Авантуры Вырвіча, Лёдніка і Чорнай Меланхоліі

Раздзел пятнаццаты ДВА ДВУБОІ I ТОНКАСЦІ СТАТУТА

Дудар — не гаспадар, стралец — не жылец, рыбак — і той на вушы абгніець.

А што казаць пра шляхцюка, якога півам не паі — дай шабельку скрыжаваць на сойміку з іншым панам-братам...

Праўда, і тут залатыя вёслы рухаюцца супраць плыні... Аднойчы падчас балявання Ігнацы Пац выклікаў на двубой маладога Пане Каханку, не вытрымаўшы грубых жарцікаў... Радзівіл загадаў дзёрзкага ўзяць у ланцугі ды пасадзіць у сутарэнне. Беднаму Пацу абвясцілі, што яго асудзяць на горла... Святара прыслалі паспавядаць... А потым, як ужо валаклі працверазелага ды змучанага да месца страты — ага, напалохаўся, дурню! А гэта проста добры ўладар пажартаваў! Радзівіл з Пацам расцалаваўся, гучна яго прабачыў, тры дні ўдалы жарт запівалі за бяседным сталом, пасля чаго няшчасны Пац усё-ткі памёр самай удалай шляхецкаю смерцю, перапіўшыся.

Колькі Вырвіч прыемнай зухаватасці такой займеў і з куфлем, i з шабелькаю! Сумленныя паны, ясная справа, падп’юцца — б’юцца, не падп’юцца — б’юцца, бо не напаілі... Замежнікі, вядома, крывяцца з ліцвінаў: дзікуны!

Двубой — гэта паводле кодэкса, а не тады, калі п’яная кодла на другую такую ж прэ. Ды яшчэ не сумленнымі шаблямі, а шастапёрамі па галовах...

Але што зробіш з гарачым норавам шляхоцкім! Бойкi — яны ж у самай сутнасці рэчаў ды рэчываў. Які Лёднікаў трактат дзе ні разгарні — то зялёны леў паглынае сонца, што сімвалізуе, як расліны прыўлашчваюць святло, то змяюкі адна адну пажыраюць, што ёсць узаемадзеяннем ртуці й серы...

Вырвіч не ведаў, што ён у дадзены момант увасабляе — серу ці ртуць, але больш за ўсё хацелася знішчыць тое рэчыва, што ўвасабляе Мануцы. Усмешлівы, гожы, чорныя вочы блішчаць... Выліты Ланцэлот альбо Трышчан! Чаму Гасподзь папускае, каб гнюсь выглядала высакародна?

Пранціш азірнуўся, каб яшчэ раз ацаніць абстаноўку... Гразка, але першая траўка прабіваецца, не дасць падэшвам моцна слізгаць. Хмызы побач, голыя, як бізуны... Можна зачапіцца. Сонца справа... Сцяна злева...

На тле такой сцяны толькі й забіваць. У вышчарбленых, счарнелых, пазелянелых цаглінах угадваліся злавесныя выскалы, выбоіны цямнелі пустымі вачніцамі. Рэшткі калонаў сведчылі, што тут калісьці была не проста табе адрына ці маслабойня, а, магчыма, флігель для вытанчаных панскіх пацехаў, і вытылінгвалі тут флейты, мармыталі салодка мандаліны, падносіла белая ручка да вуснаў срэбны келіх з барвовым напоем...

Барвовы напой пральецца і сёння.

— Ваша мосць граф, кепска бачу я, даруйце ўжо мне, а што гэта ў вашае мосці на ручцы правай бліскае, пад манжэтам? А пакажаце, пане дабрадзею мой, бо кепска бачу...

Тонкі голас графа Вінцэнта Тышкевіча гучаў так прабачальна... Але ясна было: не адступіцца, пакуль не атрымае адказу.

Сляпы, разумееш... Дурнаватым прыкідваецца. А ўгледзеў металёвы бранзалет, які Мануцы схаваў пад карункавым манжэтам. Пранціш перакінуўся позіркам з Лёднікам: той папярэджваў пра хітрасць, якую можна падчас бойкі з дапамогай такога бранзалета з адмыслова трывушчай сталі ўчыніць... I правілы непарушаныя застануцца.

Таўстун Вінцэнт усё гэтак жа паўжартам, прабачальна змусіў італьянца зняць падазронае ўпрыгажэнне. Як яшчэ раней настаяў, каб секунданты Мануцы, вядомы фехтавальшчык пан Вайніцкі, даўбель з рассечаным мясістым носам, ды прайдзісвет-лекар Дэмбіцкі, жэрдка з кацінымі вусамі, абодва стаялі побач з імі, панам Вінцэнтам і доктарам Лёднікам, і ні на крок не набліжаліся да фехтавальшчыкаў. Каб секундантам быў Бутрым, Мануцы і не падумаў бы паслухацца, толькі й стараўся б расцвяліць доктара. I ўдалося б. I скончылася б крывавай валкай, у якую ўцягнулі б немавед колькі народу.

Бутрым ужо ўсе вусны сабе скусаў, ботамі яміну ў вільготнай вясновай глебе вытаптаў. Ягоная доктарская валізка сіратліва прыхінулася пад хмызамі. Перад сваімі бойкамі ніколі так не хваляваўся — зацяты ды спакойны, што камень. Няўжо так не верыць у Вырвіча? Нават крыўдна.

Першыя ж удары лязо аб лязо давялі, што перамога лёгкай не станецца. Адразу перастаў здавацца прахалодным ветрык, які шнырыў пад кашуляй — біліся без верхняга адзення.

Танец са смерцю мусіць быць самы прыгожы...

Бо тое, што пасля, — яно пазбаўленае чароўнасці... Гніенне, акасцяненне і хрусткасць... Таму няхай пакуль усё імчыць, і кожны рух вывераны і хуткі, і кожны погляд як дубцом па вадзе...

Пранціш нават не зважыў укол у перадплечча. Гэта Лёднік загарлаў: спыніць двубой, адзін з ваяроў паранены! Пранціш толькі раўнуў, гледзячы ў ненавісныя італьянскія вочы, у якіх тарантэліла насмешка:

— Я ў парадку! Б’емся!

Батман... Контр-дэгажэ... Куле... Дэвелапман... Батман... Флэш атак... Халера... Халера... Халера...

Сярод жывых толькі аднаго фехтавальшчыка Пранціш ведаў не горшага за Мануцы — Бутрыма... Ну, i Меланхолію... Любога іншага ўклаў бы ўжо. Любога іншага...

Яшчэ адзін укол — лязо рапіры прайшло пад скурай на левым баку, слізганула па скабах...

Глупства! Б’емся! Батман! Флэш атак! Тушэ!

I Пранціш дастаў саперніка, шкада, толькі драпіна, але расцвілі макі і ў таго на кашулі...

Што ж боты такія цяжкія сталі... А Мануцы рухаецца так, што воку цяжка адсачыць.

Лязо бліснула зусім не там, дзе Вырвіч яго чакаў... Вось і ўсё, даражэнькі Гіпацэнтаўру, даскакаўся...

Але прагнае вастрыё не ўпілося ў цела. Нібыта нейкі прывід ухапіў італьянца за руку, замарудзіў... Самазваны граф нават недаверліва ўтаропіўся ва ўласную рапіру, што адмовілася рабіць, як належала. I можна было б паспрабаваць засадзіць мярзотніку ў жывот вастрыё, дзякуючы імгненню разгубленасці...

Але Вырвіч занадта добра ведаў, што гэта за прывід.

Мануцы злосна і трохі спалохана вылаяўся — яго рапіра ўпала ў маленькую сумную лужынку, проста не ўтрымалася ў раптам знямелай руцэ... Да італьянца кінуўся ягоны лекар, а Вырвіч, паслізгваючыся на карэнні, ірвануў да Баўтрамея — той адышоўся далей ад іншых сведкаў двубою, прыхінуўся да аблезлай калоны... Знаёмы цяжкі позірк, пашыраныя зрэнкі, ажно вочы здаюцца чорнымі, набліжаешся — прысмак медзі ў роце...

— Не смей!

Пранціш страсянуў Чорнага Доктара за каўнер, той уздрыгнуў, ледзь не паваліўшыся, вінавата апусціў вочы, з якіх знікла нечалавечая напруга.

— Куды лезеш у справу гонару! Так і не навучыўся шляхецкаму кодэксу, мужык?

Вырвіч, які б ні быў раз’юшаны, шаптаў ціхутка... Не хапала іншым здагадацца... Тут Мануцы сабраліся падлоўліваць на несумленнай гульні, аж на табе — каманда Вырвіча мухлюе!

Доктар прашаптаў тужліва:

— Ён цябе заб’е...

— Гэта двубой! — Вырвіч ледзь выціскаў словы скрозь зубы. — Ганьбу на мяне сабраўся наклікаць? Вырашыў, што я памерці баюся? Ды кім ты мяне лічыш? Я — шляхціц! Хай мяне хоць на кавалачкі сякуць — маўчы! Яшчэ раз улезеш — пракляну!

I, адыходзячы, прасіпеў:

— Пасля Мануцы буду біцца з табою! Гэта абраза!

І гукнуў, каб неяк патлумачыць незразумелую сцэну сведкам:

— Доктар занепакоіўся аб маіх ранах. Я пераканаў, што яны не перашкодзяць мне працягнуць бойку. Спадзяюся, і вам, граф, таксама...

Змрочны Мануцы патрос рукою, якая згубіла была рапіру, сагнуў, разагнуў.

— Так, нечаканы прыступ нервовага паралюшу. З боку вашае мосці было высакародна не скарыстацца. Усё прайшло. Да вашых паслугаў.

I перавёў позірк, у якім так і гарэла падазронасць, на Бутрыма.

— Мне здаецца, пан Лёднік таксама гатовы далучыцца да нашага... carnevale. Мой секундант, пан Вайніцкі, з радасцю станецца ягоным субяседнікам...

Уладальнік распалавіненага носа ахвотна выскачыў наперад, паклаўшы руку на наверша шаблі. Відаць, як было й загатоўлена.

— Ну, давайце ж! Гутарка на чатырох куды цікавей!

Вырвіч злосна азірнуўся: Лёднік, падобна, рады згадзіцца... Як жа, заўсёдны галоўны герой... Вунь i Мануцы аж гарыць менавіта з Лёднікам счапіцца, быццам Вырвіч герба Гіпацэнтаўр — усяго толькі займенне, рыштункам горшае. I Чорная Меланхолія, бессаромная дзеўка з абадранай спінай, вечна паўзверх Вырвіча паглядае на старога, страшнага ягонага былога слугу... Ці не яе вочы белыя лупяцца з-за якой аблезлае калоны, з чорных хмызоў?

— Пратэстую! Б’емся сам-насам, пакуль зброю трымацьмем!

I Пранціш біўся... Як ніколі ў жыцці. I не, гнеў больш не зацямняў вочы, не ператваралася кроў у шампанскае ці віно... Hi болю, ні стомы, толькі нянавісць, што пераўтварылася ў ледзяную атруту.

Вастрыё, што ткнулася ў плячо, зусім не было халодным. Распаленым яно чулася... А вось наступны ўдар цэліў у грудзі... I адзіны спосаб быў яго адвесці — той, што адпрацоўвалі з Лёднікам.

Абломак рапіры бліснуў у стаптанай гразі... Паўзверх лінула кроў з распаласаванай далоні. I апошні ўдар у саперніка... Ну, валіся, мярзотнік!

Мануцы, усё яшчэ сціскаючы паламаную рапіру, хістаўся... З раны ў баку штуршкамі выцякаў цёмны струмень. Але італьянец стаяў, шырока расставіўшы ногі ў высокіх ботах з калісьці бліскучай жоўтай скуры, зараз непалітэсна захляпанай гразёй. Гэтак жа ўпарта трымаўся Пранціш, прыціскаючы да бока сагнутую ў локці руку, каб зменшыць крывавы дождж, што паліваў сакавіцкую зямлю.

— Не падыходзь! — раўнуў з апошніх сілаў Вырвіч, заўважыўшы збоку цёмны цень.

Сілы нанесці ўдар не было ў ніводнага дуэлянта. Змаганне перайшло ў «хто каго перастаіць».

«Ён першы зваліўся!» — мільганула радасная думка, перш чым усе думкі скончыліся.

Здаецца, як належыць добраму хрысціяніну, згадаў мілыя абліччы Дамінікі і дзетак. А белыя паганыя вочы зусім ні да чаго ўспамінаць на ганку апошняй шляхецкай карчмы.

— Шляхецкая зухваласць горай арсенікуму белага атрутнага... — буркатаў побач нізкі голас. — Стаяць, крывёй сплываць, абы ворага ўесці...

— Ты шчэ горшы ўпарцец, татусю. I з распаленай бляхі не сышоў бы. Вось спірытус, як ты прасіў... I цеста зацвілае.

Наступны раз ачуняў Вырвіч ад размеранага стуку побач. Так-сяк разляпіў павекі, паміргаў... Змахнуць слёзы, што навярнуліся ад пякучага святла, не ўдалося — рукі як свінцовыя. Асабліва левая — ажно болем прастрэліла. Скабы смыляць. Галава таксама паварочвацца не хоча.

Драўляная столь, прывэнджаныя, нібы пажарам, бэлькі. Справа сцяна, упрыгожаная паўзверх палатна таннымі папяровымі шпалерамі бланжавага колеру ў дробныя сінія кветачкі. Нешта знаёмае... Ды гэта ж былы дом Лёднікаў, які Тызенгаўз напачатку доктару прапанаваў, а тады за наравістасць адабраў! Бэлькі абпаленыя былі падчас рызыкоўнага хімічнага доследу, ледзь дом не спаліў полацкі Фаўст. А астатняе ўсё змянілася... Злева кітайская выцвілая шырма — трыснёг, качкі. З-за яе і даносіўся стук...

Пранціш скасавурыўся: на шчасце, шырма не захінала цалкам від, і, павярнуўшы галаву, можна было разгледзець крыніцу гукаў.

Дзве крыніцы.

Можа, гэта ўсё яшчэ блёкат?

Чорная Меланхолія, зацягнутая ў сталёва-шэрую сукенку, упэўненай рукой паслала кідальны нож у сцяну, у лапіну з абадранымі бланжавымі шпалерамі. Нож, таксама знаёмы, пазбаўлены дзяржальна, праляцеўшы сажняў пяць, смачна ўгрызся ў бярвенне.

Зараз жа, шчыльна побач з тым нажом уторкнуўся іншы. Пасланы доўгай доктаравай рукой. Але, на густ наймічкі-забойцы, пасланы недасканала.

— Запясце расслабіць не можаш. Нават па простай траекторыі.

Чорны Доктар хмыкнуў, падышоў пругкай хадой да зраненай сцяны, моцнымі рухамі павыцягваў лёзы — a ix засаджана з тузін — вярнуўся да паскуднай дзеўкі, што вывучала яго насмешнымі белымі вачыма.

— Недахоп практыкі. Пакажы яшчэ з пераносам траекторыі...

Меланхолія таксама хмыкнула, няспешна ўзяла з рукі доктара лязо і зрабіла дзіўнае: запуліла нож убок, той стукнуўся аб жалезны падсвечнік, прымацаваны да сцяны, змяніў кірунак палёту і ўторкнуўся дакладна ў лапік з абадранымі шпалерамі.

— Гэта табе не снег са столі чараваць.

Бутрым засяроджана падціснуў вусны, прыцэліўся... Сталь стукнулася аб падсвечнік і ўпала на падлогу.

Ну ўсё. Калі Чорны Доктар нечага не ўмее, не супакоіцца, пакуль не засвоіць і настаўніка не перасягне. Як казала нябожчыца Саламея, добра, што не пабачыў, як хтосьці мур галавой разбівае.

Меланхолія зноў прымусіла нож крэсліць паветра. Яе зацягнутая ў гарсэт танклявая постаць здавалася адлітай з гнуткай сталі.

— Аднаго не разумею, дзед. Табе ўсяго толькі трэба было не траціць на нягодніка Мануцы сваю адмысловую мікстуру. Той здох бы ўжо ад ранаў, і менш гнюснасцей здарылася б у прышласці. Ты што, не мог міма прайсці?

— Не мог. Я доктар.

Бутрым, матлянуўшы чорна-сівымі валасамі, звязанымі ў хвост, паслаў зброю ў вычварны палёт. На гэты раз амаль удалося — нож ткнуўся ў ніз мішэні, толькі з недастатковай сілай, не затрымаўся.

— А ты нашто маю дачку сюды прыцягнула?

— Ты палічыў бы за лепшае, каб паненачка наша сама ад наглядчыкаў уцякла ды заявілася подзвігі здзяйсняць, хроснага ратаваць? Гатовая была... Ледзь яе пералавіла.

Перабрэхваюцца лена, як старыя сябры.

Раздражненне заварушылася, як абуджаны ў сухой лістоце вожык, а спакойна-насмешлівы голас Меланхоліі яшчэ дадаў шоргату.

— Ты ведаеш, што пан Вырвіч даўно прачнуўся?

— Ведаю.

Доктар шпурнуў клінок, той усё-ткі здзейсніў складаны шлях і ўторкнуўся ў сцяну, праўда, крыва і неглыбока. Бутрым задаволена выдыхнуў і павярнуўся да ложка.

— Ну што, з вяртаннем, пан Франтасій. Прабач, што пабудзілі — у доме разрух, адзіны гэты пакой больш-менш расчысцілі.

Пранціш закрыў вочы, каб не бачыць худога самазадаволенага твару Чорнага Доктара, з цяжкасцю зглытнуў... Да вуснаў зараз жа даткнуўся кубак з адварам, галаву прытрымала цвёрдая рука. Калі ў вачах разамглілася, Вырвіч паспрабаваў усесціся. Віват! Не зусім вольна, але рухаецца, калі вось так развярнуцца, абаперціся спінай аб сцяну, пастарацца забыцца на боль... Можна размаўляць з усяе годнасцю.

— Колькі я так?..

— Тры дні. Здаралася горш, — Бутрым паставіў кубак на шыфаньерку з чырвонага дрэва, якая, здавалася, прыблудзілася сюды выпадкова з больш раскошнага дома. — Крыві шмат страціў.

Пранціш скасавурыўся на левую руку, заматаную ў чыстую льняную анучу так, што нагадвала сувой.

— Ну і колькі ў мяне цяпер пальцаў у наяўнасці?

— Усе, не бойся, — буркатнуў доктар. — Прыйшлося паваждацца, яшчэ месяц паходзіш у павязцы...

Што значыла — патрапіў бы да іншага доктара, дакладна папоўніў бы лік «бяспальцавых шляхцюкоў».

— Я цябе, панок, навучыла б і зубамі рапіру перакусваць. Ды, баюся, не засвоіш, бо жоначка бязгубага цалаваць адмовіцца.

Вось зараза... Выскаляецца. Стаіць, руку ў бок уперла... I Бутрым куточкам рота ўсміхнуўся, здаецца... Смешна яму, значыць?

— Можа быць, фехтавальшчык я i горшы за васпанства... Але пісталеты ўсё ўраўнуюць. Памятаеш, Лёднік, што абразіў мяне, калі спрабаваў непачэсна ўмяшацца ў мой двубой? Слова было сказана! Будзем страляцца!

Пранціш падаваўся сабе халодным і суворым. А белавалосая чума давай рагатаць:

— Ты што ж мне, ваша мосць, канкурэнцыю скласці вырашыў? Я да доктара на двубой першая запісалася! Пасля мяне будзеш!

Чорны Доктар паморшчыўся.

— Зноў шляхецкія бздуры. Так, не вытрымаў я... Сарваўся. Прабач. Сам ведаю — грэх. З другога боку — сцярпеў бы, сумленне маё было б чыстае, а ты быў бы сумленным нябожчыкам. У любым выпадку — на двубой з табою я не выйду ніколі, што б ты ні ўчыняў.

Паглядзеў на незадаволены твар сябра, раздражнёна ўздыхнуў.

— Ну хочаш — можаш мяне застрэліць, каб высакародныя нервы супакоіць. А мяне вашыя шляхецкія палітэсы не чапляюць.

Вырвіч сціснуў ад злосці сківіцы, Меланхолія рагатала, а доктар пачаў перастаўляць на шыфаньерцы шкляніцы з лекамі, мармычучы лацінскія тэрміны.

— Вось гэта ўсё з сабою дам... Пані Дамініка прасочыць, каб ужыў як след. З Капаніч па цябе прыслалі — у суседнюю карчму адправіў, тут пакуль нават экіпаж няма куды ўладкаваць, увесь двор завалены будаўнічай гламаздой. Думаю, праз пару тыдняў можна і адправіць цябе. Унутраныя органы не пашкоджаныя...

А-ёй... Значыць, даведалася жоначка пра двубой... I не апраўдаешся, чаму не прызнаўся раней. Давядзецца выцерпець справядлівыя папрокі. Зноў для белавокай чумы падстава казаць, што Пранціш пад абцасікам круціцца.

— А яна што тут робіць? — тыцнуць пальцам не мог, падбароддзем кіўнуў на Меланхолію Вырвіч. — Каго на гэты раз забіваць узялася?

Паскудная дзеўка зноў выскалілася, як цыган на шаўковыя порткі.

— Пра мае замовы, пан Вырвіч, табе лепей не ведаць — жывым застанешся. Вось калі мне цябе замовяць — ты й не здагадаешся, аддасі моўчкі залатыя ключыкі вогненнаму мору. Радуйся, што жывы застаўся, ды рыхтуйся да жоначкі на кухталі, ваяка.

Пазбірала свае нажы, развярнулася дый выслізнула з пакоя, быццам начніца. Пранціш зноў адчуў незразумелае раздражненне, калі Бутрамей моўчкі праводзіў поглядам чуму. Таямніцы сумесныя развялі... Само вырвалася злоснае, цёмнае, зайздрослівае:

— Што, забыўся ўжо на Саламею?

Папрок быў жорсткі і несправядлівы, і Лёднік скалануўся, як ад удару пугай па спіне.

— Ніколі не забудуся. I ты гэта ведаеш.

Не азірнуўся, таксама рушыў да выхаду, выпрастаны, як астранамічная вежа.

— Я прышлю прыслугу з лекамі і вячэрай. Вы саслабелі, пан Вырвіч, перад далёкай дарогай трэба аднавіцца.

У голасе пару пудоў колатага лёду. Значыць, закранула.

На бланжавых шпалерах загайдаліся прывіды — сакавіцкае сонца за акном аблашчыла вербы, на якіх прыдрамалі коцікі.

Пранціш улёгся на падушкі, так-сяк прыладзіўшы хворую руку, каб найменш балела. А сумленне балела яшчэ больш, i тут зручна не ўладкуешся.

Пра двубой з Бутрымам — ад пачатку ясна было, што глупства... Гэта прыродны шляхціц у справе гонару забываецца на ўсе былыя сувязі. Колькі разоў Пранціш бачыў, як пасля сойміка сардэчныя сябры секліся да смерці, бо адзін другога па п’янай справе ў дзвярах штурхануў. Пасля слязьмі адзін па адным сцякуць, але абразу трэба змыць, адразу — кроў, пасля — слёзы! Прасталюдзец Бутрым, хоць дзесяць патэнтаў на шляхецтва яму дай, такіх тонкасцей не зразумее.

Калісьці Пранціш быў сведкам, як Лёдніка згаварыліся забіць людзі князя Багінскага. Князь даў слова захаваць Чорнаму Доктару жыццё, і проста прыкончыць яго не выпадала. Таму змоўшчыкі, дужыя мацакі-гусары, адзін за адным выклікалі яго на двубой, гаворачы абразлівыя словы, плюючы ў твар. Лёднік біўся па коле з адным, другім, трэцім... Аглушаў, выбіваў зброю — не хацеў забіваць. Ясна было, што рана ці позна ён зняможыцца... А Пранціш сядзеў у кустах, цярпеў, сціснуўшы зубы, i не дазваляў Алесю i Давыду ўмяшацца, абы даць старэйшаму сябру магчымасць змыць абразу, каб i надалей пачувацца з ім на роўных. Бо, калі шляхціцу плююць у твар, выцерціся недастаткова.

Толькі калі нападнікі парушылі правілы двубою, Вырвіч з палёгкай кінуўся ў сечу.

А вось чаго каля Бутрыма чортава дзеўка трэцца? I чаму ён яе не праганяе?

I чаму яна пра адважнага падкаморага слова без насмешкі не вымавіць?

Не, Вырвіч — добры хрысціянін. Ён будзе думаць пра цёмныя разумныя вочы сваёй жонкі, а не пра белыя бессаромныя...

Але чым гэтай чуме былы падкаморы не зух?

Пранціш узняўся, хапаючыся за сцены, выкульгаў у калідор: страшна не хацелася пачувацца вязнем. Тут няйначай апошнія гаспадары меркавалі ўсё перабудоўваць: шпалеры паабдзіраныя, дошкі валяюцца...

Здаля прагучаў цвёрды халодны голас:

— Вам лепей пакінуць гэты дом, Гальшка. Тут ёсць ужо дзве мёртвыя жанчыны, якія мяне кахалі.

Вырвіч задаволена вярнуўся у ложак, не даслухаўшы, што прамармыча ў адказ Чорная Меланхолія. Бутрым узяўся-такі за розум, гоніць забойцу прэч. Сапраўды, тут яшчэ нібыта чуюцца крокі пані Саламеі i панны Праксэды, асістэнткі Лёдніка.

Але і раздражненне зноў драпнула.

Кахалі... I кахаюць...

Вось крумкач стары, свет вузлом гожым жанчынам завязвае!

А Меланхолію можна апісаць у баладзе як Цырцэю... Німфу, што заваблівае падарожных на свой востраў і зачароўвае.

...Ад белых валасоў атрутнае святло абпальвае пагляд і розум асляпляе...

З-пад ложка нязграбна высоўвала медны бок начная ваза.

Пранціш скасавурыўся на сколатую лёзамі сцяну. I хай толькі хто скажа, што ў двубоі з Мануцы доктар выглядаў бы лепей. Нашчадак Палемона ўсё адно перамог! Ну перамог жа слаўна, праўда?

Былы падкаморы ўладкаваў на ложку заматаную ў анучы руку беражліва, як немаўля, і незаўважна заснуў...

Абудзіўся ад спакуснага паху чорнай поліўкі. Паднос трымала Сафійка. Пранціш мімаволі ўздрыгнуў, пабачыўшы на пекным абліччы вялікі ружовы шнар.

— Прабачце, пан Франтасій, — дзяўчына гаварыла зусім ціха, апусціўшы вочы, — такой ціхмянай Пранціш яе не памятаў. — Я ведаю, вы зноў праз мяне пацярпелі...

Вырвіч узяў у меней пашкоджаную руку лыжку... Ну, не Сякеркавы ласункі, але для страўніка, ясная рэч, карысна... А чым карысней, зараза, тым больш нясмачна. Але чорная поліўка на кураціне, ды з крывёю, ды з ячневымі крупамі, здаецца, наварыстая...

— Кінь, паненка, нявартыя шляхцянкі размовы. Гонар — мой, нікому не аддам, праз яго і б’юся, — падміргнуў Пранціш, з палёгкай пабачыў нясмелую усмешку ў адказ. — Ну што, якія навіны? Як далёка ў навуках прасунулася?

Сафійка звыкла ўпэўнена бліснула гожымі вочкамі, ахвотна ўселася на кульгавае крэсла і затрашчала захоплена:

— Я, дзядзька Пранціш, напэўна, медыцынай займуся. Як пані-маці. Прынамсі, для жанчын заўсёды спатрэбіцца жанчына-доктарка. Пані Меланхолія мне расказвала пра пані Пільштынову, якая і расейскую царыцу лячыла, і жонак турэцкага султана, і ў Вене была, і ў Канстанцінопалі. Асабліва добра яна вочы лечыць. I я навучуся! А яшчэ пані Меланхолія навучыла мяне стылетам абараняцца...

Сафійка саскочыла з крэсла, каб прадэманстраваць засвоеныя прыёмчыкі. Пранціш заперхаўся гарачаю поліўкай.

— Цябе што, Меланхолія абыходзіцца са зброяй вучыць? Ды ты ведаеш, хто яна такая? Знайшла настаўніцу!

Сафійка накруціла на пальчык цёмную пасмачку валасоў, яшчэ не схаваных пад каптур, насупілася.

— Я б хацела быць такой, як яна. Вольнай. Нікога не баяцца. Усё ўмець.

Вырвіч ледзь не перакуліў гліняную місу з поліўкай на ложак. Ды на белавалосай столькі грахоў, што Харонаў човен толькі булькне ў чорных водах Стыкса!

На жаль, маралі не паўплывалі... Дзяўчо задзірыста заявіла:

— Я не дурнейшая за свайго брата! А чаму для дзяўчатаў ні калегіумаў, ні ўніверсітэтаў няма? У войска не бяруць... Пані Меланхолія, можа, палкоўнікам была б!

Вырвіч зарагатаў. Палкоўнік Гальшка... Ну так, хіба ў войску гетмана-кларнета Міхала Багінскага, які любіў наперад сваіх войскаў пускаць аркестры. I, уласна кажучы, яны былі для яго найважнейшымі.

Ганарліўка гатовая была збегчы, і Пранціш памяняў тэму:

— А як мы зноў у гэтым доме апынуліся?

— Яе княская мосць Аляксандра Багінская паклапацілася... Тут пасля нас меркаваў майстар з Прусіі пасяліцца, яго запрасілі на людвісарню. Але як пана Тызенгаўза з пасадаў знялі, дык і запрошаных ім замежных майстроў ніхто не пільнуецца. З’ехаў той прус, не паспеў перабудаваць тут усё, як збіраўся, толькі матэрыялаў закупіў ды паруйнаваў тое-сёе. I пані Аляксандра пану бацьку такі вось аванс дала, хоча, каб стаў ейным лекарам.

Ну, гэта відэльцам па кісялі... Бутрыма не першы год да магнацкіх двароў заманьваюць.

— А дзе, дарэчы, твой бацька?

Сафійка панурылся.

— На могілках...

Пранціша ўкалола сумленне. Зачапіў Лёдніка папрокам, што забыўся на жонку, і той зноў пабег на старыя могілкі Падола ля Вітаўтава замка спавядацца, шукаць падтрымкі ды сэрца сабе рваць. Ці не лепей, каб нажы вучыўся шпурляць з белавалосай?

А там што за баталія? На двары ўсчаліся крыкі, ляснулі дзверы, а вось i знаёмы стук жалеза аб жалеза — мова вайны, слоўнік смерці,

Сафійка выбегла з пакоя, а Вырвіч, кленучы бездапаможны свой стан, паспрабаваў узняцца. Скабы перацягнутыя палатном, рана ў плячы смыліць, руку пячэ... Але неяк узняўся, выпаўз у калідор, абапіраючыся аб сценачкі, рушыў туды, дзе ўсё гучней разгаралася вайна. Калі нарэшце вызірнуў на двор, так-сяк адчыніўшы цяжкія дзверы, мог толькі зноў пашкадаваць аб сваім бядотным стане. Бо афекты былі няслабыя: Карусь стаяў з вялізным кіем, амаль бервяном, наперавес, а трое чужынцаў, у адным з якіх Вырвіч са здзіўленнем пазнаў Мануцава канфідэнта пана Вайніцкага, спрабавалі сабраць сябе з сакавіцкай вільготнай глебы і адпаўзці за весніцы. Яшчэ пару бярвён, відавочна, у ix з усяе маладой дурной сілы шпурнулі. Шукаць зброі абаронцам сядзібы не даводзілася: двор сапраўды быў завалены будаўнічымі прыладамі. Кучы цэглы, каменняў, бярвення... Стайня і хлеў разабраныя. Ад саду толькі вішанькі пад вокнамі ды пара вербачак ацалелі.

На вуліцы між тым пазбіраліся цікаўныя гарадзенцы, праўда, на пачцівай адлегласці. Узбуджана перагаворваліся, паказвалі пальцамі... Выцягвалі шыі, каб зазірнуць за плот.

Сцяцко, узброены шастапёрам, не надаваў гасцям ахвоты да сатысфакцыі.

— Я даб’юся, каб цябе чвартавалі, халоп, — сіпеў Карусю пан Вайніцкі, уздымаючыся з дапамогай чарнавусага кампаньёна.

На пытанне Вырвіча, што адбылося, уцямнага адказу не прагучала. Пан Вайніцкі, кіруючыся з дапамогай чарнавусага да пакінутых за весніцамі коней, злосна крыкнуў, што ў самым хуткім часе пра ўсё раскажа афіцыйны ліст. Трэці чалец каманды прыхадняў кульгаў на абедзве нагі і трымаўся за плячо.

Зусім побач пачуўся адчайны ўсхліп. Вырвіч павярнуўся: Сафійка заціскала кулаком рот, каб стрымаць плач, і зморгвала з даўжэзных цёмных веек слёзы.

— Ды што тут нарабілася, халера на вас? — раўнуў з апошніх сілаў Вырвіч.

Карусь як застыў на месцы з кіем у руках, так і стаяў, Сцяцко хаваў вочы ды паўтараў:

— О та ж яно як... Ну як жа яно так...

Нехта зверху вырашыў, што сцэне пасуе панылы дажджыска, і зацерушыў агіднае макроцце са змрочных аблокаў. Карусь нарэшце ўзняў галаву.

— Сваты прыходзілі.

— Што за кепікі? — Вырвіч змахнуў больш-менш здаровай рукой кроплі з твару і прыхінуўся да вушака дзвярэй, пад драўляны брыль навеса. Дзікун зіркнуў спадылба ўпартымі светлымі вачыма.

— Не жартую, ваша мосць. Ад Мануцы прыйшлі. Сватаць за яго паненку Соф’ю.

Здавалася, нават танклявыя вішанькі, якія ў хуткім часе займеюць белыя карункавыя раброны, затрэсліся ад смеху.

— Што за глупства...

— Вось і я так сказаў... — панурыўся хлопец, але без каліва раскаяння.

— Дурань гэты паноў прэч праганяць стаў! Зусім на месца сваё забыўся! — пажаліўся Сцяцко. — Кіем ледзь не пазабіваў...

— Пан з расплясканым носам заявіў, што паненка Соф’я шчаслівая мусіць быць, што яе такую... згодны нехта за жонку ўзяць... I гнюснасці пра панначку плёў... Ці ж ты, пан, такое сцярпеў бы? — дзікуна зноў закалаціла ад гневу.

— Я не сцярпеў бы. Я шляхціц, — холадна прамовіў Вырвіч. — А ты мусіў сцярпець. Ты — слуга. Чаляднік дворны. Падымаць руку на шляхціца ты можаш толькі па загадзе гаспадара альбо яго жыццё баронячы.

Прамаўляў — i сам разумеў, што на вецер i дождж яго разумныя, справядлівыя словы...

— Годнасць не толькі ў шляхціца ёсць!

Па бялявых валасах Каруся сцякаў сакавіцкі дождж, але ўпартасці змыць не мог.

Пранціш у ягоным узросце i сам такім быў — як што, кідаўся з шабляю гонар бараніць, але як можна параўноўваць шляхціца з прасталюдцам? Калі адзін хамуйла Пранцішава бацьку аднойчы ў карчме выцяў — той хлопу руку адсек, і ніхто яго не асудзіў. Бо меў святое права так учыніць!

Кій паляцеў у халодную кашу з дажджу, глебы і трывогі, спарадзіўшы брудны фантан.

— Дзядзька Пранціш, ваша мосць, пойдземце ў ложак, калі ласка! — асцярожна цягнула былога падкаморага за рукаў заплаканая Сафійка. — Вам нельга... Пан бацька сказаў, каб нізавошта вам не даваць падымацца... Запаленне можа пачацца...

Гукнула:

— Сцяцко, памажы!

Нават не азірнулася на свайго рыцара, што мок пад дажджом, як малады дуб... Ну дык дуб i ёсць, мяркуючы па ўчынках. Здаровы, зялёны і нягнуткі.

У вачах залёталі-запырхалі дробныя залацістыя херувімчыкі... Сабраліся ў купкі ды пацямнелі...

— Сцяцко, падтрымай пана Вырвіча!

Наступны раз ачуняў аўтар эпахальнага зборніка «Згукі пекныя з Падняводдзя» зноў пад галасы самай дзіўнай парачкі ў гэтым свеце: доктара і забойцы. Хаця Чорнымі называлі абодвух.

— Давай паспрабую забіць яго, — прапаноўвала белавалосая, нібыта шклянку квасу.

— Спадзяюся, не мяне? — прабурчэў Вырвіч, намагаючыся ўладкавацца вышэй на падушках. Лёднік зараз жа сунуў нейкі адвар, горкі да ванітаў, як i належыць добрым лекам.

— Што яна зноў тут робіць? — ваяўніча папытаўся былы падкаморы.

Меланхолія красавалася ў мужчынскім строі, на гэты раз падобная да дробнага юрысты з палестры: чорная доўгая світка, з рукавоў выглядаюць у меру запэцканыя атрамантам манжэты кашулі, адрослыя белыя валасы звязаныя ў куртаты хвост.

— Вашу вясёлую кампанію на дзень пакінуць няможна — гароды нагародзіце. Адзін ледзь у магільную глебу жыўцом не ўлез, другі доўбняй намахаў сабе на смяротнае пакаранне... — прыўзняла светлую ганарыстую броўку Меланхолія. — Можа, і праўда вас усіх капой прырэзаць, каб не мучыліся? А Сафійку сабе ў вучаніцы вазьму. Пойдзеш, дзеўка, рамяству майму вучыцца?

Сафійка, якая сціпла прытулілася ў куце, пераціраючы ў мice нейкія зёлкі, радасна кіўнула.

Пранціш толькі сплюнуў.

Меланхолія між тым нязмушана ўселася на зэдлік — па-мужчынску шырока рассунуўшы ногі і паціраючы падбароддзе, нібыта на ім прабівалася шчэць.

— Ну, раз усе апрытомнелі і не спрабуюць нікога з прысутных забіваць... Дзед, кліч сюды свайго наравістага слугу! Кеміць будзем...

Бутрамей, аднак, застаўся сядзець на лаўцы, з адсутным выглядам размінаючы калені, якія, відаць, зноў разбалеліся пасля наведвання могілак. Пэўна ж на зямлі ляжаў... Няўжо Меланхолія сама яго адтуль забрала? Вось смаліцаю прыліпла...

Каруся прывяла ўсхваляваная Сафійка. Хлопец заціснуўся ў кут, не наважваючыся нават падняць вочы на гаспадара.

— Кароль вельмі ўзлаваўся на Мануцы,— Меланхолія распавядала, як пра кепскае надвор’е. — Даклалі яму — магчыма, княгіня Аляксандра ды пан Вінцэнт Тышкевіч пастараліся — і пра суд у Менску, куды дактароўна прыехала хроснага выручаць. І пра двубой. Італіец парушыў волю Панятоўскага не чапаць пакрыўджаную імі дзяўчыну. Так што кароль загадаў свайму канфідэнту загладзіць правіну — раз і назаўсёды. Вось і пасватаўся наш граф да паненкі, каб каралеўскую ласку вярнуць. А што яму пасля таго, як Цялкова байструка прыняў за сына?

Сафійка апусціла вочы, але голас гучаў рашуча.

— Калі гэта спыніць пераслед... I нас усіх пакінуць у пакоі... Я згодная на той шлюб.

Бутрым ускінуўся, вочы запалаліся знаёмым цёмным агнём, а вось голас трохі хрыпеў — застудзіўся доктар, няйначай.

— Нізавошта! Пра гэта нават не думай. Ніхто цябе гэтаму распусніку не аддасць!

Пранціш згодна кіўнуў. Хаця дзеля шлюбу з вышэйшым па статусе іншыя гатовы былі самі дачок за валасы да алтара цягнуць. Шлюб з графам для дактароўны самы ганаровы, тым болей яе прыгажосць i рэпутацыя сапсаваныя.

Як ні старайся — чуткі цьмяныя ходзяць. А вянчанне любую ганьбу пакрые! Нават справа аб даказаным згвалтаванні заканчвалася без наступстваў, калі ахвяра згаджалася выйсці за гвалтаўніка. I звычайна яе дружна змушала да таго ўся разважлівая радзіна.

Але разважлівыя людзі ад гэтай банды ішлі лесам і далёка.

— Ёсць артыкул трыццаць дзявяты трэцяга раздзела Статута, згодна з якім ніхто не мае права гвалтам аддаць дзяўчыну замуж. А яшчэ спашлёмся на тое, што ў паненкі ёсць жаніх. Упэўнены, Жылкі пацвердзяць гэта — заручыны ж не разарвалі канчаткова...

Сафійка ўздыхнула, як усхліпнула, азірнулася на дзікуна.

— Але Каруся трэба адаслаць.

Пранціш пацёр лоб, на якім назаўсёды застаўся шнар ад кулі, хоць, далібог, пасля сеанса Месмера трохі паменшаў.

— Та-ак, накалаціў кіем твой чаляднік, Бутрым. Да яго могуць ужыць артыкул пра напад простага стану чалавека на шляхціца з выкарыстаннем «нязвыклага начыння»... Калі пабіты памрэ — злачынцу чвартаванне. Калі забойства не адбылося, за абразу адсякуць руку.

Сафійка ў жаху ўскрыкнула.

Пранціш пагладзіў уласную заматаную руку. Каб запаленне не пачалося...

Праўда, у пацыентаў Лёдніка такія наступствы здараліся куды радзей, чым у іншых лекараў. Над ягонай фантастычнай гіпотэзаю пра нябачных анімалькуляў, якія выклікаюць запаленне і якіх можна забіваць спірытусам ды іншымі пякучымі сродкамі, дружна рагаталі ўсе вучоныя Лёднікавы калегі... Але эфектыўнасць методы патлумачыць не маглі.

Пранціш у анімалькуляў не верыў, бо ніколі не бачыў, а ў Лёднікава майстэрства верыў.

— Можна было б апеляваць да таго, што быў наезд, і слуга бараніў гаспадароў. Тады б ён ніякай віны не меў. Але ж госці прыйшлі з мірнымі, нават пачэснымі намерамі, першымі не нападалі... Абразы, лаянкі наўпрост прамаўлялі? Ну хоць слова якое непрыстойнае?

Карусь адвёў вочы.

— Не... Гадасці вельмі пачціва казалі...

Вырвіч толькі крактануў расчаравана.

— Зараз жа адправім хлапца падалей, — адкінуў чорна-сівую пасму з ілба Бутрым.

— Ён — твой чаляднік, — нагадаў былы падкаморы. — Паводле Статута, ты мусіш зняволіць яго і выдаць суду, ды яшчэ i прысягнуць, што не маеш дачынення да ягонага злачынства. А калі паспрыяеш яго ўкрывальніцтву, цябе самога зняволяць у вежу ды спагоняць за раны пацярпелых. А паколькі мы збіраемся выкаціць італьянцу гарбуза, для ix гэта шанец — на цябе націснуць... Хіба да княгіні Аляксандры Багінскай звярнуцца ці пана Тышкевіча?

— Я нізавошта не ўцяку! — сціснуў кулакі дзікун. — Я нарабіў — мне і адказваць! Я таксама Статут чытаў. Там сказана, каб «і слуга за пана, пан за слугу, і ніхто іный ні за чый выступ і ўчынак не быў каран, толькі кожны сам за свой выступ маець цярпеці i каран быці». Калі праз шкадобу да мяне, нявартага, пачняце з паскуднікамі дамаўляцца — дык ведайце, сам пайду і здамся ім!

Па кутах пакоя, пад столлю, мітусіліся нейкія дробныя цені... А, гэта ж павуцінне на скразняку трапечацца. Во запусцілі дом...

Лёднік падышоў да Каруся, паклаў руку на плячо — той ажно ўздрыгнуў ад нечаканасці, што гаспадар яго не гідзіцца.

— Я таксама быў бяспраўным слугою, хлопец. I ў тваім узросце таксама адчайна бараніў сваю годнасць. Праўда, як ты, з бервяном не зладзіў бы... — Павярнуўся да сваей банды: — Што-небудзь прыдумаем.

Сафійка пасвятлела тварам. А Меланхолія раптам мякка i хутка, як рысь, наблізілася да Вырвіча і шапнула:

— Чуеш, законнік... А што, калі ўдасца скарыстацца пяцьдзясят трэцім артыкулам?

— Чатырнаццатага раздзела? — удакладніў Вырвіч. — Яно добра было б... Але як давесці?

— Вось за гэта не клапаціся! — выскалілася Меланхолія, насунула на белыя валасы аблезлую бабровую шапку, падміргнула Чорнаму Доктару і выслізнула за дзверы.

Чакаць наступстваў доўга не давялося. I пазбегнуць ix таксама.

Пан Вінцэнт Тышкевіч, да якога быў паімчаў Лёднік, выказаў шчырую радасць, што дачка ягонага выратаваўцы займее настолькі высокае становішча. Гэта якраз найвялікшая кампенсацыя з боку графа Мануцы! Во прыціснулі нарэшце паскудніка! А яе княская мосць пані Аляксандра дапаможа нявесце асвоіцца ў вышэйшым свеце і навучыць, як спраўляцца са зладзейскім мужам. Падумаць толькі — паненка Лёднічанка стане мачахай для каралеўскага бастарда! Вось дзе прастора для палітычных інтрыгаў!

Нікому з арыстакратаў проста ў галаву не магло прыйсці, што для беднага нерадавітага доктара такі шлюб дачкі не падасца найвялікшым гонарам... У гэтых колах шлюбуюцца не з чалавекам, а з ягоным званнем і маёмасцю.

А халоп павінен адказаць. Ну як гэта — прабачыць прасталюдцу, што пабіў шляхціцаў? Гэтак любы пачне на сваіх ворагаў слуг напускаць, маюцца ж ганебныя прэцэдэнты. Пан Міхал Валадковіч падобнае практыкаваў — і быў расстраляны ў сутарэннях Менскай ратушы па прысудзе абураных чальцоў магістрата.

Ужо раніцой, на гэты раз недарэчна лагоднай, быццам паненка, якой даставілі з Парыжа новыя крыналіны, ля весніцаў непагляднага лёднікаўскага жытла шыхтавалася прадстаўнічая дэлегацыя. Ачольваў яе сам граф Мануцы: пана прывезлі ў карэце, ён мог толькі паказаць у акенца свой рамантычна-бледны твар. Палітэсная ўсмешка адрасавалася будучаму цесцю. Нядаўняму саперніку ўсмешка адправілася таго ж фальшывага гарту. Ніякіх пакутаў сумлення і ў мікраскоп не разгледзіш. Быў і возны, які пазнаваўся па заціснутай у караткапалай руцэ позве.

Наводдаль зноў сабраліся цікаўныя месцічы: а можа, і сёння перападзе пабачыць захапляльную бойку? Той-сёй нават на дрэвы пазалазіў.

Гасцей пры наяўнасці вознага неахвотна, але ўпусцілі на двор. Вырвіч зласліва адзначыў, што падчас двубою графу дасталася больш, чым яму: з карэты Мануцы выйсці не мог, так і гутарыў, адкінуўшыся на падушках. Пранцішу Сцяцко ўсяго толькі паставіў на ганку крэсла.

Змест размовы можна было прадказаць. Box, якое неразуменне выйшла праз разбойнага слугу шаноўнага пана Лёдніка! Няшчасныя пан Вайніцкі, пан Кубліцкі ды пан Заблоцкі пацярпелі ад незразумелага нападу Галіяфа і Алаферна ў адной асобе і зараз лечацца, на мяжы смерці і жыцця мэнчацца, небаракі. Нядаўна ягоная мосць граф Мануцы выявіў міласэрнасць, адазваўшы абвінавачванне супраць былога падкаморага менскага пана Вырвіча... I пасля сумленнага двубою прэтэнзіяў да пана не мае, хоць і пацярпеў. Але дзёрзкага халопа трэба пакараць. На горла, вядома. У выпадку, калі пан Лёднік ад дабрыні сваёй не схоча злыдня выдаваць, са скрухай вымушаныя будуць сваякі няшчасных ахвяраў з яго самога спагнаць за урон. Але граф Мануцы гатовы з усім стараннем i са сваёй кішэні ўладзіць справу, калі вельмішаноўны доктар са спагадаю сустрэне ягоную прапанову... I чароўная панна Сафія зробіцца графіняй, гаспадыняй Бяльмонтаў і Опсы, i іншых уладанняў Мануцавых...

Чорны Доктар патлумачыў, што гэта занадта вялікі гонар для ягонай дачкі. Ветліва патлумачыў. Так ветліва, што Пранціш нават прыўстаў, каб не прапусціць момант, калі эскулап пачне рваць высакароднага госця на шматкі. Добра, што Сафійцы вельмі строга загадалі носа не паказваць з дому.

I тут, як у кепскіх камедыях, заявіўся Карусь. Галаву светлавалосую задраў, плечы каменныя распрастаў, хоць зараз у рукі цяжэнны меч — i на цмока...

Так, падняў руку на паноў. Так, пакалечыў. Не, ніхто не загадваў. Але гонар сваіх гаспадароў будзе бараніць i надалей. І не раскайваецца. I гатовы адказваць за свой учынак i прысягне, што пан Лёднік нічога пра ягоныя намеры не ведаў.

Сонейка весела рыхтавалася ўвасобіцца ў незлічоныя свае адбіткі ў кураслепах і пярэснах... Возны разгарнуў позву...

— Мы можам дамовіцца, пан Мануцы, не даводзячы да суда.

Лёднік гаварыў усё гэтак жа ветла... Спрачацца з ім мог толькі самазабойца. Ці нахабны каралеўскі кумпан. Белы твар італьянца, здаецца, нават праз пудру паружавеў.

— Дык паненка Соф’я прыме маю прапанову?

— Мушу расчараваць васпана. Мая дачка мае іншага жаніха, яго мосць пана Валянціна Жылку, ваяводу Супрасльскага.

— Хіба заручыны не скасаваныя? — прыўзняўся на падушках Мануцы.

— Вяселле адкладзенае, пакуль жаніх і нявеста не ўвойдуць у больш сталы ўзрост.

Мануцы нібыта расчаравана прастагнаў, але Вырвічу падалася нотка радасці ў тым стогне. А што ж: цяпер можна апраўдацца перад каралём, што сватаўство не ўдалося па разумных прычынах, i не жаніцца з нявыгаднай нявестай.

— Магу толькі пашкадаваць аб сваім спазненні... Але ў справе са збіццём маіх пасланцаў, добрых сяброў маіх... Тут справа гонару некалькіх шляхецкіх радоў.

Доктар няспешна палез у кішэню... Яшчэ да таго, як у ягоных руках апынулася невялікая чырвоная скрыначка, Вырвіч здагадаўся: чарговае з’яўленне Арфануса. Няўжо нарэшце злавесная Сірацінка перастане пераследаваць іх кампанію?

Мануцы выцер спацелы ад слабасці лоб, але вочы яго запалалі прагным жоўтым агнём... Праўда, такія ваўкі адной авечкай не задавольваюцца — рэжуць статак, пакуль саміх не прыстрэляць. Граф пры падтрымцы сваей каманды пачаў набіваць цану, лапатаць пpa вялікі ўрон, які нанёс вунь той малады разбойнік, пра няшчасных ахвяр, што паміраюць... Іх асірацелым сем’ям трэба дапамагчы перажыць гора... Магчыма, хаця б адсячэннем рукі крыўдзіцелю? А ў пана Лёдніка, здаецца, нейкая вёсачка маецца? Караблі, здаецца?

Пранціш са свайго крэсла горача ўступіў у гандаль з вышыні свайго судзейскага досведу.

Вырвіч бачыў, што Лёднік гатовы аддаць усё, што меў, а Карусь пачаў пра сваю гатоўнасць прыняць пакаранне без усялякага гаспадарскага выкупу... Сячыце, чвартуйце!

Нешта ткнулася былому падкамораму ў здаровую руку. Пранціш скасавурыўся: за спінай невядома адкуль узнікла Чорная Меланхолія і тыцкала нейкія паперы. Як быццам ён адной рукой можа іх разгарнуць...

Дзеўка скеміла, разгарнула сама, дапамагла прачытаць, падтрымаўшы.

— Шаноўнае панства, выявіліся новыя абставіны! Перш чым агучыць іх у судзе, абмяркуйма тут. Магчыма, гэта дапаможа дасягнуць разумнага кансэнсусу!

А ў паперах знаходзілася самая смачная разыначка для перніка. Пасля ўчарашняй баталіі з удзелам кія няшчасныя ахвяры, якія паміраюць, а менавіта паны Вайніцкі, Кубліцкі ды Заблоцкі, заявіліся ў карчомку «Зухвалы лось», дзе лекаваліся старанна і працягла гарадзенскай медавухай. Пра што ёсць шматлікія сведчанні. А артыкул пяцьдзясят трэці чатырнаццатага раздзела Статута абвяшчаў: калі б каторы шляхціч і якога бы кольвек стану чалавек біты або ранены пасля ранаў ездзіў або хадзіў па каляцыях, па торгах і па корчмах піў, на бяседах сядаў ад бою або зранення да дваццаці чатырох дзён, нават калі б пасля ад тых ранаў памёр — той, хто параніў, за смерць адказваць не будзе.

Возны разгублена азіраўся на кліента, шукаючы падказку, як учыніць...

А што ўчыняць — калі суд з такімі бітымі картамі не выйграць, а караля яшчэ больш раззлуеш.

Супраць ветру плявацца няварта. Давялося ісці на кансэнсус.

Арфанус перайшоў у саслаблыя, але прагныя рукі італьянца, які паспеў, аднак, працяць поглядам шчуплага юрысту, што прынёс Вырвічу згубны дакумент... Мануцы прысягнуў, што не мае больш ніякіх прэтэнзіяў да шаноўнага пана Лёдніка, ягоных слугаў і сяброў, а панне Сафіі Лёднічанцы, дактароўне, зычыць сямейнага шчасця з абраным ёю жаніхом. Той, несумненна, падорыць ёй вялікую лабараторыю для доследаў.

У апошняй фразе калолася шпілька.

Расчараваныя гледачы неахвотна разыходзіліся.

Чорныя, белыя, рудыя пеўні аднолькава аптымістычна абвясцілі поўдзень. Шэрыя коцікі нячутна вуркаталі на яшчэ не абламаных тонкіх галінках вербаў. У бліжэйшай карчме выкацілі і новую бочку медавухі, куды абачлівы гаспадар толькі што заліў вядро калодзежнай вады. Стары ліцвінскі харунжы за сколатым нажамі карчомным сталом гучна скардзіўся на блюзнерскі намер новых уладаў пераапрануць усіх жаўнераў у мундзіры. А як жа дзядоўскія сармацкія строі?!

Усім было месца ў гэтым свеце, акрамя незалежнай Літвы.

Сафійка ўсміхалася так міла — і што той шнар, хіба можа зацямніць бляск гожых вочак?

Меланхолія ляпнула засмучонага Каруся па плячы.

— Файны каменьчык! Жыццё твайго гаспадара двойчы выкупіў, і за цябе яго аддаць не шкада...

Лёднік з палёгкай абняў слугу.

— Даўно трэба было выправіць табе вольную... А пасля варта падумаць, каб прызнаць цябе прыёмным сынам — шляхецкае званне спросціць дарогу ў навуку...

Каруся як маланкай шыбанула. Адхіснуўся, збялеў, пачаў аднеквацца ад меркаванага ўсынаўлення... Зажадаў тэрмінова дапамагчы Сцяцку па гаспадарцы і збег.

Сафійка выказалася куды больш выразна: калі тата ўздумае ўсынаўляць гэтага дзікуна, ды каб ён ёй за брата быў, яна... яна ў кляштар сыдзе!

I са слязьмі ў дом уцякла, ледзь Вырвіча з ягоным крэслам не перакуліла.

Лёднік разгублена глядзеў услед крывіначцы...

— Не разумею, што за паляндра зноў учамярылася...

Пранціш толькі хмыкнуў, але прасвятляць сябра наконт таемных жаданняў недалеткаў, якія яны самі яшчэ, можа, да канца не ўсвядомілі, не стаў. Затое Меланхолія з насалодай прайшлася вострым слоўцам наконт заімшэлага дзеда, які праз павуцінне на моладзь глядзіць.

Лёднік намёкі раскусіць не пажадаў, толькі раззлаваўся.

— Смешнага мала. Ты заўважыла, што Мануцы цябе пазнаў?

— Нічога, абыдзецца. Я пра ягоныя гешэфты столькі ведаю... А ён ведае, на што я здатная ў сваёй працы.

Дзеўка зухавата ссунула шапку вышэй.

Вырвічу дужа не падабалася, як белавалосая глядзіць на Лёдніка. Не мае права яна так на яго глядзець, чума i забойца...

— Кідала б ты сваю працу, Гальшка... — раптам ціха прамовіў Бутрым. — Сама ведаеш — дабром не скончыш.

Меланхолія пасур’ёзнела.

— Ад нас так проста не сыходзяць, доктар. Выкуп занадта дарагі, i не ў золаце ён. А ты... Болей у зямлю не палезеш?

Вырвіч мог прысягнуць, што доктар трохі пачырванеў, перахрысціўся тройчы.

— Буду трымацца, Гасподзь дапаможа. Гэта была... слабасць. Дзякую, што знайшла мяне.

О-го, што ж там на могілках Бутрым задзівачыў?

— Ну, дзед, бывай... Дажыві ўжо як-небудзь да нашага двубою — ты ўсё яшчэ вінны мне, памятаеш?

Дзеўка дзёрзка ўсміхнулася, развярнулася на абцасах...

Пранціш чамусь ясна разумеў, што не хоча яна сыходзіць, хоць крокі яе былі лёгкімі і хуткімі... I вось ужо знікла імклівая танклявая постаць у чорнай світцы за паваротам, за веснавым ветрыкам і начным жахам.

— Яна проста вельмі самотная... — раптам вінавата прамармытаў Бутрым, дапамагаючы Вырвічу ўзняцца і зайсці ў дом. — Пра сям’ю марыць... Вось... Нешта сабе надумала, за што трымацца ў гэтым жыцці... Наша ненармальная сямейка якраз падвярнулася...

Пранціш маўчаў, абапіраючыся на худое моцнае плячо сябра. Папраўдзе, ён i не ведаў, што сказаць. I не ведаў, чым апраўдаць уласнае раздражненне ад таго, што зараза з ім, панам Вырвічам, нават не развіталася.

Мужычка. Хамуйла.

Хутка ён ачуняе, адправіцца ў Капанічы, абдыме каханую жоначку, прыцісне да сэрца дзетах... Хопіць з яго прыгодаў.

Пляскаты твар сакавіцкага сонейка ўсміхаўся чамусь дужа скептычна.