Беларусы, вас чакае Зямля

31

Дуня Макатунiшка й Нiна Бурачыха (цяпер Дзеркачыха) дрыжэлi ў нары ад холаду й страху. Выскачылi проста з нагрэтай пасьцелi. Добра, што абутак i вопратку схапiлi, якая, дзякуючы Антосевай мудрасьцi, якраз такой нагоды пры ложку чакала. Цяжка было-б сказаць, цi дрыжэлi больш з холаду цi перапалоху. I адна, i другая ня толькi баялiся слова вымавiць, каб, баранi Божа, бандыты наверсе не пачулi, але турбавала кажную зь iх занадта раптоўнае, з паднечаньня, бiцьцё сэрца. А тыя, наверсе спынiлiся й перасталi пад нагамi рыпець масьнiцы.

— Глядзi, Лявон, коўдра адкiнутая, пасьцеля цёплая. Яны, гэтыя фашысцкiя блядзi, недзiка саўсiм нiдалёка.

Голас памяркоўна-разважны, ядавiты, помсты прагны.

«Хто-ж гэта такi? Цi ня Павалiцкi Хвёдар?» — думала Нiна.

— Дык дзе-ж яны могуць быць, калi з хаты не ўцяклi?

Жанчыны, здавалася, зусiм спынiлi дыханьне. Так добра iм ведамы Лявонаў голас гэтта-ж над падлогай, проста над iхнымi галовамi азначаў нямiнучую загiбель, калi бандыты будуць кемлiвымi й спасьцерагуць пад ложкам, закрыты дзьверцамi, прарэз, што вядзе ў склеп. Амiн усяму. Нiна, дрыжачая, зубы сьцiснула: «Антоська, родненькi мой саколiк, дзе ты? Пастку-ж ты на iх змайстраваў. Зьявiся во цяперака, памажы нам. Божа, зьмiлуйся, памажы!»

Упоцемку Дунiна рука аблапiла й моцна сьцiснула ейную далоню i як-бы новай i спорнай сiлай ў Дзеркачыху ўлiлася. Збоку-ж сяброўка… Можа як парадзяць з гэтай пошасьцяй… А можа там, — быць-жа ня можа, каб нiхто не пачуў i ня бачыў iх, як сюды йшлi, — можа як перададуць палiцыi ў Гацях. Быць ня можа, каб ратунак ня прыйшоў.Гэты басяк, пэўне ў лесе зусiм зьдзiчэў. Колькi пазьдзекуецца, пакуль Богу душонку сваю аддасi…

А тыя наверсе стаялi, разважалi нешта, Каб iх чорт узяў! У гэны дзень, пасьля раньняга зьмярканьня, Дуня доўга працавала над школьнымi сшыткамi, пры мiзэрным сьвеце лямпы. Зусiм бяз практыкi навучаньня адна на чатыры клясы ў школе вёскi, дзе некаторыя старэйшыя вучнi й цяпер яе «Макатунiшкай жабоцькай» называлi ды не хацелi слухаць, Дуня цягнула, як магла. Патрабавалася надзвычайнае адвагi й вытрываласьцi. Ня гледзячы на кусьлiвыя языкi некаторых вяскоўцаў, Дуня ўцягнулася, дысцыплiнай i пасьлядоўнай працай пачала здабываць зусiм заслужаны аўтарытэт. А працы ўсё прыбывала.

I ў той зiмовы вечар, школьнае скончыўшы, Дуня разгаманiлася зь Нiнай. Разважалi насамперш пра сваiх дзяцюкоў. Бядуючы па сваiм Янучку, якi, быццам у ваду, недзе ў Менску ў вязьнiцы прапаў. Дуня аж сьлязу пусьцiла. А Нiна наадварот, — сама бадзёрылася й Макатунiшцы памагала.

— Цi помнiш, Дунiчка, як ты да нас першы раз жыць прыйшла? Казала-ж я табе тады, што ўсё на добры лад пойдзiць. Так i было. Нi бядуй i па сваiм саколiку, бо надта-ж малады ён i тую цюрму пiражывець ды да цябе вернiцца.

I прыгадала Дуня час, як да Нiны перабралася.

— Хадзi, Дунiчка, да мяне, — сказала добразычлiвая Антосева жонка, калi аднойчы Дуню на дарозе са школы спаткала. — Як-жа табе там быць, як-жа ты на лекцыi прыгатаўляiшся? Цi-ж я нi знаю, як цесна ў вас? Дык хадзi, во ў мяне лепi табе будзiць, дый мне куды вiсялей… Знаеш, як мой Антоська ў палiцыю пайшоў, сама-ж я. Кажыць мне, што мяне ў Гацi забярэць, ну але пакуль тое будзiць, дык мне маркотна самой…

I Дуню ня трэба было доўга спанукаць. Сама ведала, што з маткай, сёстрамi ды дзяцьмi ўдома ёй ня месца. А пры школе жыць ня было дзе. Дык гэтта Нiна, — няхай Бог ёй здароўя прыспорыць, — як на выручку выбегла. Ужылiся скора. Дуня абяцала Нiне за харчы плацiць, але тая замахала рукамi.

— Знаеш, даражэнькая, жывi во й нi бядуй. Есьцi ў нас уволю, дзякуй Богу, назапасiлi й гароднiны й садовiны, дый мяса не зьвялося, а ад каровы малака хапаiць. Дык во жывi, а там неяк палiчымся. Што там гаварыць пра тыя твае маркi, што за iх купiш цяперака…

Дуня накш на свой заробак глядзела. Праўда, за яго надта не разгуляешся, але-ж на бяду магло хапiць. Ясна, Дуня крыху й ганарылася, што вось яна першы раз у жыцьцi магла нейкiм сталым i навет наводля мясцовых мерак салiдным заробкам пахвалiцца. I таму Нiнiна заўвага, што «за тыя твае маркi» нiчога амаль ня купiш, крыху ўквялiла яе.

Спалi на падвойным ложку. А ў той вечар, калi Дуня супакоiлася ў першым салодкiм сьне роўным дыханьнем, Нiна, быццам прадчуваючы нешта, не магла заснуць i прыслухоўвалася як гаманiў нешта ля вокнаў вецер; мяркавала, цi не ўскапышыцца ён, цi не распрастае свае шырокiя крыльлi ды цi не пачне iзь сьнегам у коньнiкаў забаўляцца. I думала, ужо ў паўдрымоце, яшчэ пра Антося, гадаючы цi дзе ноччу на варце стаiць, цi можа зь ягоным удзелам якi выезд на бандытаў плянуецца. Апошнiмi часамi гэтыя пасьмялелi, цi не таму, што свае з усходу блiжэй падбiраюцца. На чыгунцы было ўжо колькi мiнных узрываў, хоць безь вялiкiх стратаў для едучага войска.

I ў гэткай дрымоце, дзе рэальнасьць трацiць свае выразныя рысы, каб замянiцца першым, моцным i надта-ж салодкiм сном, раптоўнае й наглае браханьне Ромкi вярнула яе да поўнае прытомнасьцi. Сабака, залямантаваўшы на ўсю шырыню горла, кiдаўся на прывязi, шалёна зьвiнеў ланцуг. Хто-ж гэта там, такой познай ноччу ганяе?

Сталася нешта надзвычайнае. Пачуўся выразны сьвiст, якраз на той лад, якiм некалi адно Косьцiк Сабакевiч мог свайго гадунца клiкаць. Сабакаў голас перамянiўся. Ромка ўсё яшчэ брахаў, але голасам няпэўным, быццам ня мог пастанавiць, цi той, што сьвiшча, прыяцель цi вораг… Нiна села ў пасьцелi, заклапочаная, затрывожаная. Хто гэта такi той, што мог так высьвiстываць да Ромкi як калiсьцi Косьцiк i якi чорт яго тут познай ноччу ганяе?

Няўцямнасьць i зьбянтэжаньне. А за iмi перапалох. А калi гэта вораг, то як баранiцца? Пакуль Нiна змагла сабрацца з думкамi, з двара пачуўся моцны, прыдушаны сабакаў енк i голас яго пачаў слабець, быццам яго хто раптоўна ножам пад сэрца саджануў. Нiна з усей сiлы зварухнула Дуню:

— Дунiчка, чуеш?

— А што? — адказала, ужо зусiм прачнуўшыся, дзяўчына.

— Ромка… Нехта Ромку забiў. Скарэй хаваемся!

Паўтараць ня трэба было. У Нiнiным устрывожаным голасе ўвесь зьмест. Раней Дзеркачыха навучыла Дуню што рабiць у выпадку небясьпекi. А той цi тыя, што забiлi сабаку, ужо грукалi ў дзьверы ў сянёх. Быццам узгарэўшыся, жанчыны накiнулi на сябе вопратку, надзелi абутак, адсунулi пасьцелю й адкрылi дзьверцы ў нару пад падлогай. Нiна ведала, што дфзьверы ў сянёх ня толькi на моцнай засаўцы, але яшчэ й замку. Калi хто запраўды пачне сiлай у хату ламацца, то павiнен разьбiваць дзьверы. Усё-ж улезьцi ў нару ня было так проста. А галоўнае, улезшы, трэба было пасунуць ложак, каб закрыць у падлозе квадратовае вечка, дзьверы ў тайнае сховiшча.

— Адкрывайце, блядзi фашысцкiя!

Голас з-за дзьвярэй хоць глухi, але загадны. Моцны грукат страсануў хатай. Выглядала, што бiлi ботамi, аж завесы скрыгаталi. Нiна памагла Дунi ўсунуцца ў адтулiну а сама, гарачкава, улезшы за дзяўчынай, намагалася насамперш, — i гэта патрабавала немалой сiлы, падсунуць ложак, каб закрыў тайны ход ды пасьля, ужо больш асьцярожна закрыла дзiрку квадратовай покрыўкай.

Неўзабаве пасьля гэтага пасыпалiся зь нейкага вакна бiтае шкло й трэск рамаў. Вiдаць, што бандыты, сьцямiўшы як цяжка выламаць дзьверы, наважылi ўлезьцi ў хату праз вакно. I цяпер, вiдаць, стаялi пры цёплай пасьцелi ды разважалi пра тое, куды iм спад носу ўцяклi «фашысцкiя блядзi». Зноў пачалi рыпець масьнiцы.

— Давай пашукаем, яны-ж недзiка тут ёсьць.

— Чуеш, Дуня? Гэта-ж голас Павалiцкага Хвёдара, — шапнула Нiна. — А мы-ж i ня ведалi дзе басяк падзеўся. Дык от, знаеш цяперака што за госьцi тамака да нас праз вакно ўлезьлi. Божачка мой, прышлi Антоську сюды, ратуй нас…

— Нiна, цiха ты, ато пачуюць.

Дуня зусiм апанавала першы ўструс перапалоху й цяпер, стоячы ўпрытык да Нiны ў вузкай нары, адчувалася зусiм нiякавата. Калi раней думала пра сваю будучыню, — а было гэта даволi часта, — дык уяўляла сябе ў розных сытуацыях, адно не ў такой як цяпер. Ад гэтых, пэўне-ж цяпер вельмi зьдзiчэлых дзьвюх дзяцюкоў, адзьдзяляла яе й Нiну ўсяго некалькi мэтраў. Тыя, прагныя зьдзеку й нажывы, спасьцярогшы цёплую яшчэ пасьцелю, дзесьцi аглядалi ўсе куты, каб вымяркаваць куды iм спад носу ўцякла такая вялiкая ўзнагарода за нейкiя баявыя заслугi. Перад Дуняй, у найчарнейшых колерах, зьяўлялася жахлiвая рэальнасьць. А што будзе, калi бандыты iх знойдуць? Вельмi непраўдападобна. Нiна пазнаёмiла яе раней з нарой i дакладна вытлумачыла, як i што ў выпадку небясьпекi рабiць, ды дзе выхад з гары на двор. А быў ён воддаль ад хаты, на дрывотнi, заалены зьверху хламам, каб ня бачыла непажаданае вока.

I цiкава, што думкi Дунiны, — як выразна прыгадвала пасьля, — замiж таго, каб канцэнтравацца на вялiкай небясьпецы, спанукалi яе ў зусiм iншы бок, да свайго каханага, што недзе, калi ён жывы яшчэ, сядзеў у нейкiм катушку страшнай вязьнiцы. Прыгадала, як нядаўна наведала сям'ю Бахмача. Янукоў бацька й кульгавы Мiкола сустрэлi яе ветлiва, запрасiлi сесьцi пры стале.

— Ну й што ты, Дунечка, чула пра Янука? — спытаў стары зьняможаны Бахмач.

— Нiчога я, дзядзя, ня чула. Прыйшла да вас, думала можа што ад вас даведаюся.

Пракоп нiчога не адказаў. Ён хадзiў па хаце. Дуня мяркавала, што бацька выдатна ведаў пра яе зносiны зь ягоным сынам, а сьветчаньнем гэтага была можа й пашана ў ягоным ласкальным «Дунечка», замiж раней iм ужыванага «Макатунiшка». I вiдаць, — зiрнi вунь на ягоны заклапочаны й балючы твар, ён вось-вось захоча шырэй выказацца. Чалавек гэты шмат перацярпеў i перажыў, а ў вёсцы шанавалi яго як iнтэлiгэнта першае рангi: разважнага, памяркоўнага, з добрым i вялiкiм сэрцам, глыбока ў Бога веруючага, наскрозь практычнымi жыцьцёвымi мудрасьцямi прасякнутага, якраз такога, каторы ў бядзе на помач iншым сьпяшыў.

— Каб во мяне паслухаў, дык дома, а можа навiт блiзка недзiка з табой разам дзетак вучыў-бы. Ато…

Стары зрэзыгнавана махнуў рукой, а твар перасмыкнуўся балючай крыўдай.

— Якi чорт пагнаў яго ў тую Вiльню? Гэта-ж, каб нi вайна, дык чаму-ж… Бег вучыцца, патрыятызмам загарэўся, а цяперака недзя ў цюрме здыхаiць…

Зьняможаны голас абарваўся. Пракоп падыйшоў да крука ў сьцяне, на якой вiсела барада пянькi, зь якой плёў лапцi для працы на сенажацi цi на балоце, узяўся круцiць пяньку. Рукi ягоныя хадзiлi няпэўна й Дуня мяркавала, шыо Бахмачовы думкi не пры пяньцы былi.

— Што-ж, думаў я, думаў ды сабраўся паехаць аж у Менск сына пашукаць. Хоць i злосьць у мяне на яго, але-ж сэрца нi камiнь. Знаеш, кроў свая. Дык паехаў у Глыбокае да камiсара, каб бялет на дарогу як выпрасiць. А гэтыя-ж ураднiкi, каб iх гаручка, мяне да камiсара саўсiм ня пусьцiлi. Нагiргаталi нешта, а тады пераводчыца кажыць, каб на другi тыдзень у ваўторак прыйшоў. Дый толькi шапнула, што калi хачу бялет, то каб з пустымi рукамi нi прыхадзiў. А пiраводчыца тая, мусiць, з пшэкаў, бо папольску гаварыла. Ну што-ж, думаю, нiхай сабе, i iм-жа жыць трэба, а сына трэба за ўсякуюэ цану знайсьцi. Дык во й паеду ў ваўторак, як сказалi, дый нешта вазьму, каб у лапы iм…

— Дык вы, дзядзя, аж у Менск задумалi ехаць?

— Ага, а як-жа…

— А вы цi ведаеце, дзе Янук?

— Хадзiў-жа я да гэтага самага ягонага прыяцеля Загорнага, ну ты яго знаеш. Праўда таго ня вiдзiў, бо Янук-жа яго аж у Вiльню зацягнуў, але бацькi пiраказвалi што iхны сын гаварыў. Дык ён, значыцца Янук у нейкай там зялёнай вязьнiцы сядзiць. I яшчэ цiкавае, што мне сказалi Загорныя дык гэта тое, што iхны сын, зараз-жа як наш Янук трапiў у цюрму, дык Лявон Загорны пайшоў прасiць помачы ў камандзiра бiларускай самааховы, нейкага там палкоўнiка цi што… Ну ён самы вышэйшы начальнiк над бiларускiм войскам…

— Ну й што той?

— А той кажыць: чаго гэта тут валочыцеся, чаму нi сядзiце на месцы ды ня вучыцеся? Гэтак сярдзiта накiнуўся на Загорнага. I яшчо кажыць яму: уцiкайце з маiх вачэй, бо я i вас арыштую, пасядзiцё разам iз сваiм сябрам.

— От сукiн сын, каб яго зiмля нi насiла! — праклiнала няведамага ёй чалавека Макатунiшка. — А вы, дзядзя, знаеце дзе тая зялёная вязьнiца й як да яе дабрацца?

— Нi знаю, дачушка. У Менску-ж я нiколi ня быў, адкуль мне што знаць… Праўда, ў Глыбокiм заходзiўся ў Бiларускую Самапомач, дык далi мне адрас такой самапомачы ў Менску, у каторай, казалi, табе раскажуць што рабiць, а можа й памогуць Янука звольнiць…

— А за што яго пасадзiлi? Што ён зрабiў?

— Адкуль-жа мне ведаць… Лявон Загорны казаў сваiм, што яны цэлыя два цi тры вагоны вiленскiх спiкулянтаў адразу ў вязьнiцу забралi, дык i Янук трапiў сярод iх… Загорны спад рук Латышоў высьлiзнуў, а Януку нi ўдалося.

— Вы, дзядзька, добра робiце, што стараецеся, — пахвалiла Бахмача Дуня.

Мiкола сядзеў пры стале, у гутарцы ўдзелу ня браў, адно прыглядаўся маладой, сьцiпла але iз густам апранутай настаўнiцы. Дуня заўважыла раней, што адносiўся да яе з пашанай. Здалёк ад яе траымалiся некаторыя вясковыя падлёткi ад часу, калi пачала вучыць у вясковай школе. Як-нiяк яна цяпер займала месца некалi чужой, прысланай з глыбi Польшчы «панiчкi вучыцелькi». Пасьля вiзыты да Пракопа Бахмача надзея на Янукова вызваленьне салiдна загнязьдзiлася ў Дунiным сэрцы.

— Нiма, каб iх халера, як пад падлогу прапалi! — пачуўся злосны Лявонаў голас недзе наверсе ў Дзеркачовай хаце.

— А што, калi яны пад падлогай?

Такое пытаньне Павалiцкага Хвёдара моцна ўстрывожыла жанчын.

— Дык дзе-ж… Я-ж раней у гэтай хаце бываў, нiма ў iх пад падлогай склепу.

Прайшло пару напружаных хвiлiнаў. Зьверху пачуўся гук бiтай пасуды.

— Ты чаго шукаеш?

— Думаў, можа гэты пракляты бобiк дзе самагонку маiць.

— А добра было-б пацягнуць. Але калi самагонка й ёсьць, дык ты думаеш, што ён яе ў шафе дзержыць?

— А чорт яго, бобiкавага бацьку, знаiць…

— Нiхай шукаюць, фiгу iм знайсьцi, — шапнула Нiна Дунi. — Добра, што нi пачалi нас пад палогай шукаць. Задурны гэты Шпунт.

Зьверху гракнуў аўтамат. Кароткiмi сэрыямi. Некалькi разоў.