Раскіданае гняздо крывіцкай славы

ХРЫШЧЭННЕ ЛІТВЫ

Але адшумелі святочныя дні і каралю давялося выконваць свае абяцанні. Адно з іх – хрышчэнне Літвы. Пачаліся кастрычніцкія маразы, замерзлі непраходныя беларускія балоты, і Ягайла з велізарнай світай рушыў у шлях. З ”ляхским крестом” накіраваўся ён “в последний уголок, в последнюю лесную чащу язычества в Европе” – у Літву. Як вынікае з пазнейшых падзей, польскі кароль мусіў разбураць язычніцкія сімвалы і ўсталёўваць каталіцызм.

А калісьці ж Ягайлавы папярэднікі намагаліся годна ўшанаваць менавіта язычніцкія традыцыі, падтрымлівалі і пашыралі іх.

Шмат гадоў таму, калі з’явілася задума збудаваць у Вільні галоўны і самы пашаноўны язычніцкі храм у гонар Перуна з алтаром Зніча, ягоны заснавальнік звярнуўся да вешчуна. Князю хацелася ведаць, як доўга будзе існаваць гэтае збудаванне. Галоўны аракул выказаў гаспадару сваё прадбачанне: храм прастаіць столькі часу, колькі будзе жыць язычніцтва. Разам з адказам князь атрымаў нязвыклы дарунак-наказ – пэўную колькасць цаглін з таемнымі містычнымі знакамі. А заадно вяшчун паставіў умову: кожны год па адной цаглінцы ўмуроўваць у сцены храма. Так доўжылася сто дваццаць адзін год. І вось перад новым 1387 годам засталася ўсяго адна цаглінка. А на ёй – знак-сімвал двайнога крыжа. Значыць, наступіў той абяцаны вешчуном час афіцыйнага знікнення язычніцтва.

Мо таму, што язычнікі загадзя ведалі пра гэта, яны даволі памяркоўна аднесліся да місіі вялікага князя Ягайлы – польскага караля Уладзіслава ІІ. У лютым 1387 года ў Вільні было арганізавана лацінскае біскупства, якое мела 7 прыходаў, у тым ліку ў Крэве. На месцах галоўных язычніцкіх храмаў, дзе нядаўна гарэў святы агонь Зніч, узводзіліся новыя каталіцкія храмы. Так было ў Вільні, дзе збудавалі галоўны кафедральны касцёл, у Крэве, у Новагародку, у многіх іншых гарадах Вялікага княства.

Калісьці Ягайлаў дзед, вялікі князь літоўскі Гедымін дбаў пра тое, каб стварыць неабходныя ўмовы для язычнікаў. “Хроніка Літоўская і Жамойцкая” паведамляла: “Поставил еще Кгедимин болвана перунова з каменя кременистого великого, с которого огонь попы поганские кресали, в руках держачи, и огонь ему вечный з дубины в день и в ночи палили на том местцу, где теперь костел святого Станислава в замку от Ягелля, внука Гедиминавого, збудованный”. Нават галоўны жрэц Ліздзейка, якога выгналі з Перуновага храма, мусіў жыць пустэльнікам у дрымучай пушчы.

Патухлі на капішчах вечныя агні, высякаліся святыя дубы, забіваліся шанаваныя змеі і яшчаркі. Усё гэта заахвочваў Ягайла, які пасля наведвання Вільні выправіўся ў паездку па Княстве. Каралеўскі аб’езд доўжыўся некалькі месяцаў. Не выключана, што Ягайла наведаў Крэва, якое ён перадаў свайму ахрышчанаму брату Вігунду – Аляксандру. Праўда, лёс апошняга крэўскага князя склаўся трагічна. У 1391 годзе ў выніку міжусобных інтрыг Вігунд быў атручаны.

Для назірання за вялікакняскімі справамі і кіравання Княствам кароль прызначыў брата свайго Скіргайлу вялікім князем, пакінуўшы за сабой тытул “вышэйшага князя”. Гэта моцна ўгневала Вітаўта, які спадзяваўся на большае спрыянне караля. Ягайла ж, наадварот, усяляк стрымліваў Вітаўта, абмяжоўваў яго. “Нават дзіця маё, маю дачку, не дазволена мне было аддаць замуж за каго я хацеў, – прызнаваўся Вітаўт, – баючыся, каб я такім чынам не набыў сяброў і аднадумцаў, хоць многія суседнія князі прасілі яе рукі. Адным словам, я быў як нявольнік у падпарадкаванні Ягайлы, а брат яго, Скіргайла, уладар маіх родных Трокаў, замахваўся на маё жыццё”.

Паездкі Ягайлы па вялікалітоўскіх землях скончыліся ў чэрвені, калі ён зноў вярнуўся ў Вільню, каб падвесці вынікі. Іх неўзабаве ўхваліў і ўзвялічыў папа Урбан VІ. У сваім пасланні з Рыма ён не шкадаваў высокіх слоў: “Сярод усіх каралёў зямлі табе належыць першае месца ў пачуццях удзячнасці святой Рымскай царквы, маці нашай! Вітаем цябе, узлюблены сын, верны слуга, які за справы свае атрымаў вартую ўзнагароду, вянец зямной велічы і, вядома, з часам атрымае “вянец нябесны”. Суцяшай сябе, сыне, што, маючы загінуць з цэлым народам, як таемны скарб, ты знойдзеш! Суцяшай сябе ў глыбіні твае душы, што гэткая вялікая слава ходзіць па ўсім свеце пра дзеі твае і што ты, такі прыязны і мілы, знаходзішся ў бляску славы ў лоне маці-царквы!”

А вось як апісваў хрышчэнне Літвы Ягайлам Ян Длугаш у “Гісторыі Польшчы” ў 1387 годзе:

“Уладзіслаў, кароль польскі, вырашыўшы народ літоўскі, згодна з абяцаннем, дадзеным палякам і каралеве Ядвізе, з паганства і цемры балванахвальства вывесці і скіраваць да праўдзівай веры хрысціянскай, перадусім прагнучы пашырэння і ўзвышэння гэтай веры, у таварыстве Бадзанты, арцыбіскупа гнезненскага, і шмат іншых мужоў духоўных з Каралеўства Польскага [...] выбраўся на Літву, дзе яшчэ да таго часу Хрыстос быў невядомы і не шанаваны. [...] Прыбыўшы на Літву, правёў у Вільні ў дзень папяльцовы вальны з’езд. Калі па просьбе караля на з’езд сабраліся каралеўскія браты Скіргайла, князь трокскі, Вітаўт, князь гарадзенскі, Уладзімір, князь кіеўскі, Карыбут, князь новагародскі, і значная колькасць рыцараў і люду, кароль польскі Уладзіслаў з дапамогай хрысціянскіх князёў, якія разам з ім прыбылі, угаворваў шляхту і люд, каб, пакінуўшы фальшывых багоў, якіх дагэтуль у слепаце паганскай вызнавалі, схіліліся да прызнання і шанавання аднаго праўдзівага Бога і прыняцця Яго праўдзівай хрысціянскай рэлігіі. А калі варвары літвіны супраціўляліся гэтаму, даказваючы, што было б бязбожнасцю насуперак звычаям і даўняй веры продкаў разбурыць уласныя боствы (былі ў іх найбольш шанаванымі: агонь, які лічылі адвечным і які аберагалі жрацы, дзень і ноч падкладваючы дровы ў касцёр, гаі, што лічыліся святымі, а таксама вужы і змеі, у якіх згодна з іхнім уяўленнем жылі боствы), кароль Уладзіслаў той агонь, што лічыўся адвечным і знаходзіўся ў Вільні, галоўным горадзе і сталіцы Літвы, і які аберагаў жрэц, што на іхняй мове называўся Зніч, які малельнікам і жадаючым ведаць будучыню абвяшчаў фальшывыя прадказанні нібыта ад боства, яму даверанага [...], загадаў свядомым паганам патушыць, а святыню і алтар, на якім яму прыносілі ахвяраванні, разбурыць. Гэтаксама гаі і сады, што лічыліся святымі, загадаў павысякаць, а таксама пазабіваць вужоў і змей, якія нават у хатах жылі і якіх, як боствы, шанавалі. Барбарысты ж толькі выказвалі скруху ад разбурэння і ганьбавання тых ідалаў, не смеючы выступаць супраць караля.

Пасля разбурэння і знішчэння паганскіх бостваў, калі літвіны ўвачавідкі ўбачылі іхнюю фальшывасць, якой да гэтай пары падманваліся, нарэшце здаліся і з пакорай схіліліся да прыняцця веры хрысціянскай, выракаючыся сваёй даўняй аблуды. Некалькі дзён ад святароў польскіх, а яшчэ больш ад караля Уладзіслава, які ведаў іхнюю мову і якога яны ахвотна слухалі, вывучалі галоўныя правілы рэлігіі, альбо дагматы веры, апостальскі склад і малітву “Сімвал веры”, а затым прыступілі да святога хрышчэння. Уладзіслаў, як набожны кароль, раздаваў простым людзям вопратку, кашулі і новыя ўборы з сукна, прывезеныя спецыяльна з Польшчы. Гэткая каралеўская шчодрасць і ласкавасць паўплывалі на тое, што цёмны люд, і нават маёмны, толькі дзеля атрымання шарсцянога адзення з усіх бакоў гуртам збягаўся да месца прыняцця святога хрышчэння. А паколькі было б вялікай працай хрысціць асобна кожнага з новых вызнаўцаў, шматлікі тут люд літоўскі абодвух полаў па загаду караля дзялілі на групы і кожнай групе, а дакладней кожнаму, хто да гэтай грамады належаў, давалі адно з імёнаў, ужываных у хрысціянстве, замест даўніх паганскіх; такім чынам, першай групе далі імя Пётр, другой Павел, трэцяй Ян, чацвёртай Якуб, пятай Станіслаў і г.д. Кабетам жа, якія ўтваралі асобныя групы, гэтаксама давалі імёны – Кацярына, Малгажата, Дарота і г.д., колькі было ўсіх груп новаахрышчаных. Шляхце ж і старэйшынам з народу ўдзялялі хрышчэнне асобна, дзеля гэтага яны з’язджаліся ў Вільню з жонкамі, дзецьмі і сваімі роднымі, жадаючы хутчэй прыняць хрышчэнне і засвоіць дагматы веры хрысціянскай. Стараючыся асабліва пра тое, каб новая вера, прынятая ў Літве, штораз больш пашыралася і ўмацоўвалася, набожны кароль Уладзіслаў заклаў у горадзе Вільні касцёл кафедральны ў гонар Святой Тройцы, пад назвай Святога Станіслава, ухвальнага і слаўнага біскупа і пакутніка, каб два народы, польскі і літоўскі, якія еднасцю веры і рэлігіі, як і роўнасцю жэзла і панавання з сабой з’яднаў, мелі таксама агульнага патрона і заступніка, і каб у літвінаў трывала вечная памяць, што з удзелам палякаў выцерабіліся з паганскай цемры, і што ад іх заблішчэла святло веры хрысціянскай і ім, і нашчадкам іхнім. Таксама паставіў вялікі алтар на тым месцы, дзе некалі палілі агонь, называны вечным, каб гэтая аблуда паганская стала для ўсіх больш відочнай”.

Пасля заканчэння сваёй першай “хрысцільніцкай” місіі ў ліпені 1387 года Ягайла вярнуўся ў Кракаў. Што ж пакінуў ён пасля сваёй паездкі па землях Вялікага княства?

Змрочныя пасля патухлых Знічаў пушчы, зруйнаваныя язычніцкія капішчы і свяцілішчы, высечаныя святыя дубровы. Ды не так лёгка было вынішчыць даўнія язычніцкія традыцыі, якія складваліся цягам многіх стагоддзяў. Калі просты люд цішком захоўваў іх, не шкодзячы і хрысціянскай веры, то некаторыя з князёў і ўладных асоб спрабавалі адкрыта супраціўляцца. Не толькі, а мо не так нават новай рэлігіі, як пагрозе сваім неабмежаваным паўнамоцтвам, сваёй поўнай княскай самастойнасці і моцы. А паколькі іх свецкія і духоўныя памкненні ў дасягненні жыццёвых даброт супадалі, то ў падмогу яны бралі язычніцкіх багоў, якія раптоўна пазбавіліся сваіх спрадвечных свяцілішчаў.

Некаторыя гаспадары зямель і замкаў пачалі выступаць супраць Крэўскай уніі, бо ў ёй бачылі прычыны пэўных негатыўных праяў сёння і магчымасць узмацнення іх у будучым. Акрамя ўсяго унія ўзвышала ролю каталіцызму ў тагачаснай дзяржаве. Насаджэнню каталіцкай веры на беларускіх і іншых землях спрыяла і тое, што самі Гедымінавічы, дынастыя вялікіх князёў і палітычных дзеячаў Вялікага княства, Венгрыі, Чэхіі, таксама прынялі новую веру. Здавалася, Ягайла–Уладзіслаў баяўся, што без апоры і падтрымкі духоўнікаў ягоная ўлада не будзе цалкам моцнай і непарушнай.

Першы крок Ягайлы аказаўся знакавым. Бо ўжо ў 1480 годзе пад час кіравання яго малодшага сына польскага караля Казіміра ІV Ягелончыка быў прыняты спецыяльны дакумент, які забараняў будаваць новыя і рамантаваць старыя праваслаўныя храмы.