Беларусы, вас чакае Зямля

36

Родная зямля — крынiца майго натхненьня, нянька, кармiцелька, настаўнiца, што мяне ўзгадавала i ў сьвет накiравала, — прыймi на ўлоньне сваё зьнядужэлага целам i акрыленага духам сына. Зь вялiкага падарожжа, зноў босымi нагамi ступаю па старых, утоптаных i iншых, цяпер пустазельлем зарослых, сьцежках. Зноў i яшчэ раз аглядаю цябе новым зрокам, пiльна прыслухоўваюся да тваiх гукаў, чую тваё дыханьне, насалоджваюся вясёлкамi прыроды твае. Як сьмяглы й змучаны падарожнiк спыняецца й прагна п'е з аазы ў пустынi, гэтак я, што вандраваў па далёкiх дарогах, вяртаюся ў кут, што даў мне жыцьцё, каб сокамi тваймi жыцьцядайнымi набрыняць. Вяртаюся да вытокаў.

Цяпер нанава прыглядаюся табе й прыслухоўваюся да цябе, правяраю твой пульс, мяркую, цi ты тая самая, што ў адлучцы доўга цешыла й прынаджвала мяне. Сумлеву няма, — i ў далёкiх падарожжах ты мне неадступна прысутнiчала. Бачыў я цябе ў удушлiвай камэры менскай вязьнiцы й згадаў цябе на галодны жывот, схiляючы галаву перад вiленскай Войстрай Брамай. Клiкала ты мяне перасьпевамi салаўёў i гарэзьлiва-заманлiвай усьмешкай мiлай Дунi, журботным шумам дубровы й маестатам магутнага гiганта Архiпа.

Спавiвала ты мяне ў нядолi й быццам мачыха ў сьвет пусьцiла. Сама, пагвалчаная, ты нiколi не магла шчодра ўзнагародзiць працы дзяцей сваiх. Твой боль — нашае цярпеньне. Ведаем, што наканавана табе ўзгадоўваць добрых i шчырых, адданых працы людзей. Мо занадта добрых, якiя не спанатрылi, што прыяцелем прыкiнуўся вораг. Пахрысьцiянску, з уроджанай iм гасьцiнасьцяй, за стол чужынца пасадзiлi й глум на сябе сьцягнулi. А ты, пагвалчаная, абрабаваная, трывала, як магла, даўгiмi лiхалецьцямi. Цябе разьдзелi, аплявалi, ганьбавалi, а за крыўды табе ўчыненыя iм свае сьцiплыя дары сулiла i ўсё далей бяз думкi пра помсту трывала. I плацiлi табе злом за тваё дабро, i ўкрыжавалi цябе, i памiнкi зрабiлi. А ты трывала й жыла. Для дзяцей, для ўнукаў выжыць мусiла. Каб некалi зноў на поўны рост усталi, каб нявольнiкамi ў сваей хаце ня былi!

Зноў i зноў сябруеш ты мне ў далёкiх дарогах: зiмой у дрывасеках i вясной у квеценi й пчалiным гудзе, летам у духмяных красках i вадзяных плёсах, i восеньню ў сьпелых садох i сьцiплых нiваў плёнах. Пахнула ты мне лiповым мёдам i пульхнымi аладкамi. Цярпеў я твой боль у зьнядужэлым бацькавым голасе й чуў гiмн табе ў мiлагучным хоры школьнiкаў. Бачыў як таргавалi табой i зьдзеквалiся над людзьмi тваiмi чужнiкi й свае наймiты. I чуў енк хаўтурнага галошаньня, калi народ твой, з крывавячым сэрцам, схiляўся ў сьлёзах над агульнай магiлай чужынцам закатаваных нявiнных ахвяраў.

Мой кут — пацеха мая й боль мой! Захапляючыся прывабным i непаўторным хараством лясоў тваiх, журчаньнем крынiцаў, пералiвам колераў вясёлкi й загартаванай ўстойлiвасьцю твайго пярэстага народу. Гiмнам жыцьцёвае суцэльнасьцi кукавала мне няпрынадная выглядам зязюля ў сьцiплых хараством зьзялi ў маiх, дарогамi вандраваньняў змучаных, вачох, мiлыя васiлькi й шыпшыны. Неадлучна спадарожнiчала ты мне з грацыйнай плаўнасьцю карагоду дзяўчат на Купальле й адклiкалася ў сэрцы маiм нямудрымi й журботнымi, або гарэзьлiва-жартаўлiвымi вясельнымi песьнямi. Iншы раз тузала ты болем сэрца маё непрагляднасьцяй нядолi тваiх працавiтых i Богу адданых людзей, або палонiла яго першымi ўзьлётамi каханьня мiлае дзяўчыны.

Мой родны кут, як-жа цябе забыцца! Ты — мой боль i радасьць, трывога й спадзяваньне, любоў i нянавiсьць, сустрэча й расставаньне. А галоўнае — у цябе маё карэньне. I ведаю, што нiкому, нiякаму злыдню нiколi яго не падсеч, нiхто ня мае сiлы, каб нас разлучыць. I няхай пасьля кароткiх цi даўгiх расставаньняў, прыходзяць шчасьлiвыя сустрэчы. Чым даўжэй я быў ад цябе адлучаны, тым цяплейшыя й больш шчодрыя твае абдымкi.

Зноў i нанава прыходжу да цябе, прыглядаюся, прыслухоўваюся, мяркую, ацэньваю. I турбуюся: а цi так ласкава, як раней, усьмiхнешся мне, а цi рассыплецца перад мной сузор'е красак прыроды твае, цi адновiш мае мары, i, самае галоўнае, — цi падмацуеш мяне целам i духам? Каб, калi патрэба прыйдзе, дужым i ўзмужнелым у наступнае падарожжа выправiць…

Бацькава хата цяпер выглядала куды меншай, чымся раней. I скрып дзьвярэй, здавалася, зьмянiўся, а вокны быцца звузiлiся й прыжмурылiся. А якой-жа дзiўнай, цяпер малой i запэцканай, даўно нябеленай паказалася ў куце абшарпаная печ. Гэта-ж на ёй некалi давялося вунь колькi часу праводзiць. Менш году ня быў пад роднай страхой Янук, а як усё тут паказалася цяпер нейкiм чужым i недаступным. Брат Мiкола, як i раней, хадзiў да Пiлiпа на шаўца вучыцца. Ён ня любiў нi гаршкоў, нi катлоў, нi памяла.

— Ну й што рабiць будзеш цяперака? — пытаўся Янука бацька.

Пракоп Бахмач усё яшчэ бадзёрыўся, перад гадамi не капiтуляваў. Пагусьцелi ў яго на лбе барозны й зморшчанымi аздобiлiся шчокi й падбародак.

— Нi знаю, тата. Разгледзiцца трэба.

— Хiба-ж у Вiльню нi паедзеш?

— Куды тамака… Год прапаў, нi надраблю.

— А вучыць у школе можаш?

Пра гэта Янук ня думаў. Так, памяркаваўшы, уладзiцца ў нейкай пачатковачй школе, навет пры канцы году, не праблема. Але цi было-б гэта сугучна зь Януковымi намерамi? Бяздушная сiла ўзяла яго з арганiчнае плынi жыцьця, зьняволiла на чатыры месяцы, а цяпер выплюнула. Дык пра якiя намеры гутарка? Гэтта трэба, бязь сьпеху, разгледзецца, разважаць, паветра чыстага поўнымi грудзьмi глынуць, а пасьля ўжо пра нейкi праект мяркаваць. Ад вёскi быццам адарваўся й да гораду ня прылiп. Абставiны змусiлi яго горад пакiнуць. Вядома, можна было пачаць ад той пазыцыi, якую некалi тут пакiнуў. Вунь як на гаспадарцы рукi патрэбныя былi. Бярыся за плуг, барану, касу, граблi. Як-бы гэта проста й цудоўна было: твой дзед араў, бацька араў i ты ары. Зiрнi навокал: зямля на дбайлiвага гаспадара чакае.

— Што ты, тата, сказаў-бы, каб я хацеў гаспадарку ў свае рукi ўзяць?

Голас гучаў бяз перакананьня. Бацька ўважна зiрнуў на сына. На твары такi самы выраз, як некалi на глыбоцкiм рынку, калi да чужога тавару прыцэньваўся. Развага й памяркоўнасьць. Колькi можна даць мiнiмум i максiмум? Ох, як ведў Янук бацькаў твар.

— Ты гэта што, кепiкi зь мяне строiш?

Праз бацькаў голас прабiвалася крыўда. I запраўды, навошта яго зводзiць?

— Нi табе, сынок, мяне за нос вадзiць.

Старога лiса не падманеш. Ён ужо вунь якi багаж гадоў на плечы ўзвалiў, але ўсё яшчэ бадзёрыцца, трывае. Яму, пэўне-ж, крыўдна, што сын задумаў у такi спосаб пажартаваць. I адразу Янука прылавiў.

Зьбянтэжаны вайной, ён яшчэ ня страцiў балянсу. У Януковай памяцi стаiць крыху прыгорбленая фiгура на пляцы перад генэральным камiсарыятам. Ледзь, здаецца, ступаюць ацяжэлыя ногi. Блуднаму сыну сьцiплую падачу прывёз. За дзьвесьце кiлямэтраў. Колька гэта яму каштавала? Сямейнага гнязда ахоўнiк, ён на сьвет выправiўся, каб падлётка прыгарнуць, цi памагчы яму. А цяпер гэты самы сынок зь яго жартаваць асьмелiўся. Крывавыя мазалi ня могуць быць аб'ектамi жартаў, асаблiва з боку жаўтаротага.

I раптам Януку зрабiлася да сьлёз шкада бацькi. Каб мог, каб асьмелiўся, кiнуўся-б яму на шыю, прыгарнуў, пашкадаваў-бы. Але на iхныя суадносiны паў цень гадоў, а жыцьцёвая жорсткасьць языку замiнала. Не за плуг, барану цi касу яму вяртацца. Яшчэ зусiм у пер'е не абросшы, пырхнуў з роднага гнязда i ўжо, вiдаць, не наканавана яму сюды вярнуцца. Вялiкая i iм некантраляваная сiла палонiць яго сэрца, цягне й штурхае да сьветлае мары, да ўзвышанага, да таго перад чым схiляюцца ў пашане людзкiя галовы. Але…

Адсюль, зь берагу роднага гнязда, вiдаць адно iмглiстыя зарысы таго, што дамiнавала над прагай жыцьця, каханьнем раднi… Дзесьцi ўнутры ўтрывалiлася стопрацэнтнае перакананьне, што тыя зарысы стануць некалi перад iм зусiм выразнай формай, што, магчыма, паўстане перад iм у будучынi галава нейкае Мэдузы, якую мо й зьненавiдзiць, але ня зможа супрацьстаяць сiле прыцяжэньня яе.

Цi-ж не Падгайскi… Як гэта ён сказаў? «Страшэньцы», значыцца згубныя… На родную зямлю зноў нахлыне зьненавiджаная бальшавiцкая пошасьць. Падгайскi ўжо адкрыў яму крыху заслоны, назваў цяпер тайную арганiзацыю, якая, — ужо падсьведама адчуваў гэта Бахмач, — прыцягне яго калiсьцi i ў моцныя абдымкi возьме. I прадчуваў, што ня будзе яму iншай дарогi.

Як пра гэта сказаць гаротнаму, нямогламу бацьку, каторага на свой лад моцна паважаў i любiў? Божа, чаму не парупiўся Ты перакiнуць зручных кладак з аднаго ў другое пакаленьне? Можа некалi ў будучынi давядзецца шкадаваць, што цяпер з бацькам ня зблiзiўся, не падыйшоў да яго, не прыгарнуў, не заглянуў зь любоўю ў вочы, не сказаў ласкавага слова. Як-бы было надзвычайна добра, каб цяпер знайшоў зручную фразу, удалы жэст цi паварот, ды сказаў бацьку: — Зiрнуi на мяне, тата. Я твой вывадак, цела ад твайго цела. Выслухай мяне. Я ад цябе, але мой сьвет гэта ня твой, бо я iншы. Дзякую табе за ўсё, што ты для мяне зрабi-ў i прабач, калi цябе пакрыўдзiў. Зразумей, што я мушу йсьцi сваей дарогай.

I шмат, шмат чаго задушэўнага мог-бы сказаць бацьку. Але ведаў юнак, што не асьмелiцца. Заслона мiж iмi так i застанецца. Бацька, пэўне-ж, думкамi часта вяртаецца ў сваю маладосьць, можа прыраўноўвае яе да Януковай i тое параўнаньне, магчыма, не ў Янукову карысьць.

— У цябе, мусiць, ёсьць вошы? — марудна спытаў Пракоп сына, заўважыўшы як той церабiў плечы.

— Ды ёсьць, каб на iх гаручка.

— Дык от бярыцеся, натапiце лазьню. Ты, Мiкола, памажы. Усю вашывую адзежу ськiнь, ды выкiнь дзесьцi на дрывотню. Трэба будзе спалiць. У лазьню возьмеш усё чыстае, там папарышся й пахвошчысься, каб усё турэмнае паскуства прэч. Дык бярыцеся за работу, а гаварыць яшчо будзем посьля.

Выхвастаўшыся добра распараным бярозавым венiкам i добра папарыўшыся, у той вечар Янук адчуваў сябе лёгкiм i сьвежым, як нованароджаным, быццам у хмарах плаваў. I гэтаму спрыяў яшчо арамат чаю за агульным сталом, дзе ў гутарцы, у прысутнасьцi Алеся, Кацярыны й Надзi да познай ночы сядзелi.

I Ўладзiк доктараў зусiм накшым паказаўся. Ад часу, як Палякi падмялi моладзь сваей мабiлiзацыяй у армiю напярэдаднi вайны, у вёсцы падрасла новая чарга моладзi i Ўладзiк, бяз сумлеву, мог-бы ўжо, — ня дай, Божа, таго! стануць у гурце навабранцаў на iншую вайну, для карысьцi iншага ворага. Фiзычна ён узбуйнеў, насёрбаўся вясковай мудрасьцi й ня зьнiкла яшчэ ранейшая фанабэрыстасьць. Мо наадварот. Дзяўчат у вёсцы было даволi й можна было, на выбар, добра каля каторай пагрэцца. У такой сытуацыi мог сабе такi дзяцюк, як Уладзiк, пазволiць на некаторую пераборлiвасьць цi навет капрызы. Калiсьцi, прыгадваў Янук, гэты самы Зянькевiчаў дзяцюк не зьвяртаў на яго часта ўвагi, а цяпер iшоў напярэймы яму, хоць язык доктаравага сына найчасьцей перамельваў вясковыя плёткi.

— Ну а як-жа Дуня Макатунiшка? Яна бегае зь кiм? — спытаўся Янук такiм тонам быццам-бы дзяўчына яго мала цiкавiла.

— Так з нашымi, каб зь кiм, дык не. Алi-ж цiраз прыяжджаў да яе гэты, як яго, Аблiзаны Авечка. Зь iм яна. Яна-ж цяперака вучоная. дык знаеш, сваiм да яе нi падступiцца, — закасаў Уладзiк вусьнiну.

— Як гэта нi падступiцца? Ганаровая, цi што? Танцаваць ня пойдзiць калi папросiш, цi як?

— Як табе сказаць… Ну от вазьмi мяне. Каб я спрабаваў пасесьцi да Дунi, дык пра што маю зь ёй гаварыць? Яна-ж учыцелька, начытаная, а я такi сабе просты мужык. Дык яна да такiх, як я, анi ня хiнецца. А вiчарынаў цяперака ня робiм. Немiц кажыць, што ночы няможна, а ўдзень як зробiш? Ну а цяперака вялiкодны пост яшчо…

— А гэты самы Аблiзаны Авечка доўга ў яе праседжваў?

— Ды чаму-ж не…

— А ў каго яна цяперака жывець?

— У Клавы.

Амаль тое самае, хаця iншымi словамi, расказаў пра Дуню Януку Мiкола.

— Алi-ж яна цябе чакаiць. Многа раз прыбягала да нас, пыталася пра цябе.

— А казала, што мяне чакаiць?

— Ага.

На наступны дзень Янук адважыўся адведаць Макатунiшку, але ня ў Клавы. Калi пра што шчыра пагаварыць, — а было-ж пара што, — дык лепш бязь сьветак непаклiканых. Зазiрнуў у школу зараз пасьля таго, як вучнi дамоў пайшлi. Адчыняючы дзьверы чуў, як борздым тэмпам бiла ў грудзёх сэрца, але зараз-жа апанаваўся, паспакайнеў. Тут працавала тая, што яго даўно чакала. Ня ўсьпеў навет добра разгледзiцца, адно на франтаваой сьцяне спасьцярог у рамках гэрб пагонi й заўважыў, што побач ня было партрэту Гiтлера. Тут-жа яго зрок спынiўся на дзяўчыне, што пры стале нешта запiсвала ў школьны дзёньнiк заняткаў. Яго каханая. Тая, якой сьветлы вобраз так некалi песьцiў ягонае ўяўленьне ў Вiльнi, цi ў менскай вязьнiцы. Хвалiстыя буйныя валосы, задуманы падпёрты левай рукой твар. Узор канцэнтрацыi. Янук зьдзеў шапку, спынiўся. Дзяўчына зiрнула на яго, на ейным твары зьявiлася няўцямнасьць i яна, замiж прывiтаньня, пырснула голасным сьмехам.

Гэны гучны сьмех укалоў дзесьцi ў незагоеную эмацыянальную рану. Бахмач зьбянтэжыўся й ня ведаў як на гэта рэагаваць. Дуня раптам спынiла сьмех, устала з-за стала й сур'ёзна пазiрала на Янукоў твар. Пасiнелы, здрабнелы хлапец дзiцячым выглядам скарэй мог-бы нагадваць каторага ейнага вучня, а не паважнага, пэўнага сваiх рухаў i выгляду настаўнiка. Ды не. Гэта ня Дунiн вучань, а той самы паэт, што сьвет некалi зьбiраўся перабудаваць i да гэнай перабудовы свайго гону ня мог стрымаць. Лятуценьнiк i самародак-гэрой, абстрыжаны, худы, аж шэры, iзь сiнякамi пад вачмi, у бацькавы абноскi апрануты, у суцэльным выглядзе сваiм надта камiчны.

Яны стаялi ў адлегласьцi крокаў чатырох адзiн ад другога, напорыста пазiралi сабе ў вочы. I ўгледзела Дуня ў Януковых вачох раней няпрысутную там цьвёрдасьць i яшчэ нешта. Калiсьцi дамiнаваў там пытальнiк, зьдзiўленьне, гаспадарыў шукальнiк прыгодаў, а цяпер — нешта наводля апаразы, крыўднае горычы й рашчараваньня. Ранены iдэялiст. За гэтым прыйдзе злосьць, а можа й нянавiсьць. Бачыла Дуня нешта падобнае ў вачох сваiх, даверлiвых некалi да людзей, сясьцёр i маткi. Мiж Януковым зрокам i тварам, — добра памятала тое Дуня, — была некалi суцэльная, суладная гармонiя выгляду. У вачох гнязьдзiлася неўгамонная прага лёту, паэтычная асмугласьць, сьведамасьць знаёмства з адлеглымi гарызонтамi думак i мараў. Яны вечна нечага шукалi, танцавалi жыцьцём, заўсёды яе, Дуню, заманьвалi, да прыгодаў цягнулi й падбадзёрвалi. I добра гарманiзавалi з буйнымi валосамi й сьветлым тварам. Цяпер суцэльнасьць страцiлася. Калi вочы поўнасьцю не застылi яшчэ цьвёрдасьцю, дык прынамсi ў iх ужо доўга трывала гартаваньне. Зь нейкай прычыны, — цi гэта адно так Дунi здавалася? — вочы цяпер выглядалi камiчна на мiзэрненькiм, высахлым тварыку. Сама-ж хлапцова поза куды больш увыдатняла тую камiчнасьць. Як нi намагалася стрымацца настаўнiца, яна зноў пырснула сьмехам.

— Чаго так тагочаш? — шорстка спытаўся ў дзяўчыны Янук.

— Як нi рагатаць? Ха-ха-ха! Цi ты ў люстра глядзеўся? Абстрыжаны, такi сур'ёзна паважны й надзьмуты, як пузыр. Ха-ха-ха!

Янук паволi пачаў аглядаць сваю вопратку, пагладзiў рукой абстрыжанную галаву, камiчна прыжмурыў вочы, ужо ўсьведамiўшы як запраўды сьмешным мог паказацца дзяўчыне. Раптам i ён, спачатку павольна, а пасьля жвавей, пачаў рагатаць. I для Янука гэта быў першы й шчыры, побач звонкага Дунiнага, рогат ад няпамятных часоў. I сьмяючыся супольна, гэтак сябе заахвочвалi ды дайшлi неўзабаве да тэй мяжы, дзе па iнэрцыi рагочаш iз свайго-ж рогату. Дыхаць стала цяжка, у Янука набеглi ў вачох сьлёзы. Выцер iх рукою.

Дуня змоўкла. Цяпер уважней прыгледзеўся ёй Янук. У пакоi, перапоўненым двума шэрагамi лавак, запанавала цiшыня. Паднечана пажвавелi ў грудзёх маладыя сэрцы й пры сьвятле праменьняў заходзячага сонца, што праз вокны зiрнулi, паволi, з прагнасьцю насалоды, прыблiжалiся да сябе дзьве пары вуснаў. Янук узяў дзяўчыну ў вабдымкi раптоўна, парывiста, iмпэтна.

— Ты-ж, Янучок… мiленькi, ня штурмуй так, памалу, — кволым, ласкавым голасам перасьцярогi спынiла яго дзяўчына.

— Ну не шкадуй, дай-жа ты мне табой нацешыцца! — цьвёрда насядаў Янук, абцалоўваючы ейныя румяныя шчочкi й глыбака, быццам матка, што даўно згубленае дзiця знайшла, заглядаў у шырока адчыненыя, юрлiвыя дзяўчынiны вочы.

— Зажурыўся па мне, Янучок?

— Ага, зажурыўся, Дунечка, моцна, моцна. А ты па мне?

— Ага, мусiць i я.

— Якое гэта такое мусiць? Прызнавайся, так цi не?

— Ну нiхай сабе…

— Нiхай сабе што?

— Зажурылася.

— Вось як. Адразу прызналася-б.

Янук зноў i яшчэ больш раптоўна, чымся раней, насеў на Дунiны вусны. Агарнула яго млявасьць, як некалi ў канюшыне цi тады над рэчкай па дарозе з Глыбокага. П'ючы нэктар каханых вуснаў, Янук зусiм аслабеў, пачаў дрыжэць, але напятая юрлiвасьць усёроўна трымала яго пры Дунiных вуснах. Адчуўшы хлопцавы дрыжыкi, дзяўчына адпiхнула яго.

— Даволi на прывiтаньне. Дый пост цяперака.

— А што ў пост няможна?

Разгарачаны, Янук адчуваў сябе як малы хлопчык, што выцягнуў руку па пульхную аладку й атрымаў ложкай па ёй. Неўзабаве, з намаганьнем, успакоiўся, усьмiхнуўся.

— Ты можа дамоў iсьцi сабiралася? — спытаўся ў Дунi.

— Ды мне не сьпяшыцца. У Клавы бацькоў жыву.

— У iх харчы маеш?

— Ага. Яшчэ да вечара далёка.

Стаялi пры вакне. Сонца вызiрнула з-за хмары. Над соснамi на могiльнiку кружылi груганы й чорнымi, абшырнымi лапiкламi чарнела спад сьнегу поле.

— I ня ўгледзiш як жаваранкi зьявяцца, — сказала Макатунiшка голасам, якi сьветчыў, што думкi яе зусiм ня пры жаўранках былi.

— Ну то расказвай што чуваць, — спанукаў Янук.

— Ты з дарогi, ты першы. Я, сам ведаеш, памалу тутака зь дзеткамi. Працы хапае. А ты на шырокiм сьвеце пабываў, многа перажыў, дык i мне раскажы.

— Я перш за ўсё хачу цябе пра настаўнiцкую працу спытаць, — ня ўступаў Янук. — Многа вучняў маеш?

— Ды хапае. Усяго ў чатырох клясах, мусiць, больш сарака. Было-б i больш, ды некаторыя ня прыходзяць. Знаеш некаторых людзей цямноту…

— I як-жа ты спраўляешся? Вучыш адразу дзьве клясы?

— Першую з трэцяй, а другую з чацьвёртай. Адны маюць цiхiя заняткi, а другiя голасам. Хiба-ж ты прынцып знаеш. Ну неяк iдзе. Ужо крыху руку набiла. Чаго добрага, а працы хапае.

— А як-жа бацькi да цябе адносяцца?

— Цяпер вельмi добра. Можа паспрыяла таму старая Плясьневiчыха, якую зь недахопу кавлiфiкаваных настаўнiкаў былi тут працаваць паставiлi. Дык яна як пачала ўсялякую бязглузьдзiцу ўперамешку з дурнiцамi плесьцi то ня толькi бацькi затурбавалiся, але навет дзецi пачалi зь яе рагатаць. Яна, — як бы табе сказаць? — як-бы грунт для мяне падрыхтавала. Людзi сказалi, што навет Дуня Макатунiшка за яе лепш патрапiць. Праўда, некаторыя гэта так сабе iз кпiнкамi, ведаеш… Але скора пераканалiся, што я, хоць i «жабоцька нямытая», але настаўнiца нядрэнная.

I Янук запраўды пабачыў на Дунiным сьветлым тварыку задавальненьне, што адбiваецца асаблiвым колерам у людзей, калi яно ёсьць запраўдным доказам усьведамленьня собскае годнасьцi.

— Цiкава, якая зь цябе настаўнiца, — сказаў, падумаўшы, Янук. Хацеў-бы я ў цябе на лекцыi пасядзець.

— Хочаш пераканацца, якая зь мяне настаўнiца? — з выклiкам у вачох спытала Дуня.

— Чаму-ж не…

— Сядайце, Янук Бахмач! — загадала Макатунiшка. — Цяпер я ваша настаўнiца, а вы, Янук Бахмач, мой вучань. Толькi ўмовiмся, што вы будзеце зусiм шчыра й бязь нiякiх жартаў на мае пытаньнi адказваць. Чаму пытаньнi? Калi вы прыгадваеце, — а вы, пэўна-ж, прыгадваеце, Янук Бахмач, бо вашы здольнасьцi мне надзвычайна добра ведамыя, — спадар Васько ў Глыбокiм вучыў нас з дыдактыкi, што пытаньне часта цяжэй сфармуляваць, чым адказаць на яго. Цi-ж ня так?

— Так, спадарычня настаўнiца, — ужо сеўшы, зь вельным сур'ёзным выглядам i скрухай у голасе адказаў Янук.

— Вось так, — пацьвердзiла, усьмiхнуўшыся, Дуня. — А калi так, дык выглядае, што настаўнiка, цi настаўнiцу можна ацанiць паводля iх уменьня ставiць пытаньнi.

— Але.

— Такiм чынам, Янук Бахмач, я буду ставiць вам пытаньнi, а вы на iх будзеце адказваць.

— А на якую тэму?

— На тэму вам наддзвычайна добра ведамую, Янук Бахмач. Цантральнай фiгурай ёсьць вы самi, а тэмай — ваша падарожжа цi прыгоды; дэфiнiцыю можаце даць якую хочаце, — па сьвеце ад таго часу як з родных Лiтоўцаў у сьвет вас панясло. Згода?

— Згода, спадарычня настаўнiца.

Дуня змоўкла, уважна пазiрала на свайго «вучня», мусiць мяркуючы зь якога боку гульню слоўную пачаць.

— У сваiх адказах вы, Янук Бахмач, будзеце ашчаднымi ў словах, акдазвайце ляканiчна. А пачнем мы з таго, як вы трапiлi ў менскую вязьнiцу. Дык вось, пытаньне: якiм чынам вы, Янук Бахмач, паэт i журналiст, вучань вiленскай гiмназii, настаўнiк пачатковай школы, чалавек, каторы, як у нас кажуць, iз добрай мазгаўнiцай на плячох, ды ў вязьнiцу трапiлi?

— Я-ж не хацеў, спадарычня настаўнiца, яй-Богу не…

— Я не пра гэта пытаюся! — адрэзала настаўнiца, памахаўшы пальцам. Якi гэта дурань у вязьнiцу хоча. Я пытаюся як вы трапiлi?

— Вельмi проста: на менскай чыгуначнай станцыi заграблi тры вагоны спэкулянтаў…

— Вы-ж ня спэкулянт, Янук Бахмач, дык чаму й вас заграблi?

— А яны нiкога там ня пыталiся. Ланцугом, iз зброяй у руках абкружылi вагоны й пагналi.

— Я мяркую, Янук Бахмач, што вы нiчога iз сваей цёмнай прошласьцi ня скрываеце. А калi яно сталася дакладна так, як кажаце, дык чаму тады ўцёк ваш сябра Лявон Загорны?

— Зусiм проста: ён у дзьвярох цяплушкi стаяў, а мяне ў самую сярэдзiну ўцiснулi. Калi пачаўся гармiдар, значыцца Латышы наскочылi, дык ён iм з рук вышмыгнуў, а я ня ўсьпеў.

— Ага. Няхай сабе. I як-жа вам у вязьнiцы паводзiлася?

Янук на мiомант забыўся пра пытаньне, бо быў дзяўчынай захоплены. грабны, гнуткi стан, i пад сiнiм свэтрам поўныя грудзi. Роўны, плаўны крок i адно ў меру цьвёрды, аўтарытэтны голас. Тут i поза, i стрыманасьць, i поўная кантроля сытуацыi. Так, з Дунi можа быць добрая настаўнiца, ня горшая за калiшнюю Раманоўскую.

— Вы, Янук Бахмач, не адказваеце. Паўтараю пытаньне яшчэ раз: як вам у вязьнiцы паводзiлася?

— Пра гэта я мог-бы цэлую кнiжку напiсаць. Як тут, спадарыня настаўнiца, адным словам адказаць? Цi не зашмат жадаеце?

— Пра вашу здольнасьць пiсаць, Янук Бахмач, нам сёе-тое ведама, усьмiхнулася Макатунiшка. — I кнiжкi пiсаць у вадказ на гэтае пытаньне ня трэба. Адкажыце коратка.

— Паводзiлася дрэнна.

— Вось гэта я й хацела пачуць. I што вы ў вязьнiцы найбольш цанiлi?

— Хлеб, волю й чыстае паветра.

— Ага, значыцца ўсё тое, чаго не хапала. Хлеб… Цi гэтым вы даеце мне зразумець, што цяпер вы хатнi, вясковы, разовы хлеб цэнiце больш чымся некалi перад вязьнiцай?

— Так, спадарычня настаўнiца, запраўды так. Смак хатняга хлеба пазнаеш добра адно тады як добра па сьвеце пагаруеш.

— А што вам, Янук Бахмач, найбольш у вязьнiцы дакучала?

Янук падумаў.

— Вошы, — адказаў.

Дуня спынiлася перад iм, доўга глядзела яму ў вочы й здалося хлопцу, што па сур'ёзным дзявочым твары сьлiзнуў прамень усьмешкi ды з пашкадаваньнем пазiралi на яго вочы-васiлькi.

— I яшчэ што?

— Ну многа чаго, — сказаў абыякава.

Дуня адыйшлася, спынiлася пры вакне й маўчала. Зноў вызiрнула недзе з-за хмары сонца i арэолам асьвяцiла ейныя пышныя валосы.

— Я ня ведаю, Янук Бахмач, — пачаў салодзенькi, крыху грымасьлiва-дакорлiвы голас, — чаму вы гаворыце толькi пра фiзычныя нявыгады. А што-ж пра вашы духовыя перажываньнi? Паэт! Вы-ж павiнны былi глыбока й шмат перажываць i думкi вам дакучалi пэўна ня менш чым недахоп хлеба й чыстага паветра. Пра гэта я хацела пачуць.

Янук зьбянтэжыўся. Як яна зручна падлавiла яго. Сказаць ёй, цi не? Цяпер добры час, але цi мэтазгодна?

Янук устаў.

— Вiншую. Маладзец. I добра мяне падлавiла. Калi так дзяцей вучыш, дык настаўнiца зь цябе добрая.

— Дзякую, Янук Бахмач, — сур'ёзна ранейшым настаўнiцкiм тонам прадаўжала Дуня. — Усё-ж… Зможаце, цi будзеце ласкавы мне адказаць на маё апошняе пытаньне?

— Чаму-ж не. Праўда, гэта ня так проста…

— Ну як можаце.

— Духова я найбольш перажываў i многа, надта шмат перадумаў. А аб'ектамi думак найчасьцей былi двое.

Дуня спынiлася воддаль, запытальна падняла бровы й ўважна пазiрала яму ў вочы. Доўга трывала маўчаньне.

— Мае дзьве любвi, — сказаў цiха й скромна Янук.

— О? Якiя-ж гэта? — зацiкавiлася Дуня.

— Мая бацькаўшчына й мая дзяўчына, — упэўнена сказаў Бахмач.

— Я магла дагадацца, — цiха сказала Дуня.

— I гэтыя дзьве любовi не даюць мне супакою днямi й начамi.

— Аж гэтак? Чаму?

— Адну трэба баранiць… Чую, што на помач клiча. А за другую таксама, выглядае, трэба заступацца, калi ўжо ня позна.

Цяпер Янук пiльна сачыў Макатунiшку. Была зусiм спакойная.

— Думаю, што бацькаўшчына клiча цябе на помач, каб яе баранiць. Патрыятызм твой ведаю. Ну а дзяўчына? Хто яна такая? Якая-небудзь паненка зь Вiльнi? Яна што, думаеш, здрадзiла?

Макатунiшка гаварыла, адвярнуўшыся тварам да вакна й Янук ня мог разгледзець ейнага аблiччча. Усё-ж зьдзiвiўся як умела кантраляваць свой голас. Не магла-ж не зразумець яго.

— Ды не, якая там вiленская паненка… Свой вясковы васiлёк, ды дайшло да мяне, што нейакая там аблiзаная авечка да яе дабiралася, дык баяўся, каб ня выскубла.

Дуня крута павярнулася. Румяны твар. Упёк.

— Ты атрымаў маё пiсьмо, што бацьку твайго прасiла перадаць.

— Так, атрымаў. Дзякую. Усё-ж…

— Я ведаю, што ты ўчора ўжо вярнуўся, — пачала баржджэй гаварыць Дуня. — Мне казалi. I я ня дзiўлюся, што ўжо маглi наплясьцi на мяне… Нейкi там Уладзiк цi iншы пляткар. А ты што, iм верыш?

— Як табе сказаць… нi знаю.

— Дык як хочаш. Сам ведаеш, я перад табой нiколi нiчога ня скрывала. А што да авечкi… Лепш ня будзем.

— Чаму-ж, раскажы. Прыяжджаў-жа, i цi адзiн раз…

— Але, прыяжджаў. I ты добра ведаеш, што ў яго толькi адно ў галаве. Чаму-ж не, магла-б я цябе пазводзiць. Ня бачу патрэбы. Ты можа й падумаў што, хто цябе ведае… Я з такой сям'i… Але, калi ты такое падумаў, дык што я маю табе сказаць? I цi варта? Ты ведаеш мяне. Ня думаю, што мы некалi адно другому прысягалi на вернасьць вечную, але цi нам трэба было? I скажу табе больш, што калi ня бачыш ува мне чалавека, а толькi плоць, дык лепш вочы пратры…

Запанавала доўгае й нязручнае маўчаньне. Янука душыла гарачыня. Загнаў сябе ў тупiк. Запраўды, як мог сумлявацца?

— Дуня, — сказаў цiха.

Яна маўчала.

— Дурань я. Нiколi, да гэтага часу нi прасiў цябе прабачэньня. Але цяпер можа прабачыш?

Гордая i румяная, яна стаякла ўпрытык да вакна. На дварэ шарэла. Зiрнула на ручны гадзiньнiк. I тады Янук наважыўся. Сталася тое так раптоўна, што пасьля, як нi разважай, ня ведаў чаму якраз у гэны момант такая думка яму ў галаве маланкай зазьзяла. П'яны, цi што? Нiколi-ж, запраўды, раней пра гэта ня думаў, Магчыма, што за апошнi год дасьпеў больш, чым здавалася.

— Дуня, — прамовiў цiха i ўзяў яе за руку. — Дуня…

Нешта завязла ў роце. Не хацеў варушыцца непаслухмяны язык. А мо каханьне зусiм галаву замарочыла?

— Дуня, будзь маей жонкай.

Не сказаў, а шапнуў. Можа не пачула? Шалёна бiлася сэрца. Цяпер стаяў упрытык да яе, адчуваў ейнае гарачае дыханьне i яшчэ… як пачалi ўсхвалявана варушыцца ейныя грудзi.

— Янучок, а Божа мой, цi ты знаеш, што ты цяпер сказаў?

— Знаю, Дунечка, знаю, — ужо з большым жарам, але крыху апанаваўшыся, сказаў Янук. — Я прашу цябе замуж.

— Во гэткага дык я ўжо нiколi нi спадзявалася, — сказала даволi холадна, як здалося Януку. — Але не, ты саўсiм сур'ёзна. Яй-Богу так.

Яна высьлiзнула зь ягоных рук, пайшла й села на крэсла за сталом. Доўга маўчалi.

— Але-ж i боцiкi хлёсткiя маеш, — сказаў Янук, абы што сказаць, абы ня было маўчаньня.

— Твой-жа Мiкола адрамантаваў, - адказала Дуня.

З-за сьцен даляталi гукi вёскi, нейкае галёканьне каня з бальшака, а тут, у школьным будынку, панавала поўная цiша; здавалася, што чуваць прыскоранае бiцьцё двух юначых сэрцаў. Янук стаяў пры вакне. Дуня раптам устала, падыйшла да крука на сьцябе, узяла кажушок, задуманая, пазiрала на Бахмача.

Знаеш, Янучок… Што табе сказаць на гэта? Так неспадзявана…

— Дык што?

Дуня адказала не адразу.

— Падумаю. Сам ведаеш, вайна… Як будзем жыць? Гэта нi так проста.

— Дык абяцаеш падумаць? На днях мне скажаш?

— Ты лепш сам добра перадумай, цi гэта ты сур'ёзна.

— Ясна, што сур'ёзна. Хоць мне раптам…

Дуня закрыла яму рукой рот.

— Ня трэба. Падумай. Нiкуды не ўцячэ.

— А ты?

— I я падумаю.