Авантуры Вырвіча, Лёдніка і Чорнай Меланхоліі

Раздзел сямнаццаты ЯК ЛЁДНІК АД ЧОРНАЙ МЕЛАНХОЛІІ ВЫЛЕКАВАЎСЯ

Альберт Вялікі раіў для атрымання філасофскага каменя ўзяць тры мінералы і тры раслінныя кампаненты: медзь, зялёную медзь і антымоній, а таксама ружу, дуб і сажу.

З мінераламі Вырвіч важдацца ніколі не любіў, ён заўсёды лепей з шабляй упраўляўся, чымся з колбамі. А вось як паэт згаданым ружы, дубу і сажы лёгка падабраў бы сімвалічныя ўвасабленні...

Чаго доўга шукаць: яны сядзелі якраз навідавоку, за даўжэзным урачыстым сталом, за якім толькі і варта красавацца высокай навуковай радзе. Танклявы ды круглатвары дэкан калегіі маральных навук Галоўнай віленскай школы, нядаўняй Акадэміі, у чырвоным камзоле з такога дарагога фландрскага аксаміту, што вяршка хапіла б на добры абед — вось вам і ружа. Прарэктар, безумоўна, нагадваў дуб квадратнымі плячыма, абцягнутымі зялёным сукном, і драўляным выразам твару, які ўласцівы вайскоўцу, а не мужу вучонаму. Ну дык і быў прысланы былы вайсковец у дапамогу рэктару, нядаўняму езуіту і астраному Марціну Пачобут-Адляніцкаму, дзеля ўмацавання дысцыпліны. А чарнявы пан, у якога нават чыста паголеныя шчокі здаваліся аброслымі, — новы кіраўнік медычнага калегіума — мог сысці за сажу.

I пакой прыводзіў на думку алхімічную лабараторыю: столь у выглядзе складанай пентаграмы, скляпенні разыходзяцца пялёсткамі ад каржакаватых калонаў, на якіх пераплятаюцца дзівосныя травы ды кветкі, аскетычная мэбля з чорнага дрэва...

Праўда, пры такім замесе інгрэдыентаў наўрад можна было спадзявацца на атрыманне філасофскага каменя — хутчэй, смярдзючай баязлівай жыжкі, у якой меркавалася аргументавана патапіць папярэдняга дэкана згаданага медычнага калегіума, доктара Баўтрамеюса Лёдніка.

Лёднік быў тут жа, насупраць рады вучонай, сядзеў на чорнай лаўцы аўдыторыі ў расслабленай паставе, ледзь нагу за нагу не заклаўшы, і відавочна на ні на што добрае не спадзяваўся, маўляў, згарэў хлеў, гары і хата. Народу на пасяджэнне шаноўнай вучонай рады набілася як арэхаў у горла каляднай гусі. Шыпелі, гулі, рагаталі... Сведкаў абуральнага блюзнерства, вар’яцкіх тэорый і супрацоўніцтва Чорнага Доктара з шатанам знайшлося больш чым дастаткова.

Усё прыпомнілі: і дурную тэорыю пра анімалькуляў, якія выклікаюць запаленне. А каб іх прагнаць, дактарам трэба мыць рукі пасля працы з трупам ці хворым перад тым, як датыкацца да наступнага хворага. А хто бачыў на доктарскіх руках тых анімалькуляў? Што яны, па пальцах маршыруюць, падобна красналюдкам?

А перкусія — выстукванне спіны і грудзей хворага, што нібыта дапамагае вызначаць хваробу? А дурная тэорыя «цыркулятараў», згодна з якой кроў круціцца ў арганізме, як вавёрка ў коле? А што там прафесар Лёднік пра мозг напрыдумляў — быццам перадаў яму функцыі святой душы? А цёмная гісторыя з шалберам Месмерам? Ёсць сведкі, што падчас сеанса жывёльнага магнетызму ў Рызе Лёднік рухаў прадметы і гасіў агонь, не дакранаючыся.

Зрэшты, падобных сведчанняў — пра руханне предметаў, загашванне на адлегласці агню ды падобнае — сабралася зашмат, каб спісаць ix на чыюсьці фантазію... У Вене Лёднік наслаў на пачцівую прыдворную даму падучку. Жонка пана доктара загінула ў выніку чорных рытуалаў, якія ўчыняла на вачах сведкаў, зрабіўшыся прычынай смерці бязвіннай парадзіхі і яе немаўлятка. Сам доктар у слаўным мястэчку Віславіцы зладзіў незвычайны напад птушак на людзей. А што ён учыніў у Санкт-Пецярбургу! У яго там у царскім палацы прадметы лёталі, як пчолы!

Добра, што Аляксандр Лёднік адправіўся ў Кракаў удзельнічаць у публічных эксперыментах у тамтэйшым універсітэце: абяцалі добрыя грошы за сакрэты фонааўтаматона. А то, калі Расія падобны цуд залучыла, трэба ж i Кароне займець. Так што, калі б не з’ехаў, Алесь сядзеў бы зараз побач з бацькам: прыпомнілі б i ягоныя фокусы...

Цікава, што абвінавачванні ішлі па дзвюх траекторыях, не паралельных, а проста сабе перпендыкулярных: навуковай і чорнамагічнай.

Такое ўражанне, што далі хартам усіх масцяў каманду «Кусі яго».

Вядома, у эпоху Асветніцтва, пры адукаваным каралі Станіславе Панятоўскім, прыхільніку Дзідро і Русо, нельга проста вывалачы ведзьмака на пляц ды спаліць да агульнай радасці.

Усяго толькі яго зараз пазбавяць усіх пасадаў i права займацца медычнай практыкай. Ну i, можа, на баніцыю ў перспектыве асудзяць. А мо знікне шатанскі доктар у чыіх-небудзь сутарэннях, забыты, як бутэлька з перакіслым віном.

Вырвіч мог толькі ўявіць, як раз’юшыліся Стась Цялок i князь Багінскі ад чуткі, што імператрыца, увагі якой яны дарэмна дамагаліся, зноў зрабіла спробу пакінуць пры сабе бязроднага чарнакніжніка з Полацка, а той зноў абразіў манархіню адмовай. А Тэрэза Радзівіл як шалее, што Лёднікі зноў з ейнай пасткі выслізнулі!

Вырвіч не ведаў, якую форму набылі плёткі, гэта ж як атрамант на паверхні ручая, языкі любую жамяру ператвораць у цмока...

Што праўда, бесперашкодна раздушыць такую атрутную жамяру, як Чорны Доктар, нікому не ўдавалася яшчэ. Жамяра! Ха, тут найменей гадзюка... Знайшліся ў гада балотнага палкія абаронцы — і сярод калегаў, і сярод былых вучняў, i сярод уплывовых пацыентаў... Добра, што ягоны сябрук-рэспубліканец Жан Жылібер з’ехаў у Францыю з малым сынком Станіславам, хроснікам караля, а то б кінуўся абараняць блюзнера, Панятоўскага просьбамі ўстурбаваў бы.

А вось завіхаецца, менціць языком у абарону ведзьмака яшчэ адзін кумпан, былы падкаморы Менскага павета, задзірысты шляхцюк пан Франтасій Вырвіч, які нядаўна ў Гародні знявечыў на двубоі графа Нікола Мануцы...

Лёднік з абыякавым, нават паблажліва-сумным выглядам выслухоўваў і нападнікаў, і абаронцаў ды меланхалічна пазіраў у высокае вузкае акно, падзеленае на квадраты, быццам шкляная дзяржава на асобныя ваяводствы. За адным квадратным шкельцам сядзеў белы голуб і чысціў пёры.

Хацелася страсянуць фанабэрыстага эскулапа за плечы: ну чаго крылы склаў, давай у бойку, ты ж можаш!

Доктар саркастычна ўсміхнуўся малодшаму сябру, які скараў вяршыні красамоўства, і зноў утаропіўся ў акно, нібыта менавіта голуб за шыбай вырашаў ягоны лёс.

— Добра, пан Вырвіч сцвярджае, што ўсе незвычайныя з’явы вакол пана Лёдніка звязаныя з ягонымі звычайнымі ўмельствамі... I прадметы рухаліся і лёталі не самі па сабе, а дзякуючы... як там... пралічаным траекторыям нязначнага фізічнага ўздзеяння? Я правільна зразумеў? — з’едліва ўдакладняў аблізаны пан у сінім сурдуце, здаецца, таксама нейкі вучоны доктар. — Хаця паводле даклада з Санкт-Пецярбурга пэўны металічны прадмет сам па сабе ў прысутнасці пана Лёдніка не проста лётаў, а разварочваўся ў паветры, каб патрапіць у прызначанае месца. I мы мусім высветліць, у чым тут шалберства, альбо прызнаць, што справай доктара Баўтрамея Лёдніка павінны займацца духоўныя інстанцыі.

Тут жа аб’явіўся мніх, які з дрыготкаю ў голасе распавёў пра свой досвед сутыкнення з апантанымі нячыстай сілай. У прысутнасці такіх асобаў таксама лёталі, падобна мухам, нажы, лыжкі, люлькі ды іншае...

Дружны гуд і пагрозлівыя выкрыкі пацвердзілі, што Чорны Доктар зарабіў сабе непрыемнасцяў. Тут не было ні Мануцы, ні пані Тэрэзы Радзівіл, але можна не сумнявацца, што іх шпегі за ўсім назіралі і кіравалі працэсам.

Раптам Лёднік раздражнёна ўскочыў, схапіў са стала шаноўнай камісіі нож для папераў з ручкай са слановай косткі, частку шыкоўнага пісьмовага прыбора, узважыў у руцэ, азірнуўся, нешта пралічыў і з сілай запуліў нож у акно... Той стукнуўся роўненька аб металёвую ручку на раме, потым адляцеў, ударыўся аб вушак аконнага праёма і вярнуўся назад, упаўшы на тое самае месца, адкуль быў узяты.

У зале запанавала маўчанне.

— Вось і ўсё чарадзейства, васпане! — раўнуў Чорны Доктар. — Усяго толькі разлік і доўгія трэніроўкі. Можа, хопіць раздзьмуваць для мяне вогнішча з мокрай саломы? Са школы я сыду сам, а доктарскага звання ніхто з вас мяне не пазбавіць, гэтак жа, як не спыніць прагрэс медычнае справы.

Камісія паціху ачомвалася ад спалоху i злавала.

— Не так проста, ваша мосць пан Лёднік, — гукнуў дуб зялёны... пардон, прарэктар. — Той фокус, які вы зараз нам паказалі, перавышае звычайныя чалавечыя здольнасці. На маю думку, ён мог быць здзейснены толькі з дапамогай нябачных сіл, i не Госпадам нашым спасланых...

Хтосьці засмяяўся, засвістаў, але хтось і запляскаў у ладкі, радасны небяспечным для злавеснага доктара паваротам.

— Што за глупства! — усклікнуў Вырвіч. — Гэта звычайная фізіка!

— Ну дык паўтарыце тую фізіку! — гукнуў дуб зялёны. — Што, не можаце?

Пранціш гнеўна паглядзеў на Бутрыма. Вось не стрымаўся той ад эфектнай дэманстрацыі.

Увасабленне ружы, ён жа дэкан калегіі маральных навукаў, з нянавісцю паглядаючы на апаганены нож, сваім тонкім голасам нечакана перакрычаў гармідар:

— Шаноўны калега прапанаваў вельмі слушнае. Калі хтосьці зможа паўтарыць куншцюк пана Лёдніка з нажом, мы прызнаем, што гэта ўсяго толькі фізічны дослед. Калі не — справа будзе перададзеная ў кансісторыю Віленскага біскупства, няхай правядуць падрабязнае следства і лёс пана Лёдніка вырашыць Вярхоўны духоўны трибунал Вялікага Княства Літоўскага.

Чорны Доктар нават не варухнуўся, усё гэтак жа меланхалічна ўтаропіўшыся ў акно. Карусь, які застыў каля дзвярэй, тузануўся быў, але спыніўся з адчаем на твары. Не паўтарыць яму фокус гаспадара. Вырвіч гатовы быў валасы на сабе рваць.

— Дазвольце мне паспрабаваць гэта зрабіць, вашыя мосці!

Танклявы студэнцік ліха заламаў шапку на светлых валасах.

— Мой пан-бацька вучыў мяне шляхецкім высакародным навукам, і кулю ў адбітак на вадзе пасылаць, каб адскочыла, і нож шпурляць, каб адбіваўся, куды трэба. Звычайная справа!

Бутрым і Пранціш аднолькава агаломшана ўтаропіліся ў нечаканага персанажа. Вось каго не чакалі пабачыць.

— Пан Гальяш Пянткоўскі, — пачціва пакланіўся студэнцік. — Вольны слухач калегіума натуральных навук.

Пранціш легка паверыў, што Меланхолія сапраўды ходзіць слухаць лекцыі.

Як і чакалася, асоба новага дыспутанта выклікала насмешкі і недавер. Але пан Пянткоўскі ўпэўнена бліснуў сінімі вачыма — нямногія з прысутных ведалі, што яны з венецыянскага шкла, і пацягнуўся да нажа з касцяной ручкай...

Напачатку заступніку чарадзея давялося прачытаць малітву, пацалаваць крыж, што змяншала верагоднасць дапамогі ад шатанскіх сілаў...

Нож для папераў, адпраўлены ў палёт далікатнай, але моцнай рукой, паўтарыў ранейшы шлях. Стукнуўся аб ручку акна, аб камень сцяны, вярнуўся на сваё месца на стале... Каб упэўніць публіку, пан Пянткоўскі паўтарыў свой подзвіг без асаблівай напругі яшчэ два разы.

— Вось і ўсё, панове. Мы з прыяцелямі часта падобным чынам бавіліся.

Лёднік узняўся з цвёрдай студэнцкай лаўкі.

— Думаю, з вымыслам пра маё чарадзейства скончана? Гасподзь усім суддзя.

Развярнуўся і рушыў да выхаду, як пірацкі карабель, перад якім насцярожана расступаліся людскія хвалі.

— Пан Лёднік, вы пазбаўленыя права медычнай практыкі! — выгукнуў яму ў спіну прарэктар.

— Падчас чарговага прыступу пячоначнай колікі няхай васпан нагадае мне пра гэта, — з’едліва кінуў цераз плячо Баўтрамей.

Знаходзілася дастаткова людзей, якія выказвалі словы спачування і падтрымкі. Сярод іх Вырвіч пазнаў Анупрыя Сакалоўскага, колішняга вучня Жылібера, — той і сам стаўся добрым доктарам. Карусь шчасліва ўсміхаўся і асцярожна, але настойліва адцясняў ад свайго добрага гаспадара люд паспаліты.

Пранціш прабіраўся за Лёднікам і Карусём і намагаўся не ўпусціць з вачэй патрапаную смушковую шапку на белых валасах фальшывага студэнціка. Той ужо выскачыў за дзверы віленскага храма навукі... Раптам за расчыненымі дзвярыма ўзнік нейкі затор, пачуліся злосныя ўскрыкі... Нехта спрытны на імгненне вытыркнуўся над натоўпам, нібыта ўзбег па паветры... Але быў сцягнуты ўніз. Два дзясяткі ваяроў, якія моўчкі, без лаянкі «пакавалі» студэнціка, відавочна ведалі, чаго ад ахвяры чакаць.

Вырвіч, Лёднік і Карусь глядзелі ўслед атраду, які хуценька зносіў закручанага ў шчыльную посцілку злачынцу, што выкручваўся як вугор.

— Залічана замест двубою, доктар! Мая перамога!

Перазірнуліся... Кінуліся следам. Пабачылі, як коні ўсё хутчэй імчаць карэту з завешанымі акенцамі па брукаванай віленскай вулцы, залітай дажджом і безнадзейнасцю.

— Яна выкруціцца. Такую не ўтрымаеш... — як мага больш упэўнена прагаварыў задыханы Пранціш.

— Яна не мусіла прывабліваць да сябе ўвагу, — Бутрым ледзь хаваў разгубленасць. — Яна ж... па-за законам. Яе ведаюць тыя, хто карыстаўся ейнымі паслугамі. А тут шпегаў і ад Мануцы, і ад караля... Чаго ўвязалася?

Вырвіч прамаўчаў, ягоныя ўяўленні пра чуму зноў хісталіся, як кладачка цераз дрыгву. Карусь перахрысціўся і ціхенька прамармытаў:

— Яна... някепская, пан Баўтрамей. Толькі зламаная.

Лёднік пацёр мнагамудры лоб, прыкрашаны амаль незаўважным шнарам:

— Першы раз у жыцці адчуваю сябе нейкай... прынцэсай, за гонар якой біўся рыцар...

Вырвіч нервова пасміхнуўся.

— Ты не падобны да прынцэсы, Бутрым. А Меланхолія, як бы ты i Карусь яе ні абялялі, — да высакароднага рыцара. Згодны, фінал нетыповы. Нічога, паспрабуем даведацца пра лёс нашай чумы. Не веру, што не вылузаецца.

Над Вільняй, над Вялікім Княствам Літоўскім, над Рэччу Паспалітай, якой заставалася існаваць ужо лічаныя гады, згушчаліся веснавыя хмары, абяцаючы цёплы дождж.

— Не паеду, пан Баўтрамей, — упарціўся высокі светлавалосы хлопец. — на каго я вас...

— Запэўніваю, Калістрат, што ні я, ні мая дачка без твае каштоўнае асобы не прападзём, — усміхнуўся змрочны пан з чорна-сівымі валасамі, сабранымі ў хвост. — Я сам у свой час выправіўся ў Лейпцыг, потым у Прагу, каб павучыцца. I хоць усялякае здаралася — студэнцкія гады забыць немагчыма і замяніць няма чым. Вернешся дыпламаваным інжынерам...

Неверагодна гожая танклявая дзяўчына, якую не псаваў нават ружовы зморшчаны шнар на ўсю шчаку, адвярнулася...

— Сафія, злавацца і зайздросціць непрыгожа, — мякка заўважыў пан. — Ты i так атрымала больш адукацыі, чым любыя дзяўчаты. I я дазволіў табе займацца медычнай практыкай.

Цёмныя вочы сярдзіта бліснулі. Не быць гэтай дзеўчыне пяшчотнай рахманай галубкай, пра якую складаюць пекныя лірычныя песні.

— Цаню, тата. Каб толькі пацыенткі мяне ўвесь час не перапытвалі, колькі мне гадоў ды як гэта я незамужняя ўзялася працаваць.

Наколькі Вырвіч паспеў даведацца, Сафійка сапраўды дапамагала ў шпіталі пры Свята-Духавым саборы, дзе яшчэ ейная маці завіхалася. А з хваробамі вачэй да яе час ад часу звярталіся і самавітыя кабеты. Няхай дзяўчо, але вунь жа суседку вылекавала...

Вось так Пранціш заехаўся паглядзець новы дом Бутрыма — той набыў у Вільні някепскую хату, драўляную, але на два канцы, з мансардай і добрым садам, на Дамініканскай. Надакучыла арандаванае ці казённае жытло, з якога вытурыць могуць.

Была калісь у Лёднікаў ужо свая хата ў Вільні. У якой віленчукі вокны выбівалі, потым увогуле спалілі — наездам белавалосы Герман Ватман кіраваў. Так і стаялі абгарэлыя руіны, праўда, Вільня столькі пажараў зведала, што гэта нікога не дзівіла. Будавацца на старым месцы Лёднік таксама з-за ўспамінаў не хацеў, таму той кавалак зямлі непадалёк ад Вострай Брамы прадалі, уклаўшы грошы ў новае жытло.

Вырвіч прыехаў на ўлазіны і патрапіў на праводзіны чалядніка Каруся па навуку.

Сітуацыя вельмі нагадвала лёс самога Бутрыма: той, сын полацкага гарбара, быў гэтак жа выпраўлены вучыцца ва ўніверсітэт сваім настаўнікам, кнігаром Іванам Рэнічам, і ягоным сябрам, аптэкарам дзядзькам Лейбам. I гэтак жа было ў Бутрыма каханне з дачкой настаўніка, Саламеяй Рэніч.

Толькі Саламеі давялося чакаць свайго абранніка даўгавата, Карусь, хлопец разважлівы i да здрадаў не схільны, напэўна, памылку гаспадара не паўторыць. Але хто ведае, час нават золата можа зацямніць.

Папраўдзе, Вырвіч не думаў, што Бутрым асядзе ў Вільні пасля апошняга судзілішча. Але забарона на медычную практыку, як Лёднік і прадказваў, трывала нядоўга. Ледзь не ў той жа дзень, як ганарліўцу доктару абвесцілі прысуд, надарыліся «фэбры тэрцыяльныя» у ваяводы Віленскага, ягонай княжацкае мосці Караля Радзівіла Пане Каханку. А таму падавай старога знаёмца эскулапа Лёдніка! I хто насмеліцца запярэчыць магнату, у якога сам кароль грошай пазычае?

А пасля i ва ўніверсітэцкага начальства пячонку прыхапіла, як Лёднік і прадказваў... А калі вярнуўся рэктар, пан Пачобут-Адляніцкі, пра абструкцыю ды абзэндэнцыю слыннага лекара перасталі згадваць. Выкладаць ён не вярнуўся — так што можна рабіць выгляд, быццам i няма тут такога прафесара. А што бегаюць да яго па дадатковыя заняткі будучыя медыкусы, дык высокае начальства пра гэта нічога не ведае.

Ну такое яно, начальства, ва ўсе часы... Дзе яму трэба, ведае, дзе не трэба — не ведае.

У Гародню і ў Полацк Бутрым вяртацца проста не мог — надта кроілі сэрца ўспаміны. А ў Вільні шпіталю пры медычным факультэце быў патрэбны дасведчаны кіраўнік, аптэцы трэба варыць адмысловыя бальзамы... I дабрачынны шпіталь пры Свята-Духавым неабходна ўтрымаць, каб нават жабрак меў надзею, што ёсць месца, дзе яго ўратуюць. Вельмі шмат добрых людзей зараз i тут мела патрэбу ў Чорным Доктары, каб ён мог ix легка кінуць. А палітычныя партыі прызналі міжсобку пана Лёдніка бяспечным дзіваком з маніяй незалежнай Літвы.

Панам палітыканам пакуль яшчэ ніхто не давёў, што не трэба дваіх, каб пачаць.

— Усё, ідзі, збірайся, Карусь. А ты, Алесь, вызначыўся, калі выязджаеце?

Малодшы Лёднік задумліва паглядзеў на новенькі глобус колеру восеньскага лісця, які блішчэў лакіраванымі бакамі ды так і запрашаў яго крутануць.

— Як і меркавалі, пасля ранішняй службы ў Свята-Духавым.

Алесь быў усё гэткі ж засяроджаны, хударлявы, у плячах, здаецца, пашырэў, паміж броваў намецілася зморшчынка. Але выглядае фацэтна, строй модны, дарагі, толькі не стракаты, як любіць Давыд Ляйбовіч, а ўсё цёмнае... Нібыта жалобу ўсё носіць па сваёй Праксэдзе...

А пэўна ж так і ёсць!

Зграбны хлапец, і аблічча за бацькава прыгажэй, правільней... Чаго імператрыца яго пакрыўдзіла? Чаго не хапае ў параўнанні з бацькам? Нос не такі дзюбаты, вочы не такія цёмныя? Хіба што няма той змрочнай сілы, увесьчаснай прыхаванай віхуры, якая адчуваецца за рэзкімі рысамі старэйшага Лёдніка.

Карусь нязграбна пакланіўся і пасунуўся, як было дакляравана, збіраць рэчы ў дарогу... Прадказальна праз колькі імгненняў прыстойнага прамаруджвання ў дзверы выслізнула Сафійка.

Выкрутанцы лёсу. Магла стаць жонкай ваяводы ці графа, мэтрэсай караля... А тут — мужык, слуга...

Праўда, як успомніш, якім Карусь быў, калі толькі патрапіў у дом Лёднікаў — дзікі, забабонны, яшчэ па-падлеткаваму нязграбны... На жанчынаў вочы падымаць грахом лічыў. У бок курцоў пляваўся. А калі яшчэ ва ўніверсітэтах павучыцца...

Што ж, іншае пакаленне, іншая гісторыя... Хай будзе шчаслівейшая.

— Пан бацька, я не вярнуся ў Вільню з Кракава.

Алесь нарэшце крутануў глобус, і той весела закруціўся, падманваючы наконт лёгкасці любога падарожжа.

Баўтрамей не хаваў здзіўлення і трывогі.

— I куды ты, сынку?

Маладзён дастаў з унутранай кішэні камзола ліст, чые куточкі паабтрапаліся так, што ясна — спадарожнічаў гаспадару доўга і часта перачытваўся.

— У Амерыку паплыву. Напісалі Агалінскія... Памятаеш?

Яшчэ б не памятаць! Паланэйка з Багінскіх, у якую Вырвіч быў у юнацтве палка закаханы, успаміналася, праўда, усё больш блякла. Месца першаму няздзейсненаму каханню — на паліцы з засохлымі букецікамі. Ейны сужонец, руды пан Гервасій Агалінскі, згадваўся ярчэй: усё ж не так даўно разам гойсалі па Венецыях, здабываючы трубу святога Георгія. А вось маленькая князёўна Рэгінка... Рудая неўтаймоўная шкадліўка, ад якой немагчыма было адвязацца нават у самых небяспечных прыгодах... Здаецца, і цяпер аднекуль выскачыць, свісне зухавата ды ўсміхнецца ва ўвесь шчарбаты рот. Ну і папсавала ім нерваў! Такое не забудзеш!

— Агалінскія завуць да сябе. Пан Гервасій дакляруе добрую пасаду ў войску... А пані Паланэя кажа, што мае паслугі неабходныя, каб адукацыю наладзіць... Хто ведае, магчыма, адразу стану рэктарам, дэканам, прафесарам... На нішчымніцы і сухар за булку.

Алесь нібыта сам сябе ўгаворваў.

— А што табе панна Рэгіна абяцае? — хітра прыжмурыўся Пранціш.

Калі апошні раз бачыліся, Рэгінка заявіла, што Алесь мусіць прыехаць да яе і пасватацца. Яна будзе яго чакаць.

Аляксандр таксама ўспомніў пра тыя залёты і троху паружавеў.

— Ды мала што дзяўчо там напляце... А мне трэба сябе нарэшце знайсці. Я ж апошнія гады нібыта і не жыў. Як у порубе праседзеў.

Баўтрамей панурыўся. Па кутах хаты згушчаўся вечаровы прыцемак, яшчэ не змучаны святлом свечак і алейных лямпаў.

— Я ўсё-ткі веру, што твой талент прыдасца на радзіме. Што вернешся... Хаця трымаць не стану.

У нармальнай шляхецкай сям’і сын мусіў валяцца ў нагах бацькі, боты яму цалаваць, просячы блаславення на дарогу. А калі бацька блаславення не дае — сядзі, шчаўлік, на дзядоўскай лаве ды не рыпайся.

Праўда, і ў сваёй сямейцы Вырвіч такое не дапільноўваў — сапсаваў рэспубліканец Лёднік малодшага сябра.

Алесь таксама выправіўся збіраць рэчы.

— Усе лекі для тваіх дзетак, пані Дамінікі і пана Гараўскага падрыхтаваў, у лядоўню паставіў, заўтра забярэш, — Бутрым перакладаў з месца на месца нейкія навуковыя часопісы, відавочна, каб схаваць перайманні. — Дачушку паіце казіным малаком, толькі глядзіце, каб у чысты посуд налівалі. Папярэдне не лепш у той посуд варам плескануць.

Вырвіч пацёр шнары на левай далані, якія ўсё яшчэ смылелі: Лёднік увесь час даваў самыя дзіўныя парады. Але досвед даказваў, што імі пагарджаць не варта.

Адзін з часопісаў, распухлы ад ведаў, падаўся знаёмым...

— Гэта той, дзе наш сябар Саламон Майман свае штудыі выклаў?

— Ну так...— Баўтрамей разгарнуў шаргатлівыя старонкі, якія нібыта папярэджвалі, што іх змесціва дужа блюзнерскае. — На роўных з вядомымі еўрапейскімі філосафамі. Галоўнае, каб не збочыў... Па карчомках не пайшоў... Давыд з ім бачыўся ў Парыжы, казаў — зрываецца часам.

Паклаў часопіс на стос іншых.

— Любая жывая думка абавязкова прыцягвае ў свой бок жменю гразі, а часам i камень... I не кожны зможа не паслізнуцца на сваёй крыўдзе.

Каму ж яшчэ лепей пра гэта ведаць, як не Чорнаму Доктару... Навука — справа небяспечная, але i без яе нельга, табе ж Гасподзь не цэбар на плечы прыставіў.

— Яначку ў калегіум думаем адправіць, — падзяліўся клопатам Пранціш. — Выбіраем куды... Можна і хатнімі настаўнікамі абысціся, але трэба, каб хлопец ад матчынай спадніцы адарваўся. Можа, у Менск, там езуіцкі калегіум ператварылі ў свецкую школку... Усё-ткі недалёка ад Капаніч. Калі што...

Каб самога Пранціша гэтак бацька ў свой час апякаў! Абадраны падлетак меў у менскім калегіуме мянушку «Гнаявік» — хтосьці з аднакурснікаў бачыў, як малодшы Вырвіч разам з бацькам вывозіць гной на поле, няхай і шляхетна ўторкнуўшы ў вохкую кучу шаблю. Біўся на кожным перапынку, гонар адстойваючы... Банду адчайных скалаціў... Дысцыпліны каштаваў... Каму была справа? Пранцішаў сябар па мянушцы Вараня, разумнік гарбаценькі, тады ў карцары застудзіўся ды памёр, нізавошта пакараны...

А пан Франтасій Вырвіч гатовы па каменьчыках калегіум разабраць, калі з ягоным спадчыннікам будуць падобным чынам абыходзіцца.

Але што ж тады з Яначкі Вырвічава вырасце, калі будзе такое апякунства над сабою адчуваць? Як тут спалучыць разумную суровасць выхавання шляхціца, воя, што мусіць быць гатовы ў любы момант аддаць жыццё, і любоў да дзіцяці?

I ці можна падрыхтаваць да ўсяго гора ў жыцці?

Напрыклад, да таго, што прыўкрасная дзяўчына, тваё першае палкае каханне, абярэ сабе іншага?

Чорны Доктар тужліва глядзеў за акно, дзе шумеў сад, што яшчэ толькі мусіў прызнаць новага гаспадара. Хударлявая постаць трохі прыгорбілася... Нібыта нешта навалілася на плечы.

— Ведаеш, Бутрым, ёсць такая песня пра рыцара Байду... Лірнікі любяць спяваць:

Ну, успомніў? Адмовіўся Байда ажаніцца з дачкой турэцкага цара, і той яго пакараў: павесіў за рабро на жалезны гак. Вісеў Байда, вісеў, на трэці дзень папрасіў лук, нібыта каб падстрэліць курапатак у падарунак цару... А сам пацэліў цару ў лоб, а царыцы той жа стралой прайбіла патыліцу.

Лёднік запытальна зірнуў на сябра — што да чаго?

— Гэта ж пра тыповага беларуса. З аднаго боку, ён будзе цярпець тры дні на гаку... Мяне, малога, заўсёды абурала: што той Байда не мог у першы ж дзень пакарання «тугусенькі лук» у свайго слугі папрасіць? З іншага боку — калі ўжо беларус наважыцца дзейнічаць, дык нават падвешаны за рабро, у немагчымых умовах, абароніць сваё. Нас не так лёгка знішчыць, Бутрым.

— Нялёгка. Як бы каму ні хацелася.

Пакоі ў новым доме былі яшчэ не да канца абжытыя, тое-сёе відавочна засталося ад старых гаспадароў — гэткая старасвецкая, грувасткая, як зубрыны статак, мэбля. I гаспадыня з Сафійкі была... Ну дык, можа, ёй наканавана толькі прыслугу ганяць ды далікатэсы замаўляць... Наўрад ейныя белыя ручкі прыгатавалі сённяшнюю шупеню. За вячэрай Пранціш мімаволі пасміхаўся, успамінаючы, што ў Жамойтыі гэтую страву з груцы, гароху, бручкі ды грыбоў дзеўкі выкарыстоўвалі, каб выказаць адносіны да жаніха. Калі пагаджалася дзеўка выйсці замуж за прэтэндэнта — вараны свіны хвост тырчэў з чыгунка ўверх, калі не — ляжаў на шупені зверху.

— А з панам Валентыем Жылкам усё канчаткова разарвана?

Бутрым прысеў на крэсла, чые таўшчэразныя дубовыя дошкі маглі вытрымаць дзесяць такіх Баўтрамееў і не заўважыць цяжару.

— Несумленна змушаць трымаць слова, якое сам не спраўдзіш. Мне здаецца, Сафійка не будзе з сынам Ганулькі шчаслівай. Вырашаць ёй, але...

Пранціш збянтэжыўся.

— Так, несумленна не спраўджваць слова... А я абяцаў разведаць пра Меланхолію... Нічога.

Лёднік адвярнуўся, прагаварыў глуха:

— I я нічога не выведаў. Як і не было ніколі такой асобы. Не дарую сабе... Трэба было паспрабаваць тады адбіць...

Успамін пра белавалосую ўкалоў яшчэ адной шпількай: Пранціш мусіў прызнацца самому сабе, бо ўсё адно Госпаду ўсе куточкі нашых грэшных душаў раскрытыя, — зачапіла яна яго... Мусіць, таму, што шустрая, баявітая ды падступная, як Паланэйка Багінская, i такая ж няшчасная, бясстрашная ды гожая, як Раіна Міхалішыўна...

Не, Пранціш кахае Дамініку, шчыра кахае... Але ўсё, што вабіць, ніколі не збярэцца ў адным сасудзе.

За акном дома, у якім хтосьці раней жыў, хварэў, кахаў, лаяўся, — шумеў яшчэ чужы сад. Бутрым, вядома, добра разбіраўся ў зёлках, але земляроб ды садавод з яго быў ніякі. Стары Хвелька не спраўляўся... Трэба сюды з Капаніч кагось прыслаць дасведчанага, а то зблоціць усё нядбалы гаспадар.

I сабаку не набылі... Ніяк не мог Бутрым забыцца на рудога Піфагора, які ахоўваў іх віленскі дом з зялёнымі аканіцамі і загінуў, абараняючы гаспадароў ад наезду.

Вырвіч выйшаў агледзець выкуплены Лёднікам кавалак царства Флоры. Нічогенькія яблыні... А што там за шэпт?

Пад акном, у вечаровым прыцемку, прыстроілася высокая постаць.

— Я пэўны, што панначка знойдзе добрага мужа... Самага радавітага... Багатага... Які будзе яе кахаць.

А тужліва як выводзіць, быццам катрынка пра сіротку Дароту.

— I што ты рабіцьмеш, калі я замуж выйду?

Уздых.

— Служыць вам буду. У чым толькі з’явіцца патрэба.

— Ты ж перастанеш быць слугою, дурню.

— Я заўсёды буду слугою панначкі...

Цьху, бздуры рамантычныя... Няўжо і Вырвіч калісь такім бязмозглым быў? Не, здаецца, умеў хітрыць, кукарэцыі падпускаць... Языком мянціў перад красунькамі, пакуль Дамініку не сустрэў.

Пранціш меркаваў з’ехаць дахаты на наступны ж дзень, але не наважыўся пакінуць сябра: пасля ад’езду сына і вучня ў доме стала пуста, а Сафійка замкнулася ў сваім пакоі.

Прагаварылі з Бутрымам, які на сёння адмяніў усе кансультацыі, дапазна. I не толькі прагаварылі... Добры гаспадар выставіў бы на стол якой наліўкі, а Баўтрамей Лёднік дастаў чатыры эспадроны. Трэнінг прапускаць нельга. Асабліва калі ты ва ўзросце. Цягліцы хутка слабеюць ад бяздзеяння. Доктар паспеў вылучыць пакой для трэнінгаў, без паліцаў на сценах. Ён жа па тых сценах скакаць збіраецца.

Так што Вырвіч ледзь дапоўз да ложка.

Але ўсё-ткі абудзіўся, калі грукнулі дзверы. Каго прынесла пасярод ночы? Асцярожна вызірнуў у калідор.

Бутрым стаяў з лятарняй у руцэ перад прыадчыненымі дзвярыма. У цьмяным святле агеньчыка бачылася зграбная постаць у мужчынскім касцюме, белыя валасы, бяздонныя вочы...

— Пусціш?

Чорны Доктар няспешна адсунуўся ўбок. Меланхолія зайшла, незалежна страсянуўшы белымі адрослымі валасамі, якія і не падумала хоць расчасаць. Правая рука неяк нязграбна пацягнулася адкінуць пасмы... Даланя заматаная анучай, цяжка разгледзець, але нейкая... змененая.

— Што з рукой?

— Памятаеш, ты раіў мне сысці з майго цэха? Сышла... Але давялося расплаціцца.

Гаспадар дома памаўчаў.

— Пагляджу, што можна зрабіць.

Зноў маўчанне. Шуміць яблыневая лістота, рыпяць цвыркуны, калоцяцца сэрцы.

— Але я ніколі не забуду Саламею.

— Я ніколі і не папрашу цябе на яе забыцца.

Пранціш, намагаючыся рухацца бязгучна, зачыніў дзверы свайго пакоя і ўлёгся на ложак. Пастараўся не прыслухоўвацца да крокаў дваіх у калідоры. Ёсць моманты, калі нават выпадковым сведкам быць ганебна.

Здаецца, у гэтым доме не стане сумна. Каб яшчэ дах не знесла ад такой кампаніі.

Вільня спала, не ведаючы, што яе чакае. Але ўсё адно трэба было жыць, як жылі будучыя яблыкі ў абляцелых кветках, кнігі ў спісаных, скрэмзаных аркушах рукапісаў, як жыве Беларусь у скамечаных, выпакутаваных лёсах сваіх дзяцей.

2020 г.