлмелле. Инкек-синкек пулнӑ вырӑнта-и следователь е кунтелен пурӑннӑ-ӗҫленӗ ҫӗрте — пур чух та тимлӗ пулмалла. Нихӑҫан та васкамалла мар. Шыракан ҫын яланах мӗн те пулин тупать».

Эпӗ те шыратӑп, сӑнатӑп ак. Алтатти аппа патӗнче те, ветеринари пунктне ҫитсен те… Следствие кирлӗ япала пурпӗрех тупаймарӑм-ха, йӗр ҫине ӗкеймерӗм…

Пракух, чӑн та, сакӑр сехет каялла, Алтатти аппана тӗнклеттернӗ вӑхӑтра, Варварипе пӗрле пулнӑ, туй валли Ачакран сӑра илсе килесси ҫинчен калаҫнӑ. Кун ҫинчен Варвари те, пускилти ҫынсем те ҫирӗплетеҫҫӗ, ӗнентереҫҫӗ.

Ку тата, Пракух япали, троакар тени, ӑҫта илсе пырать. Унта вӗт Пракухӑн йӗррисем пур, Пӗрре мар усӑ курнӑ унпа Пракух. Малтан та, Алтатти аппана шаплаттарнӑ кун та. Паллах, ҫав йӗрсем те упранма пултарнӑ.

Чим-ха, мӗншӗн-ха эп пӗрне йӗрӗсем кӑна шыратӑп. Паллӑ вӗт-ха: Алтатти аппана тирпейлекен ҫурмаккай мар. Латсӑр чее вӑл. Куркаланӑскер. Ҫак ӗҫе вӑл тӗплӗн хатӗрленнӗтӗр. Йӗр ҫухатас тесе, следстви ҫыннисене Пракухпа ҫыхӑнтарас тесе, ятарласа усӑ курман-ши ҫав ирсӗр ҫак хатӗрпе?

Чим-ха, Пракух епле каларӗ-ха: «Яштака та сарлака хулпуҫҫиллӗскер. Хуп-хура уссилӗскер…» Кам вӑл? Ветеринари пунктне мӗн йӗтӗмпе пынӑ вӑл? Пракух пӗлӗмӗнчи япалана вӑл та хӗстерсе тухма пултарнӑ. Пӗлӗме кӗрсе тухнӑ. Апла унӑн та ура йӗрӗ пулма кирлӗ. Шел, вӑл мӗн тӑхӑннине Пракух сӑнаман. Иҫмасса, Лидия Гурьевнӑпа пӗрле пулнӑ вӗт-ха вӑл. Апла, Лядия Гурьевна пӗлет. Ав кампа калаҫмалла манӑн.

Пӗр утӑм малалла ярса пусрӑм та чарӑнса тӑтӑм. Крыльца хӗрринче, сапаланнӑ хӑйӑр ҫинче, йӗр асӑрхарӑм, Пушмак йӗрӗ! Кӗлли кӑна та, ҫапах яр-уҫҫӑн курӑнать. Уйрӑмах ҫантаркки аван ӗкерӗнсе юлнӑ. Виҫсе-танлаштарса пӑхрӑм та, ай, ваҫка! Алтатти аппан анкартийӗнчи йӗр пекех вӑл, Тимлесех кӗмеркке майларӑм. Ку ӗнтӗ Лидия Гурьевнӑпа пӗрле ҫӗренӗ арҫынна шырама хушать.