Беларусы, вас чакае Зямля

14

Сьцюдзёнае, валавянымi хмарамi засланае, неба як мага хавала дзесь на паўднёвай акраiне Гаравацкай пушчы зьняможанае сонца. Сыпала дробнай белай пацярухай, а тонкi лёд намагаўся пакрыць разводзьдзе на лугах. Зазiмак выпрабоўваў сiлы. З усходу дзьмухаў пранiзьлiвы золкi вецер.

У гэткае надвор'е гаспадара знойдзеш пры познай малацьбе ў гумне, пры мялiцы зь лёнам або iншай хатняй працы. Трэба-ж абставiць кулямi саломы, каб ня ўлез зiмою ў хату нягоднiк вецер, — драўляныя сьцены хаты, абсыпаць кастрай нiз, пазатыкаць дзiркi ў падстрэшшах хлявоў, даць новы насьцвiл саломы для статку, упарадкаваць гаспадарскае земляробнае знарадзьдзе дый цi мала яшчэ чаго.

Жорны пайшлi ў рух незадоўга пасьля бальшавiцкага «вызваленьня» й выглядала, што ня будзе iм супыну. Млыны, некалi адабраныя бальшавiкамi ад сваiх уласьнiкаў, пераважна Жыдоў, цяпер апынулiся ў руках новага акупанта, якому селянiн ня зусiм давяраў. Рызыкоўным стаўся i давоз на млын зярна. Як нiколi раней, селянiн палягаў на сваю кемлiвасьць i прымiтыўныя прылады працы.

Амаль парвалася гандлёвая сувязь iз горадам. Жыдоў з Гацяў выгналi ў Глыбокае й прыйходзiлi весткi, што ўсiх глыбоцкiх i вакольных Жыдоў паселяць у аднэй часьцi места, якое будзе называцца «гетта», каб выпаласкаць рэшткi золата цi iншых каштоўнасьцяў.

Адсутнасьць прадуктаў першае патрэбы, перадусiм солi, цукру й нафты, хоць надта-ж дакучлiвая, ня была неперамагальнай. Чаго добрага, на бяду чалавек мог абыйсьцiся й бяз гэтага. А праныры рабiлi абмен тавараў на чорным рынку, за якiм акупант, заняты ваеннымi справамi, ня меў часу сачыць. На паўдзённым баку Гацяў, ля двух адножных чыгуначных шляхоў людзi знайшлi ўкопаныя ў зямлю цыстэрны, напоўненыя неачышчанай чорнай нафтай. Паспрабавалi палiць у лямпах. Капцiла надта, але гарэла. Асаблiва хутка згараў прасякнуты смалой кнот. Дый гэтаму далi раду. Пакуль агледзiўся акупант, мясцовыя сяляне бочкамi й вёдрамi выцягалi тую чорную нафту й толькi таму доўгiмi васеньнiмi вечарамi па вясковых хатах гарэлi лямпы.

У гэну суботу, абложаная алавянымi хмарамi, прыцярушаная сыпкай халоднай маннай вёска Лiтоўцы жыла гукам жорнаў, стукам набiльнiц на кроснах, вурчэньнем калаўротаў. Вёска ведала, так як i ўсе навакольныя вёскi, што й сяньня могуць зь мястэчка зьявiцца людзi, прывалачы якiясьцi транты-абноскi на харчы мянаць. I можа ня так з разьлiку, як зь лiтасьцi, не галадаць-жа тым у горадзе! — лiтоўскiя зробяць зь iмi якiсь «гяшэфт» i далей будуць прадаўжаць прасьцi, ткаць, малоць, малацiць, мяць, каб на нiкога iншага не спадзявацца, каб незалежнымi быць.

Гандляроў з трантамi спадзявалiся, як калiсьцi таго аднавокага Жыда iз надта скрыпучым i доўгiм возам, што за рызьзё жанчынам iголькi, мыла, гузiкi, стужкi й хусткi сулiў. Але нiколi не чакалi такiх наведвальнiкаў, што наблiжалiся з Гаравацкае пушчы, ды ў такой колькасьцi.

Цi мала чаго бачыў лiтоўскi гасьцiнец! Калi пайсьцi далёка назад, дык бадай цi ня ўсе ваякi, што за гэту зямлю змагалiся, — пераможцы й пераможаныя, — гэтта праходзiлi-валачылiся. У пазьнейшыя часы маскоўскi штык у далёкую й зьненавiджаную Сiбiр сыноў гэтае забранае зянлi тут гнаў… Дзiва няма, што такую прошласьць за сабой меўшы, нiчым, здавалася, таго гасьцiнцу ня зьдзiвiш. Кагадзе «вызвольнiкi» бравурна й фанабэрыста з крыкам «да здравствует» на захад iмчалiся. Пазьней заходнiя «вызвольнiкi» дзесьцi верхам прагудзелi-праляцелi, а гэтта адно сьцiплая колькасьць машын праехала. Падбiтыя шыпамi боты нямецкiх жаўнераў зямлi гасьцiнцу бадай не дакраналiся. Але цi спадзяваўся, калi-б споадзявацца мог, гасьцiнец такога, што нахлынула на яго ў тую сыботу?

Iх пачулi й спасьцераглi тады, калi пры бесьперапыннай лаянцы канвойных, браханьнi сабак-ваўчараў i стрэлах для постраху высыпалi яны тысячамi зь зяпы Гаравацкае пушчы. Ведама, пачулi-б i ўгледзiлi-б iх i бяз вэрхалу канвойных гарлапанаў. Не пачуць нельга было.

Цi даводзiлася вам калi, у вандраваньнi па нашай грэшнай плянэце, зьведаць блiзкасьць мора тады, калi яно ад вас яшчэ аддаленае? Магчыма вы першы раз асэнсоўвалi прысутнасьць нечага ледзь не бязьмежнага, стыхiйнага й магутнага, хоць фiзычна вы былi яшчэ воддаль. Лiтоўскiя сяляне маглi-б пасьля даводзiць вам, што яны здалёку пранюхалi прыблiжэньне масы савецкiх палонных, што ледзь не спантанiчна выбеглi тады да гасьцiнцу, але здарылася гэта куды прасьцей.

Занемагла Пiлiпава Аксеня. Пярыў яе, як у дошку, сухi кашаль. Папрасiла яна сына Арсеня, каб зьбегаў ды папрасiў зёлак у бабкi Апрасiньнi, што на другi бок гасьцiнцу на ўзьлесьсi Гаравацкае пушчы жыла. Гэтак шустры Атсень, — аж дрыгаў яму зь вялiкага iмпэту чуб, — сьпяшыў дадому на помач матцы. У руцэ трымаў шэры кужэльны мяшочак. Хуткi ягоны крок спынiў шырокi й разьлiўны гоман, што пачуўся зь нетраў пушчы. Не, гэта ня быў гоман, а нешта iншае. Галасоў, як такiх, ня чуваць было, а магчыма яны зьлiлiся ў адзiн прыдушаны, прыглушаны гул… Арсень пабажыўся-б вам, што такога нiколi ня чуў i ня мог-бы, пры найлепшым жаданьнi, навет яго акрэсьлiць. Адно пэўнае: у адзiн момант юнак зразумеў, што на гасьцiнцы тысячы людзей i што яны ў руху. Тады пачуў браханьне сабак, адзiн, другi, трэцi стрэл рэхам ускалыхнулi пушчу. Гвалтоўна бiлася сэрца, зь перапалоху дрыжэлi лыткi. На гасьцiнцы паказалiся дзясяткi, сотнi твараў. Шэрых, змучаных. Як прывязаны, трымаюэчыся за камэль дрэва, з-за гольляў пазiраў на гэты дзiўны вобраз юнак. Крыкi канвойных, як нажы. I сабакi… Адзiн зь iх, здалося Арсеню, спасьцярог яго. Больш iнстынктам, чымся развагай, хлапец лiтаральна нырнуў у гушчу дрэў. Ззаду пачулася заўзятае браханьне. I крыкi… I стрэлы… Галiна куста балюча сьцёбнула па твары. Пальцы нешта лiпкае намацалi. А ногi на злом галавы нясьлi. Адно каб гасьцiнец перабегчы. Перад гэным жахлiвым вужам, каб ня выпаўз наперад, не паглынуў… Такога перапалоху ня ведаў хлапец, як жыве.

Душаная кашлем Аксеня, чакаючы хлопца, закiпяцiла ў малым кацялку ваду, адставiла яго на прыпечак i паставiла вiлы ў качарэжнiк. Гвалтоўна рашчынiлiся дзьверы, ветрам уварваўся ў хату сын.

— А божачкi мае, сыночак! Што з табой, хто цябе? — жахнулася матка.

Сын, з закрываўленым тварам, дрыжэў, ня мог злавiць паветра. Ён шпурнуў мяшочак зь зельлем на стол i асунуўся на лаву. У куце, заваленым хламам абноскаў, на нiзкiм табурэце, над калодай Пiлiп падняў галаву.

— Дай…, - сiлiўся Арсень, — дай, мама, духу злавiць.

Аксеню зноў узяў кашаль. Яна зграбла мяшочак са стала, разьвязала яго, падыйшла да прыпечку й сыпала ў вар зельле.

— Iдуць… тысячы йдуць, мусiць! — голасна выбухнуў Арсень.

— Хто йдзець? Што з табой? Хто табе твар падзёр, што ўвесь у крывi? Ты ў люстэрка паглядзiся.

Аксеня намачыла канец ручнiка ды падбегла да сына, узялася выцiраць закрываўлены твар.

— Гэта я, мусiць, у лесе, калi на iх глядзеў, а пасьля ўцякаў ад сабакi ды мне нейкi куст падзёр…

— На каго ты глядзеў?

— Бальшавiкоў… Немiц гонiць. Тысячы, тысячы iх, нi канца, нi краю. Я надта спужаўся…

Пах зваранага зельля прыемным араматам напоўнiў паветра.

— Я цяпер, мамачка, пабягу! — наглiў Арсень.

— Куды ты, сынок, пабяжыш? Ай-яй, божачкi мае! Што ты гэта гаворыш? Пярхi-пярхi! — кашаль напаў на Аксеню. — Раскажы, што ты вiдзiў.

— Ну што там расказваць? Кажу-ж, Немiц па гасьцiнцы бальшавiкоў гонiць. Як сьцяна, на зьлiчыць, нi канца, нi краю. А Немцы па бакох iз стрэльбамi i аўтаматамiды ваўчарамi сабакамi. I страляюць. Ох, як страху нагналi, яж лыткi дрыжаць, як я ходу даў!

— Гэта, мусiць, палонных. А куды ён iх?

— Ды ў Гацi. Чорт яго знаiць, куды. Ну дык, мамачка, я пабягу.

— А куды ты пабяжыш? Стой, шрам трэба во ёдам замазаць. Жарцiкi, гэтак разадраў.

— Пабягу людзям наказаць, каб паглядзець iшлi.

Юнак не чакаў, пакуль мацi ёдам памажа той шрам, яго ногi несьлi ў дарогу. Вышмыгнуў за дзьверы. Аксеня паволi падыйшла да прыпечку, зiрнула на маўклiвага Пiлiпа, што пры калодзе выкалупваў зь люлькi гар тытуню. Налiла ў глiняны кубачак завару зёлак i прыемна пацягнула носам ды пачала студзiць. Божа мой, што гэта робiцца! — прамовiла. — А ты куды? — спытала Пiлiпа, якi ўстаў ад калоды ды браў з крука на сьцяне тужурку.

— Пайду паглядзець што там такое.

Рэха таго вужа бясконцае калёны палонных ужо дабегла да Лiтоўцаў у той самы час, калi звонкi голас задыханага Арсеня пятае празь дзесятае паведамляў людзям пра нязвычайнае на гасьцiнцы. Ацiхалi жорны. спынялiся калаўроты й набiльнiцы ды падганяныя зазiмкавай пацярухай вяскоўцы сьпяшылi на гасьцiнец.

Наперадзе шырокай на ўвесь гасьцiнец, у дзесяць радоў, калёны паволi бурчэў матацыкл з прычэпкай-лодкай, у якой з аўтаматам наперадзе сядзеў, выгадна развалiўшыся, маёр Вэрмахту. Зараз-жа за камандзерам iшоў шэраг жаўнераў, з аўтаматамi напагатове, перад фронтам калёны. Як вокам сягнуць, па двух бакох калёны, у шлёмах, з хуткастрэльнай зброяй, у водступах прыблiзна пятнаццацi мэтраў адзiн ад аднаго, валаклiся канвойнiкi. Некаторыя вялi на павадкох дужых шэрых, часта зубы на палонных скалячых, сабак-ваўчароў. Жаўнеры трымалi на палонных зыркае вока… Воддаль, у Гаравацкай пушчы, суправоджаныя браханьнем сабак, юачулася аўтаматная чарга.

Як i некалi, падчас таго параднага «вызваленьня», лiтоўскiя сяляне нясьмела падыходзiлi да гасьцiнцу. I вачом iхным паказаўся незабыты вобраз. Палонныя iшлi цiха. Колеру зямлi, аброслыя худыя твары, шмат дзе перавязаныя бiнтамi рукi, галовы. Iншыя брылi сваймi сябрамi ўспамаганыя. Шматнацыянальная вязьнiца-эсэсэсрыя рэпрэзэнтавалася тут усiмi колерамi й расамi, зь вялiкiм працэнтам плоскатварых Азiятаў.

Побач гасьцiнцу зьявiлiся сярмягi, сьвiткi, кажухi, тужуркi, працiнаныя ветрам i густой сьнежнай пацярухай. Перад iмi, пад пагрозай агня аўтаматаў, глухая стыхiя. Паабкручаныя шматамi ногi, закрываўленыя бiнты, часта голыя сьсiнелыя ад холаду грудзi, шэрыя, як зямля, твары. Два таварышы падпiраюць, цягнуць на руках трэцяга. Каб ня ўпаў. Бо канец яму будзе, капут!

Зглумленае нутро антычалавечай, можа найбольш жахлiвай з усiх зьненавiджаных iмпэрыяў. Пераможаныя, зьняможаныя. Ня зброяй, насустрач якой рукi паднялi. Безнадзейны адчай у вачох. У адчаi i маўклiнi сваей жахлiвыя. У гэтай шэрай, паўзучай масы яшчэ ёсьць пружынiстыя мускулы й зьвярыная свомасьць самазахаваньня ды здольнасьць iсьцi напралом.

Калi-б знайшоўся голас-сыгнал…

Што ўва ўсiх у адзiн момант адгукнуўся-б…

Тады…

Не, за ўсякую цану нельга да гэтага дапусьцiць. Спынiць усялякiя гутаркi. Каб iзаляваныя ў гэтай шматтысячнай масе былi адзiн ад другога. Таму стрэлы ўверх. Для постраху.

Наперадзе гайдалася каляска-прычэпка. Афiцэрская рука спыняе шофэра, паклiкае сяржанта.

— Генкэ, перадайце ў канвой: людзi каля дарогi зьбiраюцца. Узмоцнiць пiльнасьць. Страляць толькi ўверх!

— Яволь, гэр маёр!

Па ланцугу йдзе загад. Насьцярожваюцца вочы пад нiзкiмi, зусiм на лоб, шлёмамi. Лашчаць куркi аўтаматаў указальныя пальцы ў пальчатках.

Вырасла пры гасьцiнцы панурая сялянская сьцяна. Уся вёска, хiба за выняткам патрыярха Якуба ды некаторых нямоглых. Вёска маўчыць. Вiдовiшча настолькi няверагоднае, яно паралiжуе. Праўда, мiж палонных няма сваiх. Палякi моладзь на сваю вайну выцягалi, а бальшавiкi ня ўсьпелi рэшты падабраць. Вось яна магутная, няпераможная — твары двух кантынэнтаў. Гляньце, колькi вунь плоскiх ды касавокiх. А што яны? Ваявалi?

Сотнямi тысячаў, мiлiёнамi ў палон бяз выстралу. Напляваць на ледзянавокага-васпаватага. Думалася, што iншы дыктатар за зьненавiджанага свайго лепшы. Абы далей ад калгасаў-прыгону, ад забойчай рабаўнiчай працы ў хвабрыках. I бадай ня было мiж iмi нiводнага, якi ня страцiў-бы сваякоў у канцлягерах.

Грозна прыглядалася доўгаму чалавечаму вужу акалелая, голая, мясцамi зеленьню хвояў пераплятаная Гаравацкая пушча. Размашыста плылi над ёю цьмяныя хмары. Дзесь на сухастоiне на ўсю шырокую сваю зяпу марудна каркала варона. Скрыпеў пад нагамi канвойных лёгкi сьнег. Шуршэў-грымеў пад змучанай масай грунт гасьцiнцу. Напружвалiся павады на навучаных да нападу сабаках. Няпрыхiльныя вочы спад шлёмаў коўзалi па вясковым гурце.

Пад сярмягамi й кажухамi жвавей бiлiся сэрцы. Яны iз звычайнай, штодзённай бядой зжылiся. На тысячах твараў жахлiвая, неапiсаная роспач. Такая сiла людзей. Куды iх гоняць? Госпадзе мой! Дзесьцi свае вясковыя дзяцюкi ў такiм самым палоне. Ад праклятага верасьня адзiн iмглiсты ўспамiн астаўся. Як iх хто ў пропасьць! Кроплi дажджу на пыле дарожных сьлядоў. I ўсё. Нi слыху, нi водгуку. Куды iх загналi? Колькi зь iх выжыла? Як гэтых во, пакалечаных i зьняможаных па чужым гасьцiнцы пагналi… Хвалявалiся пад сярмягамi й сьвiткамi грудзi. Кароткiмi, абрывiстымi словамi перагукалiся вусны. Сьцiскалiся парэпаныя, каравыя ад кастры, жорнаў. ад цэпаў рукi.

Гора, зьбянтэжаньне, паралiж. Учарашняя магутная армiя — сяньня зьмерзлая, галодная галеча. Вунь адзiн упаў пад адхон. Брэх сабак, адрывiсты, ядавiты крык i кароткая чарга з аўтамату. Так проста й раптоўна. На вачох цэлае вёскi.

Як так льга? Чалавек — быдла. Нацiск курка. Пару часiнаў… I няма. Здрыганулiся пад сярмягамi сяляне. А вуж? Яму хоць-бы што. Нiякае рэакцыi. Як поўз так i паўзе. Быў чалавек — няма чалавека. А можа ён, гэты вялiзарны, шматтысячны вуж-пачвара, ужо й да гэтага прывык? Вуж мучыўся пустымi жыватамi, сьмяглымi вуснамi, дрыжэў з холаду, цярпеў ранамi.

— Матушка, хлеба!

Стогн чалавека, просячага збаўленьня… Каб прывiд шчарбаты з касой аддалiць-адпiхнуць.

Гэтта некалi горда, на прывiтаньне «доблiснай», з партрэтам ледзянавокага-васпаватага вырасла трыюмфальная брама. А пасьля на пятлi гойдалася старэйшая Макатунiшка. Бадзёра iмчалiся «вызвольнiкi». Цi гэта тыя самыя людзi?

— Людзi добрыя, памiлуйце! Хлеба!

I выцягнутыя рукi.

— Швайгэн, унтэрмэнш!

Голас, як кiнжал. I чарга з аўтамату ўверх.

— Кiдайце, бабы, у iх хлебам! Што яны нам зробяць? Страляць будуць?

Выразны й бойкi голас Бураковай Нiны. У ейнай памяцi свая Гальгота. Каб ня гэтыя чужыя людзi, з аўтаматамi, не вярнуцца ёй дахаты.

— Бабы, у каго ёсьць бульба, цi хлеб, кiдайце!

У калёну паляцелi акрайцы хлеба, бульбы. Захваляваўся вуж. Рукi лавiлi харчы на хаду.

I тады, пад заядлае браханьне сабак, нiзка над галовамi разрагаталiся аўтаматы. Немцы, — трэба iм справядлiвасьць аддаць, — трымалiся загаду, сваiх месцаў, рэагавалi на той палёт харчоў ледзь не механычна. Шнурам незразумелых праклёнаў адкрылiся глоткi. Вясковыя сабакi, каторыя з натоўпам былi, сьцямiўшы нязвычайнае, на адлегласьць зьнюхаўшы грозных ваўчароў, заядла зьвягалi, хвасты падцiснуўшы. Пiснулi зь перапалоху некаторыя жанчыны.

— Дарэмна вы! Такой масы не накормiце. Дражнiць ня трэба!

— Чаго добрага, пастраляюць iх, бедных!

— Або за хлеб падушацца.

Звычайная, чэрствая, практычная жыцьцёвая развага верх брала. I доўга яшчэ, доўга прыцярушаныя сьнегам, калеючы на сьцюжы, стаялi пры дарозе лiтоўскiя сяляне.

Вуж поўз гадзiны дзьве. На зьмярканьнi панурыя, маўклiвыя людзi разыходзiлiся па гасподах. Было пра што гаварыць. Але скупая, ашчадная мова гаротнiкаў нiяк не магла-б узнавiць цi перадаць таго, што стаяла перад вачмi. Вечарам Гараватка пабагацела яшчэ аднэй сьвежай магiлай. На парозе Лiтоўцаў вайна скрывiла свой агiдны твар.