Йĕрсем çухалмаççĕ

6

Киремет ҫырмине ҫитме вар урлӑ каҫмалла та, сад витӗр тухса, ансӑр сукмакла утмалла.

Эпӗ те кӗске ҫула кӑмӑлларӑм: тӑвайккинчен хӑпарса, сада кӗтӗм.

Тавралӑх шӑпӑрт. Садра йывӑҫсем пӗр хуҫкалмасӑр лараҫҫӗ. Улмуҫҫи тураттисем усӑннӑ. Улмисем те йышлӑ. Хурлӑхан та пиҫсе ҫитнӗ. Чие те… Ҫапах садра йывӑр шӑршӑ, ӑша пӑтрантаракан шӑршӑ тӑрать. Мӗн амакӗ ку? Куҫа мӗн йӗплет? Питҫӑмарти тӑрӑх куҫҫулӗ йӑпӑртатса анчӗ. Аш пӑтранма, пуҫ кашлама пуҫларӗ. Усӗрме тытӑнтӑм.

Тӗмӗ хыҫӗнчен такам апчхулатни илтӗнчӗ те эпӗ унталла пӑрӑнтӑм. Ҫӗркаҫ паллашнӑ Рита лара парать иккен. Сак ҫине чавсаланнӑ та пӗтӗм ҫанҫурӑмӗпе чӗтренсе йӗрет.

— Хитре хӗрсем те макӑрма пӗлеҫҫӗ-и? — хулпуҫҫинчен сӗртӗнсе илтӗм ӑна.

Рита тӗрленсе ларчӗ, йӗпеннӗ куҫӗсене тутӑр вӗҫӗпе типӗтрӗ.

— Епле макӑрмастӑн? Тӑрӑшрӑмӑр-тӑрӑшрӑмӑр та ― пӗтӗм ӗҫ харама кайрӗ ав. Пӗтӗм сад пӗтрӗ.

Йӗркеллӗн нимӗн те ӑнланаймастӑп-ха.

— Диверси вӗт-ха ку. Чӑн-чӑн диверси! — ура ҫине тӑчӗ Рита. ― Савӑтсенчен утмӑл тонна аммиак шывӗ юхтарса кӑларнӑ.

Тӗрӗсех ӗпкелешет иккен — тӗмӗсем хушшинче шыв кӗлленсе тӑрать. Хӑмла ҫырлисем хушшинче те… Ятарласа шӑварнӑ тейӗн. Хӗвел питтинче шыв сӑрхӑнма та ӗлкӗрнӗ, тӑпра хытса ларнӑ, ҫуркаланнӑ. Аммиак шывӗ ҫырманалла та самаях юхнӑ.

— Йывӑҫсем хӑраҫҫӗ ав. Пӗвери пулӑсем пӗтеҫҫӗ, ― кӑмӑлсӑрланса калаҫрӗ Рита.

Тинех ӑнкартӑм: ман куҫсене те аммиак шӗвекӗ шывлантарать иккен. Ӑша йӗклентерет, чыхӑнтарать кӑна.

Текех садра тӑмарӑм — уялла утрӑм. Рита та манран юлмарӗ.

Йӑрӑс пӗллӗ вӑл. Кӗре сӑнпитлӗ. Шывланнӑран-ши, кӑн-кӑвак куҫӗ кантӑк пек ҫуттӑн курӑнать. Тикӗссӗн пусса, ҫӑмӑллӑн утать. Уҫӑ саслӑскер, вӗҫӗмсӗр калаҫать.

— Тырпул тетпӗр. Апат-ҫимӗҫ тетпӗр. Тырпул туса илме те ҫӑмӑл мар. Акатпӑр та, ыраш шӑркана ларсан, пӑр ҫапса каять, хурт-кӑпшанкӑ тапӑнать. Тырпула сӑтӑр тӑвакансем те нумай. Кӗрешмесен, тырпула вӗсем йӑлт пӗтерме пултараҫҫӗ.

Рита, утма чарӑнса, тӑпра муклашки илсе пӑхрӗ, касӑ тарӑнӑшне виҫрӗ, сапаланнӑ ҫӗҫӗсене майлаштарчӗ те телефон юпи ҫывӑхне юлнӑ ҫӗр лаптӑкне утӑмпа виҫрӗ. Лаптӑкӑн икӗ вӗҫӗ те савӑл пек шӗвӗркке. Телефон юпин икӗ енӗпе те вунултшар утӑм сухаламасӑр хӑварнӑ. Пӗрре те килӗшмест ку Ритӑна. Анчах сухаҫӑсем пирки пӗр сӑмах та шарламарӗ, мана хӑваласа ҫитрӗ те каллех шӑкӑлтатма пуҫларӗ.

Манӑн хӑвӑртрах Киремет ҫырмине ҫитес кӑмӑл-ха. Ҫепӗҫ чӗлхеллӗ Ритӑран та уйрӑлса кайма аван мар. Пӗлместӗп ун калаҫӑвне. Юмахласа, уй-хир тӑрӑх утса, тӑвӑннӑ ӑшчиккине лӑплантартӑр-и, ара.

— Аммиак шывӗпе ҫыхӑннӑ ӗҫсене эпир йӑлтах механизациленӗ. Мӗншӗн тесен хӑрушлӑхӗ пысӑк унӑн. Ҫӗркаҫ, ав, ӑна утмӑл тонна юхтарса кӑларнӑ. Хӑрушӑ ку. Ҫав тери хӑрушӑ! Япала вӑрланинчен те, ҫынна кӗрентернинчен те хӑрушӑ. Аммиак пӑсӗ йӑлтах сывлӑша саланнӑ, сывлӑш вараланнӑ. Пӗлтӗр фермӑран виҫӗ сурӑх ҫухалчӗ те, яла виҫӗ милици ҫынни килчӗ. Паян ак пӗри те ҫук. Шӑнкӑравларӑм вӗт-ха. Кулагин та килсе пӑхмарӗ. Уншӑн явап тыттармаҫҫӗ терӗ кӑна.

Ура утсан, ҫул юлать, теҫҫӗ. Халӑх хушшине тухсан, темтепӗр илтетӗн. Эпӗ те ак Уйкаса килтӗм те мӗн кӑна илтмерӗм, саккунта кӑтартман самантсене тӗл пултӑм. Ҫӗнӗлӗх ку маншӑн. Уголовнӑй кодексра сывлӑша, шыв-шура варалакансене явап тыттармалли статья пур. Вӑл статьяпа айӑплас тесен, сывлӑшпа шыв-шура сиенлекен мӑшкӑлтӑк шывсемпе, производство каяшӗсемпе вараланине ҫирӗплетмелле. Аммиак шывӗ — усӑллӑ япала. Ӑна укҫа тӗлесе илеҫҫӗ. Ӑна таса мар шывсен шутне те кӗртеймӗн. Производство каяшӗ те мар вӑл. Апла ҫутҫанталӑка аммиак шывӗпе варалакана явап тыттармалла мар-и? Тыттармалла. Ӑна та суд тенкелӗ ҫине лартмалла. Анчах асӑннӑ статьяра «минераллӑ имҫам» сӑмахсем ҫук. Ку — саккунти ҫитменлӗх. Кӑлтӑк.

Эпир ҫул хӗррине икӗ цистерна вырнаҫтарса лартнӑ тӗле ҫитрӗмӗр. Тимӗр цистерна та ӗмӗрлӗх мар. Тутӑхать, шӑтать, юрӑхсӑра тухать. Анчах темле сӑнасан та, шӑтнӑ вырӑн курӑнмарӗ. Аммиак шывне кран уҫса юхтарнӑ.

— Ах, кам чӑрсӑрланчӗ-ши? — тарӑхрӗ Рита. ― Кам алхасрӗ? Тен, мана кураймасӑр ҫапла хӑтланнӑ, э?

Эпӗ чӗнмерӗм. Тимлесех цистерна кӗтессине, кранне тӗрӗслерӗм.

Иккӗмӗш цистерна патӗнче ура йӗрӗсем курӑнчӗҫ. Хӑямат, каллех Ухватов тӑхӑннӑ пушмак йӗрӗсем! Вӗсенчен васкасах кӗмеркке ӑсталарӑм.

— Униҫҫе кинемей! — кӑшкӑрчӗ Рита. ― Хурсене пӗвене ан кӗрт. Пӗвери шыв аммиак шывӗпе вараланнӑ. Хурсем минреме пултараҫҫӗ.

Эпӗ те ҫырманалла тинкертӗм. Шап-шурӑ хурсем, пуҫӗсене каҫӑртса, ҫунатланса-кикаклатса, пӗвенелле талпӑнаҫҫӗ. Кинемей, курпунне кӑларса, хурсем хыҫҫӑн сӗнкӗлтетет.

Ҫавӑнтах ҫырманалла ыткӑнчӗ Рита. Эпӗ — ун хыҫҫӑн.

Униҫҫе кинемее мар, пире те, Ритӑпа иксӗмӗре, хурсем йӑпӑр-япӑрах пӑхӑнмарӗҫ.

— Эп хевтесӗррине хурсем те сисеҫҫӗ, шельмӑ. Туяпа юнасан та хӑрамаҫҫӗ, ― терӗ Униҫҫе кинемей, пулӑшнӑшӑн иксӗмӗре те тав туса.

Кӗҫех Рита, пирӗнтен уйрӑлса, комбайнсем патне васкарӗ.

— Следователӗн те уй тӑрӑх ҫӗремелле-и? ― тет Униҫҫе кинемей. Эп камне Лисук кинемей каласа панӑ ӗнтӗ ӑна. ― Пӗлтермелли пур. Те каласан лайӑх, те каламасан… Хушша-хуппа кӗме хушмаҫҫӗ те…

— Кала, кинемей, кала, ― тетӗп ӑна, ҫывӑха пырса. ― Ватӑ ҫын сӑмахӗ харам ҫӗрте выртмасть.

— Тӗрӗсси вилӗмрен хӑтарать, теҫҫӗ. Тен, эпӗ калани те вырӑнлӑ пулӗ. Ҫын ҫӑварӗнчен усалли те тухать, ырри те…. Вадим пирки тӗрлӗрен халаплаҫҫӗ. Ҫапах та Вадима пустуй кайса лартрӗҫ. Айӑплӑ мар вӑл. Вушатӑя пенӗ каҫ ачи ҫӗрӗпех мунчара пулнӑ.

«Мунчара? Кам мунчинче? Ӑҫтан пӗлет-ха тата ун ҫинчен Униҫҫе кинемей?»

Кинемей эпӗ ыйту парасса кӗтмерӗ, малалла каларӗ:

— Хам куҫпа куртӑм. Ҫавӑнпа ӗнентерсех калатӑп: Вадим мар, урӑххи пенӗ хӗре. Хам ҫав кун кӑштах хавшарӑм. Хур чӗпписем хыҫҫӑн мӑнукӑм ҫӗрерӗ. Каҫхине пӑхатӑп — икӗ чӗпӗ ҫук. Ҫырмана татӑлса юлман-и тесе шырама тухрӑм. Кӗршӗсем каланӑ тӑрӑх, хур чӗпписем урине ыраттарнӑ-мӗн те кинӗм иккӗшне те асӑрханса йӑтса кайнӑ. Эпӗ вара лӗпӗстетсе ҫӗремерӗм, каялла таврӑнтӑм. Ҫырмаран хӑпарсан, Гальӑсен анкартине кӗтӗм. Ҫул кӗске унтан. Галя — Вадим варлийӗ. Пӗр-пӗрне юратаҫҫӗ вӗсем. Авланнӑ пулсан та, Вадим ӑна пӑрахмасть. Хурӑн варӗнче е Гальӑсен мунчинче кӗрнӑҫаҫҫӗ вӗсем. Хам та пӗрре мар курнӑ. ― Униҫҫе кинемей хӗвеле май ҫаврӑнса ларчӗ, тутӑрне юсаса ҫыхрӗ. ― Карта хӗррипе кӑштӑртатса пыратӑп хайхискер. Сасартӑк мунчаран палламан ҫын ӗрӗхтерсе тухрӗ. Мана асӑрхарӗ те, питне хупласа, ҫырманалла талпӑнчӗ. Хӑрах аллине сӑран сумка тытнӑ, тепринче — темӗнле патак. Кисӗп те мар вӑл, кӗреҫе те мар. Пӗр вӗҫӗ ҫинҫе, тепӗр вӗҫӗ — лаптӑк. Чӗре сӗлетсе илчӗ. Ырӑ ҫынах пулас ҫук ку терӗм те мунчана кӗрсе пӑхма шутларӑм. Алӑка уҫрӑм та лайӑхмарланса кайрӑм — мунчара Вадимпа Галя лараҫҫӗ. Курнӑ куҫа курми туса, каялла таптартӑм.

Униҫҫе кинемей калаҫма чарӑнчӗ, хутаҫран кӗленче кӑларса, шыв ӗҫрӗ. Эпӗ вӑл малалла мӗн каласса кӗтрӗм.

— Эх, ывӑлӑм, тӑруках мӗн пулса тухасса пӗлме ҫук ҫав, ― терӗ кинемей кӑштах чӗнмесӗр тӑнӑ хыҫҫӑн. ― Мунчаран палламан ҫын тухнине никама та шарламарӑм. Тӑруках ӑна-кӑна чухлаймастӑн ҫав. Кам пӗлет, тен, Вадим тусӗ-юсӗ вӑл. Ырӑ шухӑшлӑ маррине кайрав тин пӗлтӗм. Тепӗр кунне кӑвак шуҫӑмлах Галя ман пата ыткӑнса ҫитрӗ. «Кинемей, ма Вадимӑн пушмакӗсене пытарса хутӑн? — тет. ― Винтовкине те тӗкӗнмелле марччӗ», ― тет. Эпӗ шалт тӗлӗнтӗм. Пӗр япала та тӗкӗнмен эп мунчара. Апла-капла хӑтланас шухӑш пулман мӑнӑн. Нихҫан та япала хӗстерсе ҫылӑха кӗмен. Галя пурпӗрех ӗненмерӗ. «Вадим арӑмне, Иннӑна, кайса кӑтартасшӑн-и? Йӗкӗлтесшӗн-и? Ун арӑмне манпа хирӗҫтересшӗн-и? Кайса кӑтарт! Йӗкӗлте! Хӑрамастӑп! Вӑтанмастӑп та! Вадим манпа пурӑннине Инна хӑй те пӗлет», ― терӗ те алӑка пур вӑйран хупса-шатлаттарса кайрӗ. ― Униҫҫе кинемей, малалла пӗкӗрӗлсе, ура ҫине тӑчӗ, туйи ҫине таянчӗ. ― Ҫынни ырӑ кӑмӑллӑ, йӑваш терӗ те Лисук кин сан ҫинчен, ҫавӑнпа вӑтанса-туса тӑмарӑм, йӑлт каласа патӑм сана. Тата акӑ мӗн. Куратӑн-и, ав, ― вар вӗҫӗ еннелле кӑтартрӗ Униҫҫе кинемей, ― тӑр-кӑнтӑрлах ҫавӑнта пӑшалпа кӗрӗслеттереҫҫӗ. Утса ҫӗрекен курӑнмасть — пӑнн! тунӑ сасӑ илтӗнет. Виҫӗмкун, хӗвел ансан, чӑнах та, пӗр ҫынна асӑрхарӑм — улӑм ӑшӗнчен велосипед туртса кӑларчӗ.

— Галя хӑш урамра пурӑнать? — кинемее пӗлтӗм эп.

— Ҫӗнкасран вӑл, анчах килте мар халь. Ҫуллахи лагерьте. Урпаш вӑрманӗнче пӑрусем пӑхать. Унпа курса калаҫас тетӗн-и? Калаҫ ҫав, калаҫ, ― ман шухӑша пӗлнӗ пекех пулчӗ Униҫҫе кинемей.

Киремет ҫырмине кайран та ҫитсе курма пулӗ. Халь хӑвӑртрах Гальӑпа курнӑҫмалла. Урпаш вӑрманне ӑҫтан каймаллине ыйтса пӗлтӗм те, Униҫҫе кинемейпе сывпуллашса, ҫуллахи лагере ҫул тытрӑм.