Раскіданае гняздо крывіцкай славы

ЗАМКІ ЗАПАЧАТКОЎВАЛІ ГАРАДЫ

Замкі Беларусі.

Нават само спалучэнне гэтых слоў мае нейкі таямнічы, загадкавы і зваблівы сэнс. Ва ўсякім выпадку для мяне. Пачуеш слова “замак”, і адразу ва ўяўленні паўстаюць нязвыкла невядомыя, але і адначасна як быццам недзе бачаныя (мо віна ў гэтым кінафільмаў?) пышныя старасвецкія палацы, дзе жыццё размаітае і нянаскае, не звыкла будзённае, а ўзнёслае, вірлівае, нават небяспечнае – рыцарскае адным словам.

Бо і сапраўды сярэднявечныя замкі вылучаліся сваім непаўторным водарам існавання, заквашаным не адно на перыпетыях кахання з таямнічымі спатканнямі і дуэлямі рыцараў-супернікаў, але і на куродыме ваенных пажараў, звоне клінкоў і мячоў, грукатанні камянёў, што падалі на галовы захопнікаў, булькатанні смалы, што лілася на іхнія галовы. Гэта і таямнічая прахалода глыбокіх падзямелляў, і страхатлівая цемра пакручастых падземных хадоў, і нябачныя цені прывідаў, што абавязкова спадарожнічалі насельнікам ледзь не кожнага беларускага замка.

А мо ва ўсім гэтым вінаваты “мой” Нясвіжскі замак, які з маленства ўвайшоў і ў маю свядомасць не толькі сваімі велічнымі ў параўнанні з саламянастрэхімі хутарскімі і вясковымі хацінамі сценамі і спічастымі вежамі, але і нечуванымі показкамі пра тамашняе – замкавае, палацавае – жыццё, у якім небыліцы (чаго варты адны радзівілаўскія прагулкі-катанні на мядзведзях, запрэжаных у сані, па тых пасыпаных соллю – каб слізка было – падземных хадах, што, кажуць, цягнуліся ажно да Мірскага замка, дзе віравала несціхана вясёлае цыганскае жыццё, бо Мір, аказваецца, быў цыганскай сталіцай “на ўсё Вялікае княства Літоўскае”, дзе жыў сам цыганскі барон, прызначаны, дарэчы, на гэтую пасаду тым жа Пане Каханку Радзівілам) спалучаліся з рэальнымі расповядамі пра добрыя дзеі і пра незвычайную жорсткасць магутных гаспадароў не адно нясвіжскай зямлі – Радзівілаў?

Так ці інакш, а палацы і замкі дагэтуль вабяць мяне, дарослага, сваёй таямнічасцю і загадкавасцю. Я перакананы, што беларускія замкі – гэта сапраўды бясцэнны культурны і гістарычны нацыянальны скарб. Сёння. Заўтра. І назаўсёды.

Толькі – калі ўсе мы гэта зразумеем і зробім усё магчымае і нават немагчымае, каб і самі замкі з палацамі, і іхняя аўра захаваліся як мага больш поўна і аўтэнтычна. Каб напаўразбураныя – аднавіліся, каб зніклыя – былі пазначаны хоць бы адметнымі знакамі-памяткамі. Бо яны – сведкі былой велічы і магутнасці, што і сёння прарастае на нашай зямлі добрымі справамі і спеліць, мацуе і загартоўвае яе будучыню.

Шмат слаўных і трагічных старонак нашай гісторыі звязана з замкамі. Калі б не яны, не майстэрства іхніх будаўнікоў, не мужнасць, адвага і самаахвярнасць іхніх абаронцаў, то мо не было б сёння і беларускай зямлі. Яшчэ і дагэтуль старадаўнія абарончыя комплексы здзіўляюць сваёй архітэктурнай выразнасцю, канструктыўнай зручнасцю, абарончай магутнасцю, ды і проста паважнасцю, велічнасцю, а часта і непаўторнай прыгажосцю. Нават іхнія руіны сведчаць пра былую моц, нават замчышчы ўражваюць сваёй непрыступнасцю.

І ўсе гэтыя гняздоўі беларускай славы ахінуты наміткай таямнічасці, атулены шматлікімі легендамі і паданнямі. Без іх і сама наша гісторыя многае страціла б, была б сухой і невыразнай, а яе ўспрыняцце – без належнага даўніне рамантычнага арэола. Вось каб удалося расхінуць заслону часу і даведацца пра ўсе таямніцы, выслухаць споведзі ўсіх замкавых прывідаў – наколькі ажыла б і зарунела беларуская гісторыя, якой захапляльнай і непаўторна-зваблівай стала б яна. Не горай, чым у даўно і звыкла прызнаных еўрапейскіх майстроў гістарычна-дэтэктыўнага жанру.

Кажуць, што Беларусь зверху нагадвае карункавы кляновы лісток. Калі б выпала шчаслівая магчымасць узняцца над гэтым лістком і зірнуць на зямлю праз чароўныя акуляры, шмат цікавага маглі б мы ўбачыць. Заўважылі б, што нібыта пульсуючымі жылкамі пранізаны гэты лісток рэчкамі, рэкамі, рачулкамі, ручаямі. А калі б нейкі чараўнік здолеў у адначассе аднавіць усе беларускія замкі, што некалі “грозна, думна” азіралі наваколле, нашаму здзіўленню не было б межаў. Як пагодлівым жніўнем бары і лясы густа засяляюцца каралямі-баравікамі, так і нашая зямелька спрэс прарасла б цудоўнымі архітэктурнымі ансамблямі.

Замак і замок.

На першы погляд паміж гэтымі словамі няма ні прамой сувязі, ні ўзаемазалежнасці. Аднак, калі супаставіць глыбінны сэнс абодвух слоў у гістарычнай праекцыі, можна зразумець іхнюю роднаснасць і паяднанасць. Па самай першаснай сваёй сутнасці замкі выступалі сапраўднымі замкамі-ахоўнікамі беларускай зямлі. Кожны з іх уяўляў надзейны, з індывідуальным сакрэтам замок, які перакрываў шлях ахвотнікам заваяваць і зваяваць нашыя палеткі, лясы, бары, балоты і рэкі, зняволіць і абяздоліць нашых людзей. Адабраць чужое – ці не гэта было галоўным правілам і наймоцным памкненнем многіх прыхадняў-заваёўнікаў?

Нездарма некалі існавала завядзёнка, згодна з якой зямля, няхай сабе па ёй топчуцца заваёўнікі, не лічылася захопленай, пакуль не зломлена апошняе супраціўленне ў замку, пакуль там жывуць і абараняюцца тутэйшыя гаспадары. Таму і доўжыліся аблогі замкаў тыднямі, месяцамі, а то і яшчэ больш.

А беларуская ж зямля знаходзілася на самым ажыўленым еўрапейскім скрыжаванні. Як ні заманецца нейкаму заваёўніку выпрабаваць сілу свайго суперніка, ніяк не можа абмінуць нашы землі. Таму не бракавала ні іншаземных прыхадняў, ні суседніх князёў і валадароў, што ласа пазіралі на суседскія пажыткі. Практычна ніколі не прыпыняліся тут ні баявыя дзеянні, ні спробы завалодаць гэтым краем подкупам, падманам, інтрыгамі і хітрыкамі. Рознае бывала на шматвяковым пакручастым шляху беларускай гісторыі. Але чым больш нашы продкі супраціўляліся захопніцкім памкненням дужых, моцных і проста авантурных заваёўнікаў, тым больш, здаецца, ліплі яны, тым больш жорсткай была расправа з няскоранымі, працавітымі, вольналюбівымі і прыветнымі тутэйшымі людзьмі.

У выніку беларусы скрозь і заўсёды мусілі ўзводзіць абарончыя збудаванні. Даследчыкі сведчаць, што ў Сярэднявеччы на ўсіх землях Вялікага княства Літоўскага падарожнікаў сустракалі каменныя сцены, вежы, замкі, крэпасці, частакол, валы, акопы, рагаткі, равы… Нават млыны, якія лічыліся асабліва важнымі аб’ектамі, акружалі сценамі, узводзілі ля іх вежы. Вежы ахоўвалі масты. А памежныя масты былі з абодвух канцоў перагароджаны тоўстымі ланцугамі. Абарончы характар набывалі нават цэрквы і касцёлы. Да сённяшняга дня на беларускай зямлі захаваліся Сынковіцкая царква-крэпасць, Маламажэйкаўская царква-крэпасць. Як бачна, нават у саму назву святынь уключана гэтае нязвыклае для іх слова – крэпасць. Жыццё вымагала абараняцца ад ворагаў любым чынам і за любымі надзейнымі сценамі. А па-сутнасці гэтыя святыні станавіліся не толькі крэпасцямі ў фізічным значэнні гэтага слова, але і крэпасцямі духу, абаронцамі духоўнасці, веры і хрысціянства.

Яшчэ ў часы вялікага князя літоўскага Ягайлы (а жыў ён у 1351 – 1434 гадах) багатыя ўладары двароў, якія былі звычайна драўлянымі, узводзілі мураваныя вежы. У якасці ўмацаванняў кемлівыя продкі выкарыстоўвалі ўсё, што магло б дадаць абарончай здольгасці. У тым ліку прыродныя аб’екты. Нават дрэвы. Яны з’яўляліся самым надзейным сродкам для назірання: ты ўсіх бачыш, цябе – ніхто. Дарэчы, захавалася цікавае сведчанне даследчыкаў. У даўнія часы ў Мазовіі (гістарычная вобласць Польшчы ў сярэднім цячэнні Віслы і ніжнім цячэнні Нарава і Буга) раслі вялікія і старадаўнія хвойныя і цісавыя лясы. А дрэвы у іх – не меншыя за сапраўдных веліканаў. Не рэдкасцю былі нават 500-гадовыя дубы. Можаце ўявіць: іхняе дупло – як сапраўдны баявы дот альбо вежа, ці мо гэткая своеасаблівая аднаасобная крэпасць. Але чаму аднаасобная, калі ў такім дупле свабодна мог змясціцца коннік, часам і не адзін. На сабе такія дрэвы маглі трымалі цэлыя вежы з воінамі. І трымалі. Бо людзі і праўда ладзілі на такіх дрэвах схоўныя вежы, збудаваныя проста на дрэвах, сярод магутных галін. У дакументах згадваецца, што нават вядомы замак мечаносцаў Фогельзанг быў таксама збудаваны на галінах дуба. Уяўляеце – замак! Праўда гэта ці не, але ўжо адно тое, што падобная пагалоска хадзіла па зямлі, павінна было ствараць адпаведны настрой пра ўладальнікаў такіх збудаванняў.

Балоты каля замкаў і крэпасцяў і тыя станавіліся непрыступнымі абарончымі сродкамі. Нават без дадатковых затрат і намаганняў. Як прыклад можна прывесці Менскі замак. Цікавая адна папярэдняя дэталь: гэты замак будаваўся ў адпаведнасці з рашэннем полацкага князя Усяслава Чарадзея – з мэтай забяспечыць надзейную абарону межам Полацкага княства з паўднёвага боку. Значыць, моц і значэнне Менскага замка не былі першаснымі перад больш старадаўнім Полацкам, тады яны мелі галоўнае значэнне для абароны менавіта Полацка. І толькі пазней Менскі замак набыў іншыя функцыі.

Збудаваны ў развілцы Нямігі, якая двумя рукавамі ўпадала ў Свіслач, замак меў неблагую дадатковую абарону ў выглядзе балота што акружала яго, асабліва з боку цяперашняга Палаца спорту, дзе пазней былі татарскія агароды. Акрамя таго сам замак, а дакладней дзядзінец ранняга Менска, быў цалкам абнесены высокім і шырокім земляным валам, які ў падножжы меў да 25 метраў, а ўвышкі дасягаў дзесяці метраў. Для яшчэ большай надзейнасці на ўсім вале ўзвышалася высокая драўляная сцяна, унізе стаяла вада ў глыбокім рове. Таму замак сапраўды нагадваў добра абароненую крэпасць – як і належыць пабудове, што з’яўлялася рэзідэнцыяй намесніка вялікага князя літоўскага. А сама замкавая гара (такой яна тады лічылася), на якой знаходзіўся першы Менскі замак, была раскапана ў 1950-ыя гады, зямля з яе вывезена за межы горада.

Нашы далёкія продкі рабілі ўсё дзеля таго, каб надзейна абараніць сябе і сваю будучыню. Ці не таму здавён-даўна павялося, што кожны беларускі горад, кожнае значнае паселішча пачыналася з узвядзення замка. Пасля ўжо, калі на замкавым дзядзінцы станавілася так цесна, што і хаціны не паставіць, пачыналася актыўнае і размаітае жыццё вакол яго.

Прадуманасць і надзейнасць абароны патрабавала не адзінкавых збудаванняў, а цэлых сістэм, што складаліся не толькі з замка ці крэпасці. Для вялікіх абшараў гэтага было замала. Таму даводзілася адасобленыя збудаванні аб’ядноўваць агульнай абарончай задачай, а кожнаму з іх надаваць сваю, толькі яму ўласцівую функцыю. Напрыклад, вялікі князь літоўскі Гедымін, заснавальнік слаўнага сваёй гісторыяй Вялікага княства Літоўскага, першы і адзіны літоўскі кароль, мусіў абнесці землі свайго гаспадарства замкамі і ўмацаванымі гарадамі, каб бараніцца ад крыжакоў і іншых знешніх заваёўнікаў.

Беларускія замкі па самой сваёй будаўнічай сутнасці практычна амаль ніколі не былі невыразнымі, бязлікімі, аднастайнымі, змрочна насупленымі. Як дазвалялі час, грошы і густ галоўнага фундатара, у такой ступені замкі станавіліся адметнымі архітэктурнымі збудаваннямі, часта ўяўлялі сапраўдныя ўзоры нацыянальнага ваеннага дойлідства. І служылі яны не толькі для абароны. Гэта былі па-сутнасці рэзідэнцыі іхніх знаных і багатых гаспадароў. Там падтрымліваліся і развіваліся, а часта ствараліся новыя культурна-бытавыя традыцыі, там збіраліся і захоўваліся гістарычныя і культурныя памяткі, духоўныя і матэрыяльныя скарбы. І гэта, безумоўна, накладвала адбітак на ўвесь уклад замкавага побыту, а таксама ўплывала на жыццё месцічаў альбо пазазамкавых жыхароў, спрыяла руху наперад не толькі ў чыста тэхнічным напрамку, але і інтэлектуальным, духоўным, культурным. Тыя, хто абслугоўваў замак ці працаваў на ягоныя патрэбы, мелі ўжо адрозны, часам значна, погляд на рэчы, больш развіты светапогляд, у іх развіваўся іншы разумовы ўзровень.

А гаспадары замкаў хацелі яшчэ, каб ён вылучаўся сярод іншых, сведчыў пра густы і магутнасць уладальніка. Таму яшчэ на стадыі задумы, пасля праектавання, а затым і ўзвядзення клапаціліся і пра гэты аспект. Таму тыя, хто меў сродкі і магчымасць, запрашаў для ўзвядзення замкаў вядомых айчынных а то і замежных спецыялістаў, нават з Італіі.

Беларускія замкі, як і аналагічныя збудаванні ў іншых краінах, прайшлі працяглы шлях развіцця. Узніклі яны як умацаванае жыллё феадалаў. Часта пачыналіся з галоўнай вежы, пра што гаварылася вышэй, якая называлася данжонам. Паступова вакол яе ўзводзіліся іншыя ўмацаванні. Для абароны самой вежы насыпалі высокі земляны вал, акружалі выкапаным ровам, узводзілі магутныя сцены. Так паступова ўзнікаў той замак, да якога мы сёння прызвычаіліся.

На самым далёкім пачатку замкі, натуральна, былі найперш ваяўнічымі, а таму і выглядалі суровымі, нават панурымі. Але ўжо з ХІІ стагоддзя знешні выгляд іх мяняецца, набывае большую вабнасць, дабрэе іхні характар, больш свабоднай і зручнай становіцца планіроўка. У ХІІІ–ХІV стагоддзях замкі нагадваюць ужо цэлыя комплексы пабудоў, прызначаных для поўнага задавальнення патрэб іхніх жыхароў. У гэты час яны пачалі выконваць і іншыя – адрозныя ад абарончых функцыі, станавіліся рэзідэнцыяй, разлічанай на магчымасць утульна і бяспечна жыць, з неабходным шыкам прымаць замежных гасцей, нават здзіўляць іх тутэйшай побытавай адметнасцю, якая, што праўда, не заўсёды адпавядала выкшталцоным еўрапейсікм манерам, але затое надоўга запаміналася гасцям і станавілася прадметам шматлікіх размоў, такім чынам разносячы па еўрапейскіх прасторах інфармацыю пра нашы паселішчы, побыт тутэйшага люду і пра саму нашу зямлю. Часам гэтыя страшныя показкі станавіліся дадатковай перашкодай для заваёўнікаў, адбівалі ў іх ахвоту безаглядна кідацца на “дзікія”, як яны лічылі, землі і гэткіх жа самых іхніх насельнікаў.

Але аздабленне замкаў працягвалася, аж пакуль нарэшце яны не ператварыліся ў шыкоўныя і велічныя, багата ўдэкараваныя палацавыя ансамблі. На замкавых дварах сталі будаваць жылыя і гаспадарчыя памяшканні, цэрквы, студні, ставы, узводзілі стайні. Не абыходзілася, вядома, і без катоўняў, вязніц. Адным словам, за замкавымі сценамі месцілася ўсё, што патрэбна чалавеку, найперш гасападару гэтай пабудовы, у звычайным жыцці. Толькі з папраўкай на надзейную абарону даброт гэткага жыцця.

Вядома, што замкавыя лёхі ніколі не пуставалі. У турэмных падзямеллях адбывалі пакаранне не толькі просталюдзіны. Часам сюды траплялі асобы высокіх званняў і пасад, калі жылі не ў суладдзі з сумленнем, траплялі і па нечыйму злому намеру, нагавору. Аднак і ў гэтай непрыемнай справе існавалі свае правілы. Вязняў рассылалі па замках у залежнасці ад іхняй правіны, суровасці пакарання і ўмоў утрымання: кожнаму вінаватаму – сваё.

Вось што, напрыклад, згадвае ў сваім Дыярыушы віленскі ваявода, гетман Вялікага княства Літоўскага князь Міхаіл Казімір Радзівіл. У жніўні 1749 года ён спыніўся ў Нясвіжы. А 6 жніўня, “па абедзе судзіў суды гетманскія і асудзіў п. Касіцкага… і п. Пласкоўскага… Першаму – на замку Трокскім, другому – на замку Новагародскім, кожнаму па 6 тыдняў сядзець; пачтовых двох, аднаго непрысутнага, другога прысутнага Андрэя Савечынскага на расстралянне, дзевяцёх жа на сядзенне асудзіў у ланцугох у замку Мірскім, па колькідзесят тыдняў”. І звестак такіх па летапісах, у даўніх архіўных справах і мемуарнай літаратуры рассыпана процьма.

Хуткаплынны час, новыя грамадскія абставіны, развіццё тэхнічнай, ваеннай і будаўнічай думкі ўносілі свае змены і ў замкавую справу. І не толькі. Паколькі замкі былі, як сказалі б сёння, горадаўтваральнымі збудаваннямі, яны моцна ўплывалі на развіццё гарадоў, іхні статус і нават вядомасць. Таму з ХVІ стагоддзя стала значна мяняецца планіроўка саміх беларускіх гарадоў. Ранейшы дзядзінец, які даўней з’яўляўся абасбліва важнай тэрыторыяй і датычыў умацаванай часткі горада, пачынае ператварацца ў крэпасць альбо замак, што патрабавала пэўнай змены абарончых умоў. Гэтую тэрыторыю сталі называць местам, а ўсе астатнія пабудовы, што ўваходзілі ў абаронную зону, атрымалі назву прадмесцяў – тое, што перад горадам, перад местам.

Згадайма хоць бы Менск. Колькі ў ім было прадмесцяў – Траецкае, Ракаўскае, Татарскае. Прадмесце называлася яшчэ пасадам, які ў буйных гарадах мог мець некалькі зон. Аднак усё адно знаходзіўся ён за замкавымі сценамі альбо вакол умацаванага дзядзінца. Асобныя зоны пасада напачатку мелі назву канца – як, напрыклад, Пятніцкі канец у Менску, які стаў пасля Татарскім канцом, а яшчэ пазней – Татарскім прадмесцем, Татарскімі агародамі, Татарскай слабадой. Ды ўсё ж у любым горадзе галоўную ролю адыгрывала ўмацаваная і абароненая частка – крэпасць альбо замак.