Беларусы, вас чакае Зямля

32

Антось Дзяркач узiраўся ў цемру. Ясныя, месячныя ночы мiнулi. Як на тое, яшчэ захмарылася неба, i зорак ня вiдаць было.

— Вецер, здаецца, не зьмянiўся. Каб ён нi задумаў пагуляць… Тады хоць ты адразу на базу вяртайся.

Сядзелi на сугры ў кустох, побач лiтоўскага ўзбалотку ля бальшака, што непадалёк перасякаў чыгунку. Апранулiся цёпла. Максiм Баравiк, зь Дзеркачовага зьвязу, маўчаў. Чалавек негаваркi быў.

— Ага, — абмежаваўся Баравiк адным словам.

Ён паправiў рукавiцы, пагладзiў стрэльбу. Вецер дзьмухаў з захаду, а перад iмi, у начоўках упоцемку спала вёска Лiтоўцы. Антось часта паглядаў на нявыразныя зарысы свае хаты й пунi, думаў пра тое, што Нiна й Дуня соладка храпуць у цёплай пасьцелi. Там, замiж Дунi, трэба было-б яму быць.

Дзяркач ведаў, што больш надзейнага сябры, чымся Максiм Баравiк, яму не знайсьцi. Калi, з дазволу Левандоўскага, выбiраўся «на паляваньне», заўсёды жадаў мець з сабой гэтага малагаманлiвага, але шустрага й вынаходлiвага жаўнера. Гэта-ж у ягонай лазьнi ў Ластавiчах аж трох бандзюгаў накрылi. Не дарма-ж бандыты ваўкамi iх празвалi. Гэты Антосеў нямецкi шмайсар як трафей яму тады ў Ластавiчах дастаўся. Бандыты некалi здабылi яго ў Немцаў, а ён, Антось Дзяркач, захапiў у iх. Палявалi тады на яго, «фашысцкага ваўка», а Антось з Максiмам аж трох упалявалi.

Ластавiчы ляжалi непадалёк чыгункi, на ўсход ад Лiтоўцаў, i вёску ўжо некалькi разоў абчышчалi бандыты, хоць гацкiя «бобiкi» лiчылi яе сваей тэрыторыяй. Пасьля жнiвеньскага нападу на Гацi й вынiшчэньня ў палiцыi польскага элемэнту, апошняя, галоўна дзякуючы стараньням Кастуся Падгайскага, папоўнiлася Беларусамi. Хаця iнтрыгi з боку Палякаў ня спынялiся, фальксдойч Левандоўскi адносiўся да Беларусаў талерантна й здавалася, што ў нябыт адыйшоў той час, калi рукамi сваiх басякоў i Немцаў польскiя шавiнiсты лiквiдавалi мясцовых, найбольш нявыгадных iм Беларусаў. Пранырлiвасьць i практыка, добрае веданьне людзей i ваколiцы прынесьлi Антосю ў ягонай службе выдатныя плёны. Адылi ён i далей ня спыняў пошукi добрых людзей для папаўненьня адзьдзелу.

Максiма Баравiка пазнаў у бальшавiцкай калёне вязьняў. Баравiкову жонку энкавэдысты замардавалi, а сам ён неяк выратаваўся. Вярнуўшыся да хаты, бязьдзетны, як цень бэрсаўся каля зруйнаванай гаспадаркi, за зброю брацца не сьпяшыў, але ня бачыў перад сабой нiякае будучынi. I што будзе, калi вернуцца тыя? Пагоняць туды, адкуль раз удалося, дзякуй Богу, уцячы. Дык што рабiць? Маўклiвы й зацяты, цяпер бязрадна прыглядаўся, як бандыты начамi вылазiлi зь лесу й забiралi ў людзей апошнi хлеб. Колькi разоў сьвярбелi рукi каб якую сякеру схапiць. А там будзе, што быць мае…

Прыпадкова сустрэўшы ў Гацях Антося, у скупых словах пераказаў, што на сэрцы накiпела.

— Як-бы гэта, каб з табой разам?

Антось задумаўся. Набiраць людзей у палiцыю перасталi, вiдаць, аж да новых стратаў.

— Ты знаеш што? — казаў ён Максiму. — Я маю такi плян… Калi нам гэта ўдасца, дык Левандоўскi й Немцы нiдзе нi дзенуцца, возьмуць цябе. У вас часта гэтыя басякi зь лесу бываюць?

— Часьценька.

Антось у агульных рысах пераказаў Максiму свае намеры.

Гэтак неўзабаве пасьля гэтага, калi Максiм двума вёдрамi на каромыслах насiў ваду ў лазьню, адазвалася цiкавая суседка:

— А чаму-ж ты, Максiмка, лазьню тапiць надумаўся? Што гэта, якое вялiкае сьвята, цi што?

— А чаму-ж i не, Настачка? Ды я-б можа й нi рабiў, сама знаiш, адно пiрад сьвятам, алi-ж госьць папрасiў.

— Дык у цябе й госьць маiць быць?

— А як-жа…

— А хто-ж такi, калi можна ведаць?

— Ну Настачка, скажы табе дык ты па ўсей вёсцы разьнясеш-раструбiш.

— Ды што ты, што ты, Максiмка, нiкому я нi скажу, вер мне.

— Нiкому анi гу-гу?

— Дальбог, каб я з гэтага месца нi сыйшла, от бажуся.

Баравiк, ведама-ж, «пад вялiкiм сакрэтам», назваў прозьвiшча свайго гасьця й яшчэ раз прасiў Настачку, каб нiкому нi казала. Цяпер быў упэўнены, што жанчына вестку неадкладна па языках пусьцiць. А лес мае свае вушы.

Антосю давялося нялёгка, пакуль пераканаў Левандоўскага. Той ар'ентаваўся ў ваколiцы куды Дзяркач выбiраўся, яму даўно карцiла пастрашыць там бандытаў, паказаць i Немцам, што ён ня страцiў iнiцыятывы. Усё-ж ён ня бачыў нiякага сэнсу высылаць туды аднаго чалавека й намаўляў Антося, каб узяў з сабой пару памочнiкаў. Калi-ж той тлумачыў, што знайдзе мясцовую помач, камандант махнуў рукой:

— Едзь! Калi правалiшся, мяне ня вiнаваць.

Далёка да зьмярканьня, пад'яжджаючы ў развалках да Ластавiчаў, апрануты ў цывiльнае, Дзяркач трымаў зыркае вока на кажным прыдарожным аб'екце. Што, калi засаду зробяць? Антось даўно перастаў баяцца й турбавацца. Пасьля таго, што перажыў i перад тым, што мела надыйсьцi, — а ўжо добра вiдаць было ў якi бок хiлiлася вайна, — чаго там многа разважаць… Абыякавасьць брала сваё, хоць рэзагнацыя ў змаганьнi яшчэ не наступiла й далёка-далёка было да апатыi. Дзяркач нiчога iз свайго духоўнага стану, вiдаць, не патрапiў-бы вытлуначыць, як казаў, моднымi словамi. Думаў простымi катэгорыямi. А цяпер галоўнае, каб не зрабiлi засады. Пакуль ён iх, каб не яны яго. Чамусьцi быў упэўнены, што працiўнiка разгадаў.

Пакуль не разрабавалi яе «вызвольнiкi» дый самога ледзь не замардавалi, гаспадарка Максiма Баравiка была аднэй зь лепшых у вёсцы. Хата, iншыя будынкi — на зайздрасьць суседзям. А зухаватая з выгляду лазьня, собскiмi Максiмавымi рукамi пабудаваная, вясёла вызiрала з грамады вольхаў на аселiцы, воддаль ад хаты.

Ужо зусiм цямнела, калi мужчыны, у бурках, з ручнiкамi й бялiзнай пад пахамi, паволi накiравалiся ў лазьню. У сенцах запалiлi лiхтар. Антось павесiў на круку на сьцяне асобна прынесены палiцыйны мундзiр, шапку. У куце на лаву палажылi бялiзну, на падлогу паставiлi захоплены Максiмам стары абутак. Каб усё выглядала, што людзi распранулiся й пайшлi хвастацца-парыцца. Антось даў Максiму стрэльбу, якую той узяўся заладоўваць, а сам выцягнуў зь кiшэнi буркi дзьве гранаты, а з запазухi нож, якому прыгледзеўся зь пяшчотай, пагладзiў лязо. Адчынiлi дзьверы ў лазьню й Максiм лiнуў на каменную печ пару чарпакоў вады. Пара бухнула ўверх пад столь i ўдарыла ў твары сяброў.

— А знаеш, тады добра было-б папарыцца. Як думаеш? — сказаў Максiм.

— Мусiць нам болi ня прыйдзецца ў тваей лазьнi.

Спад страхi на двор. з сыкам ад нагрэтых каменьняў, валiлi клубы пары. Максiм паставiў лiхтар у лазьнi на лаве. Мужчыны вызiрнулi на двор праз прыадчыненыя дзьверы. Дзесьцi брахалi сабакi. У некаторых хатах млявым сьвятлом замагалiся зь цемрай каганцы. Вёска прытаiлася, устрымала дыханьне, чакала. I Антось меў ураджаньне, што сочаць iх дзясяткi вачэй.

— Ты, Максiм, дзяржыся кута. Я буду тут напроцi дзьвярэй. Калi яны акружаць лазьню, цяжэй будзiць iх узяць. Адным словам, глядзi на мяне й нi зявай. Кумекаеш?

— Кумекаю.

Самi ў шэрых бурках, пэўныя, што калi-б i сачыла здалёку пiльнае вока дык цяжка iх убачыць, хутка кульнулiся празь дзьверы ў сьнег i папаўзьлi ў алешнiк. Замянiўшыся цяпер у максымальную пiльнасьць, Антось лёг на жываце за здаравенным, што выставаў з гурбы сьнегу, каранём вольхi. Максiм пайшоў направа ад яго i крокаў пятнаццаць воддаль прытаiўся за камлямi й галiнамi густых вольхаў.

Чакаць давялося нядоўга. Антось пасьля зьдзiвiўся, як мог так правiльна ўсё разьлiчыць. Ажно павертыць цяжка было. Тройка паказалася зь кiрунку тае самае суседкi, якой Максiм пра «гасьця» пад «сакрэтам» расказаў. Прыгнуўшыся валюхалiся па сьнезе. Упоцемку ў меру iх прыблiжэньня, можна было iх разгледзець адно з большага. Адзiн зь iх, цi не правадыр, у нечым наводля фуфайкi, трымаў правай рукой наперавес праз плячо аўтамат, iншыя — стрэльбы. Намагаючыся разгадаць iх i iхную тактыку лiквiдацыi гаспадара й «госьця», Антось яшчэ раз праверыў сваю зброю — нож, наган i гранаты. Ён зiрнуў туды, дзе скрыўся Максiм. Нiчога, што паказвала-б там на прысутнасьць чалавека, ня вiдаць было.

Трапiўшы на ўтоптаную Баравiком сьцежку, людзi цяпер яшчэ больш прыгнулiся. Прыблiжалiся борздым крокам. Ужо можна было iх добра разгледзець, але Антося цяпер перасталi цiкавiць твары. Чалавек з аўтаматам махнуў аднаму спадарожнiку рукой i той падаўся наперад, да кута лазьнi, блiжэй да засеўшага там Баравiка. Апошнiя два станулi па двух бакох дзьвярэй, прыслухоўвалiся. Паволi, аж занадта паволi цяклi часiны. Антось ведаў, што ад наступнага iхнага кроку шмат залежыць. Калi-б меў з сабой ручны кулямёт, мог-бы й цяпер пачынаць. Скажам, вось хоць-бы й такi, як гэны бандыт мае. Запраўды, цi не нямецкi, трафейны гэта? Антось ацанiў свае й Баравiковы шансы на перамогу: вельмi малыя. А гэтыя, пiльна наставiўшы вушы, прыслухоўвалiся. I маўчалi. Баялiся, вiдаць, каб iх не пачулi. Усё залежала ад iх наступнага кроку. I важна яшчэ тое, што зробiць Максiм, калi трэба змагацца.

Чалавек з аўтаматам насамперш, а пасьля ягоны спадарожнiк прыселi перад парогам у лазьню й першы паказаў другому кiўком галавы ў сярэдзiну. Той мiгам, адчынiўшы дзьверы, кульнуўся пераз парог. Чалавек з аўтаматам зiрнуў навокал, — цяпер Антось мог лепш разгледзець ягоны аброслы чорнай шчацiнай, шырокi твар, — паказаў таму трэцяму, апiсаўшы рукой паўкольле ў паветры, каб, мусiць, сачыў за ўсiм навокал i сам перакулiўся праз парог. Антось наўмысна зачынiў на клямку дзьверы зь сенцаў у лазьню, каб, ведама, пара не ўцякала, дый магчыма прадугледзеў тое, што цяпер адбывалася. Ведаў, што неўзабаве трэба пачынаць, пакуль тыя, асьцярожныя, паслухаюць, а пасьля агледзяцца, што ў лазьнi нiкога няма. Трэба было мяркаваць, што гранатамi яны не пачнуць раськiдацца, бо, пэўне-ж, ня маюць iх уволю, дык аставалася iншая магчымасьць. Трэба было неадкладна дзеяць.

Бандыт, што стаяў ля кута лазьнi, насамперш абвёў позiркам вакол сябе, а цяпер глядзеў недзе ў бок аселiцы. Хутка ськiнуўшы зь сябе бурку, Антось маланкай выхапiў нош, стануў на поўны рост i кiнуў нож у плечы вартавога. Зараз-жа з з правага боку бабахнула стрэльба. Антось кiнуўся да дзьвярэй лазьнi, пацягнуў шнур у гранаце, кiнуў яе ў сенцы лазьнi й як мага стараўся адкацiцца ад парогу. Ля кута, дзе стаяў вартавы, мiльганула фiгура. Гэта Максiм.

— Кладзiся! — крыкнуў Дзяркач.

Гучны выбух страсануў лазьняй i паветрам. Але Антось, заўсёды апанаваны, ужо трымаў напагатове свой наган. Зь сярэдзiны пачулiся стогны. Прайшло колькi часiнаў. Праз парог карабкаўся чалавек. Дзяркач выстралiў раз, тут-жа бабахнуў стрэльбай Максiм. Полымя асьвятлiла нутро сенцаў. Антось хутка падбег да дзьвярэй, нагой стукнуў ужо няжывога бандыта. Той перакулiўся, раськiнуўшы рукi, пераз парог. I гэтта-ж пад iм Антось спасьцярог у проблiсках полымя ручны кулямёт. Ён адапхнуў трупа, выхапiў аўтамат i крыкнуў Максiму:

— Не марудзь!

Сам кiнуўся на кут лазьнi, дзе ляжаў вартавы. Памяркаваўшы, выцягнуў у яго спад правай лапаткi свой заслужаны ўжо нож, глыбака ўсадзiў яго ў сьнег i абцiраў сьвежую кроў.

— Алi-ж ты, братка, здорава! — дзiвiўся сябра. — Ну а лазьня мая згарыць, каб iх халера.

— Дык што, ратаваць можа будзеш? Давай, сьпяшымся, бо нас тут ля вагня лёгка ўвiдзiць. Хто ведаiць, колька iх тутака бадзяiцца… Давай бягом!

Збораў як i нi было. Дабегшы да двара, Баравiк уськiнуў на развалкi пару хатулёў, палажыў стрэльбу.

— На й гэту качаргу, трымай напагатове. Ведаеш, як зь яе страляць? перадаў Антось яму здабытага шмайсарам, а сам пагнаў каня.

Калi пакiдалi Баравiкоў двор, спасьцераглi людзей, што беглi да ахопленай суцэльным полымем лазьнi.

Распытаўшыся дакладна пра ягонае «паляваньне», Левандоўскi прыняў Максiма Баравiка ў палiцыю, а сам далажыў Немцам пра новую перамогу над бандамi. I цяпер вось разам два сябры ўважна разглядалi цемру, у якой, ведалi, выпаўзаў зь лесу й падпаўзаў да мiрных людзей, каб рабаваць, ненавiсны вораг. Сядзелi на сугры, трымалi на воку сьцежку на ўзбалотку й бальшак. А там, крыху далей, дзе ледзь вiдаць на фоне сьнегу асьвер калодзезя, чарнела Антосева хата.

— А што там робiць Нiна з Дуняй? Няўжо маё прадчуваньне мяне падвядзець? — думаў Антось.

Паволi поўз час. Магчыма Антосю здавалася, што гэтым разам чакаў нечага асаблiвага. Амаль быў пераконаны, што Лявон, ня гледзячы на сваю трусасьць, яму не даруе й выдумае нейкую расплату. Рызыкоўна было пакiдаць жонку ў вёсцы, лепш было-б забраць яе ў мястэчка. З другога-ж боку ўпiкала сама думка, калi-б самую вёску Лiтоўцы, ягоную радзiму, аднесьцi ў зону бандытаў зь лесу, баяцца iх. I што сказалi-б вяскоўцы, у бальшынi яму зычлiвыя, калi-б даведалiся, што ён, Антось Дзяркач, наважыў забраць жонку да сябе, пабаяўся яе тут пакiнуць. Можа што й сказалi-б, а можа й не. Ведама-ж, жонка з мужам мае быць. Антось адкладаў, абяцаў Нiне, што вось лепш у мястэчку ўладзiцца, нейкую выгадную квартэру знойдзе. А баяўся прызнацца, што жонку як прынаду для Лявона пакiдаў. Той-жа, пэўне, даведаецца, што Нiна сама жыве. I як-жа лепш адпомсьцiць Дзеркачу, чымся маючы ў сваiх руках ягоную прыгажуню?

Раптоўна забрахаў Ромак i Антось насьцярожыўся.

— Чуеш? — сказаў Максiму. — Мой сабака брэшыць.

Але тут сталася нешта нязвычайнае. Ромкаў голас зьмянiўся. Быццам сабака ня ведаў, цi вiтаць вiзытара, цi на яго далей брахаць. I тады вецер прынёс да Антосевых вушэй лёгкi, ласкавы сьвiст, якраз такi, якiм некалi Сабакевiч свайго гадунца лашчыў. Хто-ж мог так сьвiстаць? Той, хто добра ведаў Ромку й Сабакевiча. Ды неўзабаве няпэўнае сабакава гаўканьне зьмянiлася ў прыдушаны хрып. Цi яно так, цi толькi здалося? Яшчэ за хвiлiну сабака зусiм сьцiх. Антось жахнуўся. I адно пачуўшы выразны стук, устаў на поўны рост.

— Нехта сабаку забiў i дзьверы ломiць. Бяжым!

Выбеглi на бальшак i пасьля павярнулi на сьцежку, якой вучнi ў школу хадзiлi. У гэнай шпаркай хадзе, здалося Антосю, пачуў нейкi трэск i звон шкла, быццам хто па вакне стукнуў.

«Каб-жа скарэй, каб не запозна!» — наглiў сябе задыханы Антось. Зь iншага боку ўспакойваў сябе тым, што калi навет бандыты ў хату ўжо ўлезьлi, дык адразу жанчын не пачнуць мардаваць. Ды цi ў гэтым справа? Разважаць было некалi. Бо што з таго, калi яны апынуцца ў такiм палажэньнi, што выратаваць жанчын нельга будзе? Казаў-жа Нiне, каб трымала ўсё напагатове, каб у выпадку небясьпекi ў тую нару пад падлогу лезьлi.

Па дарозе, засопшыся, Антось, а за iм Максiм, паськiдалi зь сябе пальты. Калi ўсё будзе ў парадку, тады iх можна падабраць будзе. Добра прывыклыя да цемнаты вочы абшуквалi навакольле хаты, каб на якога вартаўнiка не нарвацца. Але ззаду хаты, куды яны асьцярожна падбеглi, — дзякуй Богу, гэтта была сьнежная выемка, — нiкога ня было. Цяпер асьцярожна, пры сльцяне нiжэй вокнаў, Антось рухаўся, каб зайсьцi на перад будынку. Вызiрнуў з-за куста. I сьпераду нiкога ня бачыў. А тады Дзяркач спасьцярог Ромкаў абвiслы ланцуг i на вытаптаным двары нярухомае цела сабакi. Дзьверы ў сенi былi зачыненыя, але затое, — i гэта добра было вiдаць, — нехта пабiў шыбы й выламаў раму ў вакне.

Зусiм прыгнуўшыся ля сьцяны, Антось зiрнуў на Максiма, што сьледаваў яму па пятах i паказваў рукой, каб астаўся на месцы, а сам, як мага асьцярожна, падпоўз да пабiтага вакна. У хаце нешта блiснула, магчыма, што сьвятло лятаркi, i зноў пагасла. I тады пачуў Антось Лявонаў голас:

— Нiма, каб iх халера, як пад падлогу прапалi.

У голасе была злосьць i рашчараваньне. Уздрыгнуўшы, Антось адразу ўсьведамiў, што жанчыны схавалiся. Але яшчэ больш узрадаваўся, што чалавек, якi расплату яму абяцаў, цяпер знаходзiцца тут, у яго хаце. А хто-ж зь iм? Да каго Лявон гаворыць?

— А што, калi яны пад падлогай?

Крыху зьдзiвiў Антося голас Павалiцкага Хвёдара. Гэтага падонка не спадзяваўся тут знайсьцi. I тады зноў Лявон у вадказ:

— Дык дзе-ж, яж раней у гэтай хаце бываў. Нiма ў iх пад падлогай склепу.

Сумлеву ня было. Жанчыны схавалiся, а гэтыя так i ня ведалi пра Антосеву тайну. Трэба было дзеяць. Але было пару невядомых. Як гэтыя людзi былi ўзброеныя й дзе ў пакоi яны знаходзiлiся? Якраз тады даляцеў да Антосевых вушэй трэск бiтай пасуды. Добра. Адзiн быў ля шафы. А дзе другi? Можа пасьвяцiць лятаркай? Антось перачакаў яшчэ пару хвiлiн i ўжо пачуўшы гутарку пра самагонку, добра ўяўляў дзе бандыты знаходзiлiся.

Дзяркач устаў на поўны рост i зарагатаў у ягоных руках аўтамат. Перш даўгую сэрыю пусьцiў у ваколiцу ложка, пасьля туды пад шафу, а трэцюю ў ваколiцу стала. I яшчэ пару кароткiх. Веялкай. Прысеў i слухаў. З хаты чулiся стогны. Антось моцным штуршком рынуўся праз вакно ўсярэдзону, упаў на падлогу, адкацiўся. Упоцемку, ледзь вiдаць, спасьцярог тых, што прыйшлi паляваць на яго. Фiгуры ля шафы, ля бiтай пасуды ня рухалася, а побач ложка нехта стагнаў.

Праз вакно ўскочыў Максiм.

— Максiм, пасьвяцi.

Сьвятло лятаркi каўзанула па пакоi. Раськiнуўшы рукi, ляжаў пры шафе Павалiцкi Хвёдар, а Лявон, з правай рукой ля курка стрэльбы, варушыўся на падлозе пры ложку.

— Ня сьмей, сабака! — гаркнуў Антось i яшчэ раз шмайсарам перавёў драгамiшча па грудзях.

— Нiна, Дуня! Дзе вы? Вылазьце!

Антось адсунуў ложак, адкрыў покрыўку.

— Антоська?

— Вылазьце.

Дзяркач запалiў i паставiў напокуцi каганец. Бледныя жанчыны, дрыжачыя з холаду, вылезьлi з нары. Антось ботам, з агiдай, адпiхнуў пад парог Шпунтоў труп, падняў савецкую «вiнтоўку», паставiў яе ў кут.

— Ня трэба яна табе болi, сабака!

Нiна кiнулася мужу на шыю, узнагароджвала яго цалункамi.

— Антоська, саколiк мой.

Сьлёзы радасьцi паплылi па бледным твары. А Дуня, таксама дрыжачая, стаяла збоку, пазiрала на Дзеркачоў i Максiма, ня ведала, цi браць ёй удзел у гэтай радасьцi, цi што iншае рабiць. Яна пазiрала на двух забiтых на падлозе i яе пачынала яшчэ больш трасьцi. Гэтыя дзьве брыды, каб не Антось i Максiм, маглi-б во так стаяць над яе i Нiнiным трупам. Адно яшчэ перад тым пазьдзеквалiся-бы.

— А што зь iмi? — спытала Дуня.

— Давайце вон гадаў гэтых.

Ужо на двары, калi выцягнулi й палажылi iх непадалёк ад Ромкавага трупа, Антось, пасьвяцiўшы, яшчэ каб быццам упэўнiцца, што ён упаляваў паляўнiчага, сказаў:

— Так вам трэба, сабакi! Але што я гавару? Вы нявартыя сабакi Ромкi, вы гады! Цьфу! Шкада Ромкi…

— Антось, гэта ты? — пачулася зь цемры.

Голас Дзеркачовага бацькi.

— Усе цэлыя? Каго гэта чорт да вас прыгнаў?

Стары, захутаныў кажух, прыблiжаўся. Ад варот iшлi й iншыя людзi.

— Каго чорт прыгнаў, таго й забраў, тата, — адказаў Антось. — Болi ён зьдзеквацца над намi ня будзiць.