Віхры на скрыжаваннях

X

Сын слухаў расказ маці і заўважаў, як у душы яна імкнецца стрымаць жудасную трывогу. Маці гаварыла не так, як заўсёды, гладка, а са шматлікіх думак выбірала галоўныя і выказвала іх запытальнымі словамі. Чаго партызаны двое сутак сядзелі каля іх двара? Ці ён дамовіўся тут сустрэцца з імі ды не прыйшоў? Чаму сын так апрануты і з такой зброяй? І ўсё чаму, чаму, чаму?.. Валодзя шкадаваў маці, і яму не хацелася расказваць ёй пра ўсё, што здарылася. Быў бы ў яго тут які старэйшы сябар, ён бы параіў, ці расказваць яму пра сваё становішча маці ці не. Што лепш? Як ёй будзе лягчэй - жыць у няведанні і здагадках ці ведаць пра ўсё, што напаткала яе сына. Марыля ахарактарызавала сыну партызан, якія прыходзілі да яе, і Валодзя ўжо ведаў, хто гэта быў. Ён так і меркаваў, што засады на яго будуць, і матчына паведамленне толькі пацвердзіла яго здагадкі. Што рабіць? Можа б, маці што падказала разумнае? Але не... Валодзя наперад ведае, як яна вырашыць: схавацца ў суседні хлеў, дзе некалі лячыўся паранены Сяргееў, і чакаць Чырвонай Арміі. Яна толькі так можа параіць. Але адна справа быць параненым фізічна, калі скаваны рухі, і зусім іншая прымусіць маладога здаровага чалавека ляжаць у цемры, хаця і на мяккім ложку.

- Сыночак, чаму ты так задумаўся? Навала гэта, можа, скора сыдзе адсюль. Нешта немцы хуценька з вёскі нашай выбраліся. Кажуць, у Слабаду наехала многа, траншэі капаюць.

Маці падышла да сына, узяла яго за плячо і доўгімі загарэлымі пальцамі ласкава церабіла выцвілую сарочку.

- Не трэба, мама, гэта рубашка брудная. Я памяняў на гімнасцёрку з адным чалавекам і не ведаю, можа, той быў хворы.

- Што, сынок, з табой здарылася, скажы мне?

- Нічога, рашыў пайсці ў другі атрад. Зіна замуж выйшла...

- Дык ты пагэтаму? А я раней даведалася і нават рада была. Ты яшчэ малады, вайна закончыцца, і будуць у цябе дзеўкі, сынок.

- Мух у хаце многа, - Валодзя махнуў рукой над сталом.

- Я прынесла некалькі мухамораў, спякла іх, але ж няма цукру, няма малака, дык на ваду не лезуць. Завешвала вокны, выганяла колькі разоў, але ніяк не адбіцца. Ды, сынок, чорт іх бяры, бяды б толькі такой.

- Мама, я вінтоўку пакуль што пакіну дома, дзе-небудзь у падстрэшшы, а ты дай мне пераапрануць штаны, хоць якія падраныя, а пілотку я здыму таксама, ты захавай яе. Мне трэба ва ўсім цывільным быць, каб немцы не затрымалі.

- Куды ж ты пойдзеш?

- Пакуль... пакуль не сцямнела. Пра мяне нікому нічога не кажы.

- І Зіне, калі запытае?

- А як Зіна запытае?

- Яна ж тут, у сваёй маткі. Кажуць, прыехала дамоў. Я, праўда, з ёй не размаўляла. Падумаеш, сына майго прамяняла. Я нават і не вітаюся.

- Та-ак, не кажы ёй пра мяне нічога. Тады мне трэба хутчэй адсюль ісці, і каб ніхто не бачыў.

Маці прынесла штаны, кепку. Валодзя пераапрануўся, паабяцаў, што хутка зноў зойдзе дадому, і пайшоў з хаты. Пад павеццю захаваў вінтоўку і агародамі накіраваўся да балота. Прайшоў крыху, спыніўся і азірнуўся на вёску. Малінавым колерам запаліла сонца шыбы ў вокнах яго роднай хаты. Яны свяціліся ласкава, мяккім цяплом абдавалі душу хлопца. Не інакш, як маці прытулілася да акна і не адрывала вачэй ад сына. А на даляглядзе за вёскай астраўкамі на вогненнай гладзі стаялі свінцовыя хмаркі. На адной з іх, нібы на партызанскім аэрадроме, загарэліся па краях кастры. Сонца заходзіла. Валодзя павярнуўся і пакрочыў у напрамку да яго. У час заходу сонца часта нібы ўзнімае зямную прыгажосць і паказвае яе на небе. Такая прыгажосць даступна больш шырокаму колу людзей, чым зямная.

Вось перад Валодзевым позіркам узняліся высокія горы з глыбокімі ярамі і густым зараснікам вакол іх. А там, ніжэй, быццам слон уцякае ад ляснога пажару, вялізныя кусты бэзу зацвілі на ружовым фоне. Але ўся гэта прыгажосць паўстае ў жывым уяўленні чалавека. Толькі ніхто не можа ўбачыць, як змяняюцца думкі, як змяняецца душэўны стан чалавека.

Хлопец спяшаўся ісці ўслед за сонцам, і яно яшчэ не паспела схавацца за зямлю, як ён ступіў у цяністы сад каля вёскі Слабады. Цяпер Валодзя ўжо захваляваўся: ці пазнае яго цётка Голубіха, Валіна маці. У вёсцы было ціха, толькі зрэдку адтуль даносіўся гул машыны ды чуліся выкрыкі на нямецкай мове.

«А гэта адкуль? - падумаў Валодзя. - На ўскраіне саду палаткі стаяць. Няўжо ў сямістах хатах гітлераўцам не хапіла месца? Але гэта лепш, можа, і ў Валінай хаце немцаў няма. Тады ўсё будзе добра. Пасланцы Шабліна сюды за мной не пойдуць».

Валодзя па баразне, каля градак, падышоў да хаты, пераступіў невысокі плоцік і юркнуў у сенцы, бо па вуліцы ішлі варожыя салдаты. Пастукаў у дзверы. Чуцён быў тупат ног, але ніхто не адзываўся.

Хлопец пачакаў. Вось адчыніліся дзверы, і перад ім паўстала жанчына.

- Вы Валіна маці? - нясмела запытаў Валодзя.

- Так, - адказала жанчына і здзіўлена паглядзела ў твар хлопцу.

- Вы мяне не пазналі, а я вас...

- Праходзь, праходзь, чаму ж не пазнала, - сказала Голубіха і здзіўлена працягвала глядзець на Валодзю.

- У вашай хаце немцы не стаяць?

- Не. Ты з Дубовай Грады, сын Байкача?

- Ага.

- З маёй Валькай разам вучыўся. Я ведаю, яна нядаўна пра цябе расказвала.

Валодзя падумаў, што жанчына ўсё пра яго ведае, і запытаў:

- А калі Валя была дома?

- Ды як ты ў Жлобін хадзіў.

- А-а.

- Як гэта ты так смела ходзіш то ў Жлобін, то сюды?

- Так трэба, - павесялеў Валодзя.

- Ну, як мая дачка там, расказвай?

Валодзя акінуў позіркам хату.

- Тут нікога няма чужога. У спальні мая меншая, Галька, ляжыць. Усё кніжкі чытае. Я пачула стук у дзверы ды хутчэй да яе, каб кніжкі схаваць, яны ж савецкія.

Валодзю не было чаго новага паведаміць пра Валю, і ён сказаў, што жыве яе дачка па-ранейшаму.

- Сядзьце, паешце, - запрасіла жанчына хлопца да стала.

Валодзя сеў. Са спальні пачуўся голас:

- Мама, хадзі сюды!

Жанчына выйшла. А Валодзя задумаўся, чаму дзяўчына не выходзіць адтуль. Няўжо ёй не цікава было паслухаць пра сястру. Але пачуў, што маці ёй расказвае пра Валю і пра яго, і заключыў, што Галя хворая. А калі прыйшла жанчына, ён запытаў:

- Чаму Галя не выходзіць са спальні?

- А што, Валя не расказвала табе, якое няшчасце ў нас?

- Не.

- Ой, дзеткі мае...

Жанчына ўздыхнула, і яе чорныя вочы адразу ж напоўніліся слязьмі. На чыстым, прыгожым твары з'явілася больш зморшчынак. Яны паглыбіліся ў кутках вачэй, губ. Чорная з ледзь прыхопленай сівізной пасма валасоў выехала з-пад белай хустачкі і прыкрыла высокі лоб.

Валодзю стала няёмка ад свайго запытання. Ён замаўчаў і толькі падумаў, як падобна Валя на сваю маці. І, напэўна, яна таксама добрая. Ён яшчэ не зразумеў, што так горка кранула жанчыну, а ўжо шкадаваў і яе, і Валю.

- Гэта было летась, - пачала свой расказ жанчына. - Я стаяла на вуліцы каля свайго двара і не заўважыла, як з вулачкі на кані выскачыў бургамістр Бадзягін. Спыніўся насупраць мяне і пытае: «Ты тут жывеш, Тацяна Мікалаеўна?» Я адказала, што тут. Конь не стаяў на месцы, бургамістр яшчэ нешта сказаў, але я не пачула. Тады ён саскочыў з каня і запрасіў мяне ў маю хату. Спачатку ён мяне намёкамі запалохваў, што я, маўляў, жонка лейтэнанта Чырвонай Арміі, бальшавіцкая сям'я, значыць. Расказаў, што ён ужо мяне ведае і для аховы нашай сям'і хоча спыніцца тут на кватэры. Але я зразумела яго, бо ведала, які ён гад і як да нашых людзей адносіцца. Не з добрым намерам ён хоча спыніцца ў мяне. Я па сваіх, па мужу кожны дзень слёзы пралівала... А ён тут жыць будзе. Не, кажу, пан, не туды вы трапілі. Я сама сваіх дзяцей буду глядзець... Вось з тае пары мне і не было жыцця. Праз некалькі дзён ужо прыязджаюць двое немцаў з паліцэйскімі. Яны будуць вобыск рабіць, рацыю шукаць. Але ніякай рацыі яны не шукалі, а корпаліся ў скрыначках, знайшлі залаты пярсцёнак, яшчэ маці мая мне падарыла, забралі, два адрэзы на касцюм, бялізну мужаву ўзялі. І трэба ж было Галі падысці да немца ў той час, калі ён узяў яе вышытую льняную сукеначку. Дзяўчынка выхапіла сукенку з рук у немца. Той, нібы ашалелы звер, кутым ботам калі ўдарыў у пазваночнік, дзіцё і ўпала... Упала і вось не падымаецца. Іншы раз спрабую яе паставіць на ногі, дык яны ледзь кратаюцца. Галя была бацькава любіміца, а як добра ў школе вучылася. А цяпер чытае і чытае. Іншы раз закрые кніжку і сама сабе кажа: «Навошта добрае сэрца і душа таму чалавеку, які знаходзіцца ў падпарадкаванні ворага? Шкадаваць толькі што народжанае цялё, што коўзаецца мяккімі капыткамі на падлозе, або не выкідаць на двор кошку, што мурлыкае тут ля добрага сэрца пад коўдрай, або тых курэй, што захаваны пад печчу - і ўсё. Можа, і патрэбны кожнаму розум і добрая душа, але ж у першую чаргу гэта патрэбна людзям, у падначаленне да якіх трапляюць другія людзі...»

Я ўжо зусім баюся за яе. Валю прасіла, каб тая вінтоўку ёй прынесла. Гэта ж добра, што Бадзягіна знішчылі, а так бы ён не даў нам жыцця.

Валодзя маўчаў. Хлопец нават не прызнаўся, што гэта ён забіў бургамістра. А сядзеў і думаў, што ў кожнага чалавека, напэўна, цяпер сваё гора, і яго ўраз голай рукою не адвядзеш.

- Каго ж Галя хоча забіць, што вінтоўка спатрэбілася?

- Немцы ў нашай хаце доўга не затрымліваюцца. Толькі даведаюцца, што дачка хворая, і адразу за дзверы. А вось перакладчык, наш, расейскі, той амаль кожны дзень бывае. Спачатку мы баяліся яго. Галя ўсё казала, каб было чым - забіла б, а цяпер яна ўжо лепш да яго адносіцца. Сапраўды, перакладчык цікавы чалавек, можа, ён і вам спатрэбіцца. Аднекуль даведаўся, што дачка ў партызанах, што муж камандзір Чырвонай Арміі. Прыходзіць да нас і адно нясе, каб сустрэцца як з партызанамі. Пытае, калі Валя дадому прыйдзе. Галя верыць яму, а я баюся. Ён у самога генерала служыць. Малады яшчэ, бацькі ў Маскве жывуць. Яго, параненага, немцы ў палон узялі, вылечылі, а цяпер ён у іх... Вунь ён бяжыць, напэўна, да нас.

- Вы скажыце, што я радня, з Нівак.

- Да нас ідзе, добра, што ты так апрануты і без зброі.

У вячэрняй сіняве за акном прамільгнуў чалавек. Валодзя крыху разгубіўся, бо яму, бяззбройнаму, даўно не даводзілася сустракацца з ворагам. Ён механічна ўсунуў рукі ў кішэні штаноў, але хуценька выняў. Толькі цяпер адчуў, што плечы ў яго лёгкія, не цісне ні адзін рэмень, - хлопец нібы голы.

Адчыніліся дзверы, і ў хату ўвайшоў перакладчык. Ён прывітаўся, асабіста працягнуў руку Валодзю і назваў сваё прозвішча - Данілаў. Валодзя яшчэ ніколі не бачыў такога перакладчыка. Звычайна гітлераўцы бралі нашых людзей, якія ведалі нямецкую мову, не на пастаянна, а на асобныя выпадкі. Пагэтаму перакладчыкі знаходзіліся не на зайздросным становішчы. Яны насілі сваю цывільную вопратку і атрымлівалі іншы раз падачку. А Данілаў здзівіў хлопца. Ён быў апрануты ў афіцэрскую нямецкую форму, з левага боку на рэмені вісеў пісталет. Сінявокі бландзін гадоў дваццаці пяці, высокі, стройны. Калі ён чым і адрозніваўся ад арыйцаў, дык гэта жывымі рухамі і шырокімі жэстамі. Ён хуценька прайшоў да Галі, сказаў ёй нешта, вярнуўся і запытаў:

- Адкуль у вас гэты малады чалавек?

- Гэта мой пляменнік, здалёк.

- А ён падобны на вас. Запаліце вы лямпу, усё газы шкадуеце, я прынясу яшчэ.

- Ат, мы загаманіліся, і я забылася пра святло.

- Што ж вы такі сумны, таварыш? - перакладчык паклаў руку на Валодзева плячо.

- Ды так.

- Напэўна, хацеў Валю ўбачыць?

- Якую?

- Ну, як яна табе даводзіцца, сястра?

- А-а, дык яе ж у Германію вывезлі.

- Не сумуй, яна ўжо была дома. Што вы, Тацяна Мікалаеўна, не сказалі свайму пляменніку пра Валю.

- Калі вы лепш ведаеце за мяне пра дачку, дык скажыце.

- Адна Галя мяне разумее і не баіцца.

- Можа, дарэмна.

- О, дык і ты, напэўна, ведаеш, дзе Валя.

- Я ўсё ведаю, толькі не ведаю, дзе цяпер фронт.

- Што, сваіх не дачакаешся? Дзяўчына ў партызанах, а ён - вялікі хлопец - і нечага чакае. Каб усе так пасіўна чакалі, дык і наша б дывізія не была тут.

- Гэта ваша дывізія?

- Не, я па звычцы называю. Я даўно марыў трапіць у Беларусь і нарэшце дачакаўся.

- А што ж вас вабіла сюды?

- Партызаны, трэба ваяваць за Радзіму.

- Хто вам перашкаджаў ваяваць за Радзіму?

- Разумееце, наша, я зноў кажу наша, дывізія сапёрная і ў баях не ўдзельнічала. Там было б лягчэй пераскочыць да сваіх, а так мы ўвесь час на глыбокіх рубяжах рабілі ўмацаванні па намечаным шляху адступлення. І вось з-пад Харкава нас кінулі сюды. Нават нямецкія афіцэры мне гаварылі па сакрэце, што ў Беларусі партызаны на кожным кроку. А я вось колькі часу тут - і не магу сустрэць іх ніяк.

- Дык яны з немцамі так не сустракаюцца, а страляюць. І вам нічога не застаецца рабіць, як адстрэльвацца.

- Мне не давялося ўдзельнічаць у баі. За самае лепшае лічу, каб Валя мяне завяла ў партызаны. Дык яна ж не прыходзіць. А ў вашай вёсцы ёсць партызаны?

- Бываюць, і вельмі часта.

- Як бы мне да іх трапіць?

- Вас так ніхто не возьме, мала з якой мэтай вы хочаце да іх.

- Як гэта не возьме. Я ж савецкі інжынер, лейтэнант, быў паранены, трапіў у палон і пайшоў сюды, каб хутчэй трапіць у строй да сваіх, а так бы недзе гніў на захадзе за дротам.

- Але ж вы цяпер працуеце на ворага?

- Я не прызнаўся немцам, што я інжынер. Сказаў, што чырвонаармеец, ведаю нямецкую мову і цяпер працую перакладчыкам. Выблытваю як магу сваіх людзей. А колькі палонных праз мяне з дывізіі ўцякло! Абяцалі, калі трапяць да партызан, прыйдуць па мяне. Але ніхто не прыйшоў. Вось так вы і скажыце сваім партызанам. Можа, да вас прыйдзе Валя, няхай не баіцца, а прама ідзе сюды. Хоць хто і затрымае, дык усё роўна трапіць да мяне. А я ў генерала ў аўтарытэце, як лепшы выразнік яго думак.

Данілаў гаварыў, і Валодзя бачыў, як у яго знікла ўся папярэдняя напышлівасць. Яго выгляд быў варты жалю. Хлопец паверыў у шчырасць прызнання перакладчыка, але ж ён сам быў у нялёгкім становішчы. Толькі розніца паміж імі была ў тым, што Данілаў заблытаўся на варожай дарозе, а Валодзя наадварот. Хлопцу трэба недзе пераседзець, каб збіць са следу пасланцоў Шабліна. І цяпер партызан і нямецкі перакладчык сядзяць адзін перад адным моўчкі. Данілаў знайшоў сям'ю, якой ён адкрыўся і сказаў усё, але ж яна, сям'я гэта, вельмі асцярожная, і гэта гняце яго душу. Калі яны ўжо не вераць, дык хто ж тады зможа паверыць? Цяпер ён у гітлераўцаў ва ўладзе, ведае партызанскую сям'ю, з якой мог бы расправіцца самымі жудаснымі метадамі. Але не, ён нават і не мысліць аб гэтым, а хоча кожнага пераканаць у сваёй адданасці Радзіме.

- Дык вы не верыце мне? - спытаў Данілаў.

- Веру.

- Тады вы няпраўду кажаце, што да вас партызаны ходзяць. Некалькі дзён назад да мяне палоннага прывялі. Ён у Жлобіне з эшалона ўцёк. Я яму намякаў наконт партызан, але ён сказаў, што яны кудысьці ў глыб палескіх лясоў пайшлі. Сам жа ён баіцца, каб не трапіць дзе на гестапа, і ад маіх паслуг ухіліўся. Генерал многа палонных не хоча трымаць, бо для іх вялікая ахова патрэбна, і яны робяць умацаванні знарок кепска. Я ўжо гаварыў, што палонных было многа, але я дапамог некаторым уцячы. Цяпер засталося толькі дванаццаць.

- Ён думаў, што вы яго выпрабоўваеце. Я не веру, каб чалавек згадзіўся быць лепш у палоне, чым на волі.

- Уявіце сабе, што тыя палонныя, радзіма якіх была акупавана, не баяліся мяне, а слухалі і ўцякалі. Гэтыя ж, што засталіся, звыкліся са сваім становішчам і не ўяўляюць, куды ім кінуцца. Іншая справа, каб яны звязаліся з партызанамі.

- Вашы меркаванні правільныя, - сказаў Валодзя і задумаўся.

Паабяцаць, што ён завядзе іх усіх у партызаны, дык не ведаеш, каго напаткаеш, могуць самога яшчэ арыштаваць і выдаць Шабліну. Падвесці і накіраваць у атрад - нельга. Яшчэ хто вернецца ды немцам данясе.

- Вам лепш было б пайсці ў партызаны з палоннымі. Яны б пацвердзілі, што вы свой чалавек і не прыйшлі з якой-небудзь іншай мэтай. А яшчэ лепш было б, каб вы склад які ўзарвалі або машыну знішчылі. Гэта было б тое, чым неяк загладзілі б сваю віну.

У Данілава заблішчалі вочы, распраміліся плечы, і ён з шумам удыхнуў паветра, а выдыху доўга не рабіў. Валодзя крыху напалохаўся і ўжо ў думках шукаў, што сказаць, каб змякчыць свае парады. Але Данілаў пачаў:

- Я магу камандзіра дывізіі знішчыць, а што далей, куды кінуцца?

У Валодзі мільганула думка забраць перакладчыка, палонных, узброіцца і групай дзейнічаць да прыходу Чырвонай Арміі. Гэта найлепшае выйсце і для яго і для ўсіх.

- Добра, калі вы жадаеце, дык адразу можаце быць у партызанах. Я не хацеў прызнавацца, што магу гэта зрабіць, каб не падвесці вас. А калі вы яшчэ і генерала знішчыце, дык вам могуць і ўзнагароду даць. Вельмі добра было б, каб і палонныя з вамі ўцяклі. А як вы гэта можаце зрабіць?

- Мне гэта лёгка... Я ў генерала вочы і вушы. Побач з домам, у якім размяшчаецца ён са штабам, жыву і я, праз адну ноч стаю на варце. Праўда, не адзін, а з немцам. Трэба толькі знішчыць напарніка і закідаць гранатамі штаб, дзе спіць генерал. Толькі куды тады бегчы?

- Мы дамовімся.

Тацяна Мікалаеўна сядзела збоку на ўслоне і чула ўсю размову. Цяпер яна ўстала, затапталася каля Валодзі і ўшчыпнула яго за руку.

Данілаў заўважыў гэта, зморшчыўся і сказаў:

- Не бойцеся, не трэба так. Мне вас таксама можна баяцца. Я ж усё расказаў вам. Не перашкаджайце, прашу.

- Вы ўцягнеце Валодзю немаведама ў што.

- Я ўжо ўцягнуты, цётка, - адказаў Валодзя.

Тацяна Мікалаеўна ўздыхнула і зноў села.

- Толькі вось як палонных вывесці... Хаця... Яны жывуць зусім блізка ад штаба, ля канавы ў лазні, і там адзін вартавы немец. У прылазніку сядзіць. Яны могуць скруціць яго, а самі да мяне... Я буду чакаць, заўважу і пачну дзейнічаць. Пакуль яны падбягуць, будзе ўсё зроблена. Сапраўды, гэта ідэя. Мы групай захопім штабныя дакументы, сцяг і... а вось куды?

- Штаб размешчаны ў Карабанчыкавай хаце, цётка? - звярнуўся Валодзя да Тацяны Мікалаеўны.

- Ага.

- Правільна, гэта недалёка ад лазні. Я буду чакаць адзін або з партызанамі ля балота ў кустах, супраць штаба. Калі будзе пагоня, ускочым у балота - і нас не возьмуць.

- Лепш, каб хто быў з партызанаў.

- Нічога, я сам партызан і буду са зброяй.

- Вы партызан? Дык, можа, знарок і прыйшлі сюды? Адзін чалавек абяцаў перадаць Валі, і яна павінна была прыйсці на сувязь да мяне.

- Не, я выпадкова. І калі мы ўсё гэта зробім?

- Чакайце. Заўтра я на матацыкле паеду да палонных, дзе яны будуць працаваць, пагавару з некаторымі, там у мяне ёсць хлопцы на прыкмеце надзейныя. Ды ўсе яны вераць мне, паважаюць. Толькі не ведаю аднаго новенькага. І ноччу трэба заступаць на варту. Але я папрашу, каб мяне падмянілі, так можна. Паслязаўтра я зноў наведаю палонных. Дамовімся, каб яны ўзялі з сабой сякеру. Ноччу аглушаць у лазні немца - і да мяне. Фактычна гэта будзе праз адну ноч, калі не лічыць сённяшняй.

- Хаця... вы лепш ведаеце свае абставіны, а мне здаецца, што аперацыя можа атрымацца. Не ўпусціце моманту захапіць зброю, якая трапіць вам. Скажыце, вас не западозраць, што вы часта наведвалі гэты дом?

- Не. Я ўжо ў многіх тут бываў. Але ўяўляю, што атрымаецца. Тут ёсць заўзятыя фашысты. Яны імкнуліся адцерці мяне ад генерала, але той не слухаў іх. Ды яму са мной на нашай зямлі лепш арыентавацца: давесці які загад да сялян, даведацца аб настроі людзей. Ён часта ў мяне пра гэта пытаў.

- Скажыце, а генерал не думаў тут рабіць блакаду на партызан?

- Не, ён ад гэтага ўхіляецца, кажа, што ў яго ёсць канкрэтнае заданне, за выкананне якога зверху заўсёды спытаюць. Праўда, ён атрымлівае амаль кожны дзень сакрэтныя дакументы. Да нашых людзей ён ставіцца жорстка. Спачатку хацеў выселіць усіх з вёскі. Але яму жлобінскі камендант параіў не рабіць гэтага. Бо партызаны тады могуць абстрэльваць з артылерыі, блакаваць усе подступы так, што нікуды і нагой не ступіш. Ёсць яшчэ загад: нашай дывізіі забіраць у сялян хлеб. Але генерал чакае, пакуль пройдзе ўборка, каб потым кінуцца па вёсках і за некалькі дзён вывезці хлеб.

- Вось дзе можна будзе паваяваць, толькі патрэбна многа мін. Ах, калі б вы захапілі ўсе дакументы, якія ёсць у штабе! Там, напэўна, і карта ўмацаванняў будзе?

- Прыкладна я ведаю, дзе будуць рабіць збудаванні - на паўночным баку Слабады ад высоткі, у якую ўпіраецца шлях з балота, і з паўднёвага боку паўз чыгунку аж да лясных масіваў. Я і карты ўсе захаплю, калі мне дапамогуць палонныя.

Валодзя ў думках забягаў наперад і ўжо ўяўляў, як ён патрасе перад носам у Шабліна сцягам гітлераўскай дывізіі. Толькі спачатку ён заедзе да Сяргеева, які, зразумела, прачытае Валодзю мараль. Але ж у душы будзе радавацца за яго. Так усю сваю віну перад камандаваннем Валодзя загладзіць адным махам. Групу цяпер ён збярэ значна большую і яшчэ паспее фашыстам нанесці адчувальныя ўдары. Валодзя так даверыўся Данілаву, што і кроплі сумнення не ўзнікала, каб перакладчык мог быць здраднікам. Ён у думках кідаў на чашу вагаў і той фактар, што Данілаў ужо ясна бачыць перамогу нашай арміі і свой лёс можа правільна вырашаць на тым шляху, на які ён цяпер ступіў. Лепшага выйсця са свайго становішча ў яго не можа быць, бо час расплаты не за гарамі і змыць ганебную пляму можна толькі подзвігам.

- Дык мы дамовіліся дакладна, я буду на вас спадзявацца, Валодзя. А Тацяне Мікалаеўне вялікае дзякуй за тое, што ў вашай хаце я сустрэўся з такім чалавекам. Я пайду, бо хочацца пабыць аднаму, каб яшчэ і яшчэ раз прадумаць усё да дэталькі.

- Але ж асноўны напрамак вы не зменіце?

- О, не! Спакойнай ночы.

Данілаў лёгка пайшоў з хаты. А Тацяна Мікалаеўна адразу ж пачала дакараць Валодзю, што ён так хутка яму адкрыўся. Перакладчык можа вярнуцца, арыштаваць яго і прымусіць весці паказваць гітлераўцам, дзе партызаны. А ў генерала гэткая сіла!

- Навошта яму вяртацца, ён бы мог мяне цяпер арыштаваць, у яго пісталет, а я з голымі рукамі.

- А вёску немцы не стануць паліць?

- За што?

- Калі генерала заб'юць.

- З ім яго служака і расправіцца, а людзі тут ні пры чым. Калі б гэта зрабілі партызаны ў адкрытым баі або падпольшчыкі, тады б гітлераўцы і вёску знішчылі. А цяпер вам баяцца няма чаго.

- Няхай бы ўсё так гладка атрымалася.

- Для мяне ўдалая аперацыя - гэта жыццё. Ну, буду спадзявацца, два дні - не так доўга чакаць.

- Ты ў атрад пойдзеш?

- Не, вінтоўка мая дома. Я заўтра пайду, каб узброенаму ва ўмоўленае месца прыйсці ў час.

- Мы засядзеліся. Давай я табе тут на канапе пасцялю.

- Не, у вас, можа, які сенавал ёсць?

- Ляжаш у хаце і пераспіш.