Раскіданае гняздо крывіцкай славы

ПРЫВІДЫ НА ЗАМКАВЫХ СЦЕНАХ

Сістэма абароны замкаў у Вялікім княстве Літоўскім пастаянна ўдасканальвалася. Прадугледжваліся ўсе магчымыя і неабходныя меры бяспекі. Здаралася, абарончай моцы замкам дадавалі розныя страшныя показкі і легенды пра іх. Часам іх выдумлялі самі стражнікі і ахоўнікі. Асабліва калі не пагражала небяспека і хапала вольнага часу. Мо менавіта тады і ўзніклі расказы пра шматлікія прывіды, якія любілі сяліцца ў замках? Бо які ж гэта сапраўдны замак, калі няма ў ім зданяў, калі не складзены пра яго легенды і паданні. А сама стража ў такіх прыгодах заўсёды выступала разумнай і хітрай. Пасля гэтыя показкі разыходзіліся па ўсіх ваколіцах, траплялі ў аналы гісторыі, у кнігі.

Асабліва шмат прывідаў пасялілі людзі ў Нясвіжскім замку. Найбольш адметны з іх – Чорная Панна. Звязана гэтая легенда з імёнамі польскага караля Жыгімонта Аўгуста і Барбары Радзівіл. Калі адышла ў іншы свет каханая і вельмі прыгожая жонка караля Барбара, маркоце і шкадаванню Жыгімонта не было межаў. Тады кароль задумаў выклікаць яе дух, каб хоць гэткім чынам не парываць повязі з каханай. На дапамогу, кажуць, паклікалі самага вядомага на той час (шаснаццатае стагоддзе) акультыста Твардоўскага. Пра яго, дарэчы, пазней пісаў Адам Міцкевіч. Паспрыяў пан Твардоўскі. З’явіўся перад каралём жаданы воблік. Але Жыгімонт парушыў дамову і не ў адпаведнасці з правіламі ўступіў у кантакт з духам. Воблік каралевы знік.

І з таго часу ў замку пасяліўся яе прывід. Адны кажуць, што яна проста не можа выйсці за замкавыя сцены, іншыя сведчаць, што з’яўляецца ў палацы толькі напярэдадні розных нечаканасцяў і катастроф. Яе баяліся нават гаспадары, бо з ёй на княскія землі прыходзіла бяда. Апошні раз Чорную Панну бачылі ў Нясвіжы, які ў той час належаў палякам – Заходняя Беларусь была пад іхняй уладай, напярэдадні верасня 1939 года, перад самым пачаткам Другой сусветнай вайны. Пасля таго князі Радзівілы назаўсёды пакінулі сваё родавае гняздо і з’ехалі з Беларусі. Больш Чорная Панна Нясвіжскі замак не наведвае. Значыць, непрыемнасці абмінуць гэты старадаўні горад, які даўней называлі сапраўдным беларускім Парыжам. А рэстаўрацыя і аднаўленне замкавага комплексу мо дапаможа не адно Чорнай Панне набыць лепшы характар, а і паспрыяе разгадцы многіх іншых загадак.

У Крэўскім замку таксама не абыходзілася без прывідаў. Аднойчы ў якасці яго давялося выступіць нават самому Вітаўту, будучаму вялікаму князю. А адбылося гэта вось як.

Міжусобная барацьба за вялікакняскі пасад, за палітычнае першынство ў дзяржаве насіла зацяты характар. Не спынялі яе нават сваяцкія адносіны. Быў час, калі вялікі князь літоўскі Ягайла адчуў небяспеку з боку свайго пляменніка Кейстута, паважнага і паважанага дзеяча дзяржавы. У 1382 годзе Кейстут разам са сваім сынам Вітаўтам выступіў супраць Ягайлы, які пачаў таемныя зносіны з крыжакамі. Аднак Ягайла таксама не без напорыстасці і хітрыкаў. Ён заманіў Кейстута і Вітаўта ў Вільню, нібыта дзеля заключэння мірнай дамовы, а тады загадаў схапіць сваіх супернікаў. Спачатку Кейстута, а пасля і Вітаўта з жонкай. Сівабародага Кейстута адправілі ў Крэва, “пасялілі” ў падзямеллях Княскай вежы. Аказваецца, у гэтай найбольш ганаровай вежы былі не толькі княскія пакоі, а і “княскія лёхі”. Угаворвалі адмовіцца ад прэтэнзій на ўладу, прапаноўвалі сяго-таго адступнога.

Але горды сівы Кейстут, які зведаў і смак вялікакняскай улады, і чалавечую спрыяльнасць, і хітрыкі міжусобнай барацьбы, не паддаваўся на ўгаворы. І тады адбылося страшнае. Адны кажуць, што сам Ягайла, іншыя даводзяць, што пастараліся крыжакі, так ці інакш але паступіў загад знішчыць непакорнага князя. Гэта таемна зрабілі князевы ахоўнікі-памочнікі. Яны задушылі Кейстута залатым матузом ад ягонага ж урачыстага ўбору.

Вось як пра гэта паведамляе Супрасльскі летапіс: «Князя великого Кестутия, дяду своего, оковав, ко Креву послали и всадили во вежю, а князя великого оставили Витовта еще во Вилни. И тамо во Креиве пятои нощи князя великого Кестутия удавили коморникы князя великога Ягайлавы: Прокша, што воду давал ему, а были ины, Мостев брат а Кучюк а Лисица Жыбентяи. Таков конец стался князю великому Кестутию».

А людзі адразу ж назвалі Княскую вежу вежай Кейстута. Ды гэтае злачынства не было ў замкавых лёхах адзіным і апошнім.

Прывід жа гэтай непатрэбнай ахвяры часта з’яўляўся на сценах і вежах, у палацавых пакоях, палохаючы насельнікаў і нагадваючы ахвотнікам несправядлівых і злосных дзеянняў пра абавязковую адплату за злачынства.

Вітаўт шчыра аплакваў горкі лёс бацькі і паплечніка па змаганні супраць Ягайлы. Аднак ён не кінуўся на калені, не папрасіў літасці ў Ягайлы. Вітаўт выношваў план уцёкаў з вязніцы.

Тады і з’явіўся на замкавай сцяне не прывід Кейстута, а жывы прывід – сам Вітаўт. Пра гэта з рознай ступенню дэталізацыі згадваюць практычна ўсе важнейшыя тагачасныя летапісы. Як сведчанне вынаходлівасці Вітаўтавай жонкі Ганны, якая прыдумала пераапрануць мужа ў адзенне служанкі і выбавіць яго з вязніцы (што сталася пасля з вернай Вітаўтавай служанкай, можна сабе ўявіць). Як доказ намеру Вітаўта помсціць Ягайлу за смерць бацькі і непаважлівыя адносіны да яго самога.

Адседзеўшы ў Княскай вежы, Вітаўт апынуўся за сценамі Крэўскага замка, а пасля і за межамі Вялікага княства. Падаўся шукаць падтрымкі ў крыжакоў. Сам вялікі магістр крыжацкага ордэна Конрад Валенрод быў гатовы аказваць яму дапамогу. Ведама – гэткая асоба прасіла спрыяння. Ды і ў планы Конрада па заваёве славянскіх зямель гэта клалася выгадным радком. Тым самым хітры крыжак чужымі рукамі распальваў агонь незадаволенасці і варожасці паміж уладнымі асобамі Вялікага княства, падкідваў паленцы ў вогнішча міжусобных сутычак.

Дарэчы, Вітаўт не аднойчы выпрабоўваў гэты шлях – звяртаўся ў цяжкія моманты да крыжакоў, нібыта не знаходзіў іншага выйсця. Але і падманваў іх не аднойчы, за што помслівыя рыцары мелі не толькі крыўду, нават дзяцей Вітаўта, узятых у заложнікі, забілі. Так ці інакш, але не схаўрусаваў Вітаўт з крыжакамі, застаўся верны сваёй зямлі і свайму прызначэнню – быць вялікім князем літоўскім і сапраўдным гаспадаром для сваіх падначаленых.