Раскіданае гняздо крывіцкай славы

ЗВАЯВАННЕ ЗАМКАЎ

Ад каго ж і ад чаго неабходна было так грунтоўна і пастаянна ўмацоўваць сярэднявечныя замкі? Найперш, вядома, ад рыцараў-крыжакоў альбо мечаносцаў. Яны былі асабліва назойлівымі і ваяўнічымі ворагамі, кусаліся, нібыта галодныя восы, несціхана трымалі ў напружанні беларускія землі. А самі яны пастаянна ўдасканальвалі свае баявыя здольнасці, абнаўлялі прылады для штурму, распрацоўвалі новыя спосабы захопу замкаў. Сярод іншага на ўзбраенні нямецкіх рыцараў былі сценныя самастрэлы, перасоўныя драўляныя вежы, так званыя аслы, медзведзяняты, козы. Найбольш небяспечнымі для замкаў лічыліся тараны – вялізныя дубовыя бярвенні, акутыя спераду жалезам. Іх на спецыяльных стойках падвешвалі гарызантальна на ланцугах, пасля разгойдвалі, і яны ўсім сваім цяжарам дзяўблі непадатлівыя замкавыя сцены, – што называецца, лоб у лоб. Ці не адгэтуль пайшоў пазнейшы лётніцкі выраз “ісці на таран”?

Калі заваёўнікам не надта шкодзілі абаронцы, якія аблівалі іх гарачай смалой альбо кідалі на галовы вялікія камяні, захопнікі дабіваліся з дапамогай таранаў эфектыўнага выніку: часцей за ўсё сцены не вытрымлівалі. Дарэчы, лічылася, што ў гэтым выпадку драўляныя замкі менш за мураваныя паддаваліся разбурэнню. Скарыстоўвалі мечаносцы і так званыя сценныя свярдзёлкі: яны былі крыху меншыя за тараны і служылі для выбівання дзірак у мураваных сценах.

Існавалі і сценныя самастрэлы. Гэта былі драўляныя збудаванні незвычайнай вышыні. Па памерах нагадвалі сапраўдныя дамы. З дапамогай іх можна было спецыяльна сплеценымі валасянымі вяроўкамі кідаць вялізныя камяні ў сцены замка. А можна шмат дробных камянёў шпурляць за сцены – на галовы абаронцаў. Як з часам дасканалілася зброя наогул, так змяняліся і гэтыя зарады. Часта яны былі запальнымі, каб выклікаць унутры замка пажар. Здаралася, стралялі вялізнымі палаючымі стрэламі. Не раз ляцелі з самастрэлаў на дваровую тэрыторыю запаленыя бочкі са смалой, нягашаная вапна. Але ворагу і гэтага было мала. Езуіцтва даходзіла да таго, што абаронцаў стараліся калі не выкурыць з замка, дык задушыць атрутным паветрам. За сцены кідалі гнілыя тушы коней, іншай скаціны. Калі, здаралася, лавілі шпіёнаў, іх таксама зараджалі ў самастрэлы. Вядома, што ў замак альбо ў крэпасць яны вярталіся ў знявечаным выглядзе, нежывымі.

У час аблогі замка ці крэпасці ля іх магло адначасова стаяць нават некалькі дзесяткаў самастрэлаў-дамоў.

Яшчэ большыя памеры і большую вышыню мелі рухомыя драўляныя вежы. Будаваліся яны на калёсах, мелі некалькі паверхаў. У ніжняй частцы знаходзіўся таран. Угары размяшчаліся ўзброеныя стралкі. Іх магло быць некалькі соцень. І самі вежы, і воіны ў іх узвышаліся над замкавымі сценамі. А гэта давала асаднікам значную перавагу. Для штурму сцен прыдумвалі спецыяльныя ахоўныя драўляныя стрэхі, а каб лягчэй залезці на сцены, карысталіся крукамі. Для захопу замка ўсе спосабы былі годнымі.

Калі ў 1390 годзе, напрыклад, штурмавалі Віленскі замак, то скарысталі новыя снарады – з жалеза і бронзы, што давала значна большы эфект. Прымянялі агнястрэльныя гарматы, не адцураліся і ад старой зброі. У захопнікаў былі таксама ручныя гарматы. У бітве іх ставілі перад воінамі на спецыяльныя падпоры-крукі. А цяжкія і больш магутныя гарматы ляжалі на зямлі, часам іх закопвалі, каб было надзейна страляць і схавацца ад ворага. Такія гарматы мелі да 10 сажняў у даўжыню. Летапісы сведчаць, што “когда такой урод гремел, то гром слышен был днем за 5 миль (французских), а ночью – за десять”. Стралялі гарматы, як правіла, каменнымі снарадамі, а наземныя ўжо і жалезнымі альбо свінцовымі.

Падрыхтоўка да паходаў і асабліва да асады замкаў патрабавала шмат часу, матэрыяльных і грашовых затрат. Ведама, каб назапасіць дастаткавую колькасць розных прыстасаванняў, мечаносцам патрабавалася нямала будаўнічага матэрыялу, патрэбны былі вопытныя майстры і сродкі. Калі выпраўляліся ў паход, паходны парадак расцягваўся на вялікую адлегласць. За галоўным войскам мусілі ехаць вазы з гарматамі, снарадамі, ваенным рыштункам, прыпасамі і г.д. Такіх вазоў магло быць некалькі сотняў, а то і тысяч.

Вядомая рэч, што не ўсюды такія абозы маглі праехаць. Акрамя прыродных умоў, якія ў Вялікім княстве літоўскім былі для нямецкіх рыцараў не надта зручнымі і звыклымі, літвіны ўмелі чыніць і штучныя перашкоды. У тадышнім Вялікім княстве было шмат балот, а дарог не хапала. Паспрабуй з такім важкім рыштункам перасоўвацца хутка, не адстаць ад галоўных сіл. Таму мечаносцы вымушаны былі плысці па рэках: на ладзях і лодках. Калі ішлі на Вільню, плылі па Нёмане і Віллі. У 1390 годзе мечаносцы намагаліся захапіць вялікалітоўскую сталіцу. Горад знішчылі. Ацалелае насельніцтва схавалася ў трох гарадскіх замках. Таму ворга і штурмаваў іх трымя арміямі – кожная “свой” замак. Абаронцы змагаліся мужна. Але ж вораг быў спрактыкаваны і нахабны. Ды і вайсковая сіла немалая, ледзь вытрымлівалі сцены замкаў удары рознай магутнасці. Таму жыхары горада выяўлялі сваю кемнасць, бралі не толькі сілай, а і розумам. Каб аслабіць удары каменных і жалезных снарадаў, напрыклад, яны вешалі на сцены вялізныя скуры быкоў. Гэта перашкаджала таранам, свярдзёлкам, нават камяні не заўсёды прабівалі іх. А бычыныя скуры што пасля бітвы нагадвалі рэшата, ад іх заставаліся толькі пасечаныя ашмоткі.