Віхры на скрыжаваннях

III

Партызанская рота размясцілася на сухім месцы, у цэнтры якога ўзвышаўся вялізны разгалісты дуб. На верхавіне яго, напэўна, здавён-даўна было вялізнае гняздо. Відаць, не адно пакаленне буслоў рамантавала яго, падбудоўвала, і не адна пара даўгадзюбых веліканаў узлятала з гэтай пляцоўкі і лунала ў блакіце нябёс. Вось і цяпер чацвёра маладых буслянят спрабуюць моц сваіх крылаў, па чарзе падпырхваюць над гняздом, рыхтуюцца да самастойных палётаў. Кажуць, што старыя буслы, калі вяртаюцца з выраю, то пакідаюць сваё гняздо дзецям, а сабе шукаюць новае жыллё. Магчыма і так, бо бацькі, відаць, яшчэ маладыя і не прывыклі, як вясковыя буслы, да людзей. Яны асцярожна пралятаюць некалькі разоў над дзецьмі, прыглядаюцца і толькі тады выцягваюць уперад свае доўгія ногі, тармозяць крыламі і садзяцца на гняздо.

Валодзя Байкач некалі бываў каля гэтага дуба і цяпер трапіў сюды нібы па компасе. Знаёмыя таварышы кінуліся да Валодзі, віталіся, а тыя, што прыйшлі ў партызаны пазней і не ведалі яго, стаялі збоку і глядзелі ўжо не як на партызана, а як на чырвонаармейца-дэсантніка. Многія маладыя хлопцы відавочна зайздросцілі яму, і гэта зразумела, бо кожны з іх, канешне, хацеў бы мець аўтамат і ваенную форму.

- А дзе ж хлопцы з маёй групы? - запытаў Валодзя ў Дзеравякі.

- На заданні.

- А камандзір?

- А хіба ты не сустрэў? Ён жа толькі што ў штаб брыгады паехаў. Вунь пад дубам яго зямлянка.

Валодзя аглядаў партызан, якія стаялі побач, і яго позірк спыніўся на чарнавокай, стройнай дзяўчыне. Тая не вытрымала яго позірку і адступіла за плечы суседа. «Валя Голуб са Слабады, - падумаў Валодзя. - Як змянілася, вырасла!» Ён зрабіў некалькі крокаў да яе.

- Дык што ж ты не вітаешся? - працягнуў руку Валодзя. - Што, не пазнала?

- Я думала, ты сапраўды на фронце. Мне неяк Зіна сказала, і я паверыла.

Яны адышлі ад партызан і селі на лавачку ля стала. Хлопец зняў з плячэй рэчавы мяшок. Яны доўга размаўлялі, успаміналі школу. Раптам Валодзя заўважыў каля дзвярэй камандзірскай зямлянкі дзяўчыну, вельмі падобную на Зіну. Яна стаяла і глядзела на яго. «Не, калі б гэта была Зіна, яна б у-у-у як бы кінулася да мяне...» - падумаў партызан і, абапёршыся на стол, зажмурыў вочы.

- Чаго ты? - запыталася Валя. - Баліць што?

- Ды не, нейкая дзяўчына ля зямлянкі стаяла, і я падумаў, што гэта Зіна.

- Дык гэта ж і была Зіна.

Валодзя схапіў рэчавы мяшок і пабег да зямлянкі. Зіна стаяла, прыпёршыся плячамі да нізкіх дзвярэй. Хлопец кінуўся да яе і пацалаваў. Дзяўчына адпіхнула яго, а ў самой на вочы навярнуліся слёзы.

- Зіна, Зіначка, чаго ты?

Ён глянуў на яе. Твар дзяўчыны напомніў вясенні снег. На носе віднеліся карычневыя плямкі.

- Ты хворая?

- Не, Валодзя, не. Пойдзем куды-небудзь, я табе ўсё раскажу.

Яны адышліся ўбок і селі на траву пад рабінай. Валодзя адразу ж дастаў з рэчавага мяшка боты, мыла.

- Гэта я табе, Зіначка.

У Зіны зноў пакаціліся слёзы. О, калі б можна было ў такі час разгледзець душу чалавека. Адкуль і чаму ў яе пранікае боль: цісне горла, цісне сэрца, аднімае мову, звініць у галаве.

- Я не думала... нізашто не думала, што ты вернешся, - апусціўшы галаву, прастагнала Зіна.

- Чаго ты плачаш? Хіба не верыш, што я жывы і здаровы?

- Яшчэ не ведаюць ні бацька, ні маці... Калі ж ён адразу мяне з групы забраў.

- Хто? - Валодзя, нібы ястраб, павярнуў галаву і пачаў углядацца ў яе стомленыя вочы.

- Ты не глядзі так, бо мне страшна.

- Хто? - перапытаў ён.

- Шаблін... Цяперашні камандзір нашай роты. Толькі ты зразумей мяне. Бо я сама не ведаю, як гэта ўсё атрымалася. Прыкладна дзён праз пяць пасля таго, як ты паляцеў на Вялікую зямлю, да нас у атрад прыйшоў Шаблін. Наша група якраз была на месцы. Мікола паглядзеў на новага партызана і кажа: «Вось бы нам гэтага героя!» На грудзях у яго ордэн Чырвонага Сцяга, вясёлы, смелы хло... мужчына. Не ведаю, размаўляў з ім Мікола ці не. А назаўтра, калі я ішла да крыніцы мыцца, то пачула, што нехта даганяе мяне. Я аглянулася: бяжыць навічок. Мне стала няёмка, бо была напаўапранутая, і я саступіла са сцежкі за елку. Ён параўняўся са мной, стаў і пытае:

- Вы сёння ідзяце на заданне?

- Так, - адказала я.

- Мяне завуць Пётр.

Я толькі ўсміхнулася і нічога яму не адказала. Ён доўга мяне не адпускаў. Гаварыў, што пойдзе разам з групай на дыверсію, але толькі ў ролі камандзіра. Я слухала яго і думала сама сабе, што ён занадта ўжо шпаркі. А Шаблін сцвярджаў, што калі ўсё так будзе, як ён думае, дык хутка і мяне не пусціць з групай. Я паглядзела на яго, як на дзівака, павярнулася і пабегла да крыніцы.

- Ты ўсё гэта не расказвай, - перабіў Валодзя. - Значыць, ты ўжо замужам?

- Так.

- Ён малады?

- М-малады.

- А чаму ты назвала яго мужчынам?

- Яму дваццаць сем гадоў... Валодзя, я табе прызнаюся, толькі ты нікому не расказвай. Добра? Аднойчы я тайком узяла ў яго ключык і адкрыла сакваяжык, у якім ён хавае каштоўныя паперы. У дакументах прачытала, што ў яго ёсць жонка Настасся і сын Ігар. Знайшла там яе пісьмо з раз'езда Зарабінка Гомельскай вобласці. Гэты ліст быў пасланы яшчэ тады, калі Шаблін стаяў на граніцы ля Ломжы. Доўга цішком плакала. Спачатку я думала, што звар'яцею. Потым не вытрымала і запытала ў яго пра жонку. Ён мне адказаў, што іх ужо даўно няма на свеце. Немцы забілі пад Менскам. Яна якраз ехала да яго ў часць у суправаджэнні чырвонаармейца. І той знайшоў яго і паведаміў аб такім няшчасці. Цяпер я ўжо звыклася з гэтым...

Валодзю было вельмі цяжка, але ён стараўся быць спакойным і ўважліва слухаў. А яна расказвала і расказвала. Раптам ён падняўся і, нічога не кажучы, кінуў ёй пад ногі рэчавы мяшок, а сам накіраваўся ў размяшчэнне роты. Валодзя ведаў, што наконт яго Сяргееў абавязкова пагаворыць з Шабліным. І ён з нецярпеннем чакаў сустрэчы з новым камандзірам. А Шаблін яшчэ раней пераканаў Зіну, што Валодзя з Вялікай зямлі назад ужо не вернецца, а хутчэй за ўсё пойдзе, канешне, на фронт. А там застанецца жывы ці не... І Зіна паверыла...

Пачуўшы такое з вуснаў камандзіра, не толькі Зіна, а і многія маладыя людзі, якія яшчэ мала знаёмы з сапраўдным жыццём і свет уяўляюць па напісаным і пачутым, маглі б гэтыя чужыя довады прыняць за ісціну.

Вядома, і Зіна, дзіця палёў, чалавек чыстага сумлення, не магла не паверыць доказам, што Шаблін, з якім яна сустрэлася, страціў сям'ю. Можа, і ўсё б жыццё яна пражыла з такім перакананнем, каб не заўважыла ў апошні час адзін непрыемны факт: амаль у тым жа месцы, ля крыніцы, дзе Шаблін раней прызнаваўся ў каханні ёй, Зіне, ён падпільнаваў і Валю Голуб. Зіна тады падслухала іх размову. Яна нічым не адрознівалася ад той, якую раней давялося выслухаць ёй. Шаблін казаў, што ён будзе ездзіць з Валяй у разведку, браў яе за руку, абдымаў за талію, глыбока ўздыхаў і шкадаваў, што Валя не прыйшла ў атрад раней.

Але пра гэта Зіна Валодзю не расказала. У яе былі раздвоеныя думкі. І яна імкнулася зразумець Шабліна не толькі як свайго мужа, а наогул як чалавека, якім ён ёсць. Яна пачала больш пільна ўнікаць у жыццё.

У лагеры было душна. Партызаны займаліся хто чым: некаторыя часалі бярвенні, некаторыя насілі на кухню ваду, а Валодзя, скінуўшы з сябе гімнасцёрку і сарочку, падставіў белыя плечы сонцу. Дзеравяка сеў побач. Ён расказваў хлопцу аб усіх прыгодах партызанскага жыцця. Між іншым, параіў Валодзю быць далей ад Зіны, асабліва не паказваць камандзіру, што добра знаёмы з Валяй. Валодзя аж раззлаваўся і даказваў, што хоць Дзеравяка і быў яго настаўнікам, але ж разважае няправільна.

- Ты ўбачыш камандзіра і сам гэта зразумееш, - сцвярджаў Дзеравяка. - Відаць, што ён смелы, але надта суровы. Хоць такія людзі і павінны быць у час вайны. Але я пад сакрэтам табе скажу, што ўсім не падабаюцца яго заляцанні да маладзенькіх дзяўчат. Ты паслухаеш, што Мікола скажа, як прыйдзе.

Пачуўся тупат конскіх капытоў. Па сцяжынцы ў лагер ехаў камандзір. Ён адразу заўважыў Валодзю, рэзка павярнуўся, тузануў каня за павадок і паміж яго вушэй глянуў уперад.

Валодзя таксама правёў вачамі камандзіра аж да самай зямлянкі, дзе той саскочыў з каня і перадаў повад у рукі вусатаму партызану.

- Так, прыгожы мужчына, - зазначыў Валодзя, не адрываючы вачэй ад Шабліна.

Дзеравяка спачувальна паглядзеў на свайго юнага сябра і заўважыў, як па яго твары прабег цень.

Валодзя ў атрадзе быў нібы чужы, і не таму, што да яго адносіліся неяк па-асабліваму, а ў такое становішча ён ставіў сябе сам. З нецярпеннем чакаў хлопец сустрэчы з камандзірам, але ж сам першы ісці да яго не хацеў і таму працягваў сядзець, нібы ў засадзе перад боем.

Шаблін абцягнуў гімнасцёрку і пайшоў у зямлянку да Зіны.

- А як ён, культурны чалавек? - запытаў у Дзеравякі Валодзя.

- Вось два палітрукі, але да Сяргеева яму яшчэ далёка. Я чуў аднойчы, як ён лаяў Зіну, дык, Божа мой, вушы вялі.

- А за што?

- Хто яго ведае. Яна ж яго баіцца, як служанка гаспадара. Я здзівіўся, як гэта яна адважылася з табой пагаварыць.

- А як ён з партызанамі?

- Не ведаю, але хлопцы, якія хадзілі з ім кораньскую паліцыю граміць, расказвалі, што лаецца, як шавец.

- Ціха, вунь ён выйшаў... Ідзе да нас.

Крокаў за дваццаць да партызан Шаблін стаў і крыкнуў:

- Баец! Што гэта ты - на пляжы?!

Валодзя ўмомант пабялеў, павярнуўся да свайго сябра і ціхенька сказаў:

- Во, маць яго... думаў, вярнуся са шпіталя, дык на сваёй роднай зямлі хоць на сонцы пагрэюся, а тут...

- Ты чуеш?

- Так. А хто вы такі, што на сонцы не дазваляеце пагрэцца?

Дзеравяка ўсміхнуўся, хоць, відаць, і баяўся, каб камандзір яго не абвінаваціў, што не сказаў да гэтага, хто ён. Але ў той жа час быў задаволены трапным запытаннем хлопца. Сапраўды, яны яшчэ незнаёмыя, і навошта Валодзю выцягвацца перад ім.

Шаблін ужо ведаў, што перад ім дыверсант Байкач. І добра ведаў з расказаў аб яго характары. Вось ён і хацеў адразу ашаламіць хлопца. Але тут атрымалася асечка, і ён сам крыху разгубіўся і падышоў да Валодзі.

- А-а, гэта навічок.

- Як бачыце, без барады, - спакойна адказаў хлопец, гледзячы ўбок.

Шаблін моўчкі стаяў над ім, глядзеў на аўтамат і гімнасцёрку, пілотку з зорачкай і рабіў такі выгляд, быццам ён нічога пра гэтага хлопца не ведае.

- Дык адкуль вы прыйшлі?

- Таварыш камандзір, - устаў Валодзя, узяў гімнасцёрку і пачаў апранацца. - Я думаю, што вы ведаеце, адкуль я і хто.

- Калі б ведаў, дык не пытаўся б, - не здаваўся камандзір.

- Я тут доўга да вас ваяваў, а потым паранены быў, лячыўся.

- А-а, дык гэта ты Байкач, адзін з лепшых нашых дыверсантаў. Мне толькі што Сяргееў пра цябе расказваў.

Валодзя нервова зашпіляў гузікі гімнасцёркі, а Шаблін ужо ляпаў яго па плячах, аглядаючы з ног да галавы. Відаць, ацэньваў Валодзю, але не як баявога таварыша, а больш як саперніка. Валодзя гэта адчуваў, і яму было няёмка.

Дзеравяка таксама ўстаў і пайшоў.

- Дык куды ты збіраешся? - запытаў Шаблін. - Сядзем, раскажы, як там, за фронтам.

- Хачу ў цянёк адысці. А то ў вас тут новыя парадкі: на сонцы сядзець няможна.

- Дысцыпліна, дысцыпліна, таварыш, патрэбна ўсюды, - шматзначна заўважыў Шаблін.

- У партызана павінна быць уласная вялікая ўнутраная дысцыпліна. Бо партызан у ваенны час - гэта чалавек, які можа быць адначасова і пракурорам, і следчым, і адвакатам, і выканаўцам вынесенага ім жа прыгавору. Няма такога статута, які б даваў партызану рэцэпт на кожны выпадак яго жыцця. Партызан сам павінен добра арыентавацца ў пэўных абставінах і прымаць правільныя рашэнні. У шпіталі на гэтыя тэмы вялося шмат размоў. Прытым, там разважалі сталыя і вопытныя камандзіры. І я з імі згодзен.

- Добра, не будзем пра гэта, сядай. Ты лепш скажы, таварыш, чым бы ты хацеў цяпер займацца?

- Я не разумею вашага запытання. Як гэта - чым? Тым, чым і раней - дыверсіямі.

- Сяргееў мне гаварыў пра гэта, але я дарогай падумаў, падумаў і вырашыў, што не зусім добра атрымаецца з Міколам, яго тады прыйдзецца вызваляць ад абавязкаў камандзіра.

- А навошта гэта? Што, вам не патрэбны больш дыверсійныя групы? Прытым, мне вядома, што вы ўзяліся тут рыхтаваць дыверсантаў як знаўца падрыўной справы.

- Не, але ж Сяргееў гаварыў, што ты хочаш іменна сваю групу. - Шаблін хітра паглядзеў Валодзю ў вочы. - Хаця... табе цяпер усё роўна.

- Чаму?

- Там дзяўчат няма.

- Дык я вазьму.

- Ведаеш, я лічу, што табе лепш пакуль пабыць у разведцы. У нас разведчыкаў мала, ды і тыя без вопыту. Сядзім вось тут, капаемся, нібы краты, а дзе што робіцца, нічога не ведаем.

- Скажыце, калі ласка, за што такая няміласць? Я вайну пачынаў разведчыкам. А потым дыверсійную справу вывучыў і лічу яе больш каштоўнай і важнай. Дыверсант адначасова з'яўляецца і разведчыкам.

- Ты на мяне не крыўдуй. Пажывём, прыгледзімся да хлопцаў і сарганізуем табе групу.

- Я не крыўдую, але заяўляю, што я вярнуўся назад, каб ваяваць. І прыглядацца мне тут ні да кога не трэба. Я добра ведаю больш паловы людзей.

- Ты, напэўна, галодны. Зараз загадаю, каб пячоначкі падсмажылі, там для мяне крыху прывезлі.

Шаблін з Валодзем падняліся і пайшлі да кухні.

«Што значыць новы камандзір! Усё тут стала па-іншаму. «Пячоначкі, пячоначкі»... Хочаш быць на пярэднім рубяжы, ён замінае. Ці я яго не разумею, ці ён не разумее ні д'ябла», - ідучы побач з камандзірам, думаў Валодзя.

Шаблін быў вышэй за Валодзю ростам, кучаравыя, светла-русыя валасы спадалі на скронь, прамы з гарбінкай нос. Верхняя губа яго шчыльна прыціскалася да ніжняй, выдавалася крыху ўперад і была на адным узроўні з крута заламанай барадой. Усё гэта надавала яго твару суровую мужнасць. Толькі невялічкія карыя вочы з-пад прыпухлых павек глядзелі затоена-хітра і нібы свідравалі субяседніка.

Мінула некалькі дзён, а Шаблін і не думаў даваць Валодзю дыверсійную групу. Чаму - невядома. Можа, таму, што Байкач - не яго школы выхаванец. Але пры сустрэчы з Валодзем Шаблін быў штучна ветлівы. А Байкач усё хадзіў сумны, чакаў, калі вернецца дыверсійная група і надыдзе момант, калі ён зможа схадзіць у штаб брыгады.

Камандзір жа, наадварот, не хацеў, каб Валодзя сустрэўся з Сяргеевым або Ядлоўцам. Шаблін рыхтаваў аперацыю, якую павінна была ажыццявіць яго рота. Заключалася яна ў тым, каб узарваць катлаван на чыгунцы. Гэтай аперацыі ён надаваў велізарнае значэнне. Ён збіраў усіх камандзіраў з роты, садзіўся з імі за столік, разгортваў перад сабой карту і гаварыў толькі сам. Камандзір аддзялення разведкі Верабейчык, даўні знаёмы Валодзі, таксама быў на нарадзе.

- Ну, што вы там вырашылі? - запытаў Валодзя ў Верабейчыка, калі той выйшаў ад камандзіра.

- Відаць, браце, што вайсковы чалавек. Вызначае кожнаму месца ў баі, хто будзе на сувязі з ім, хто ў прыкрыцці.

- Дык і ён сам пойдзе?

- А як жа.

- На тым катлаване ноччу сядзяць трое немцаў з кулямётам, а ўдзень ён ахоўваецца двума пуцявымі абходчыкамі. Я, напрыклад, так бы не дзейнічаў, як камандзір надумаў, але што ж я... Калі той невялікі катлаван такі каштоўны, як эшалон, дык я з двума хлопцамі ўзарву яго днём. З бясшумкі здыму абходчыкаў і падкладу міну. А так пойдзе рота, а тыя ўсляпую адкрыюць агонь, могуць быць ахвяры. Бяздарнасць!.. - плюнуў Валодзя.

- Ты гэтага нікому не кажы, а то даведаецца, дык жыўцом з'есць.

- Я так магу і яму самому сказаць. Сяргееву я не такое гаварыў. Іншы раз ён, праўда, смяяўся з мяне, а іншы раз і слухаў.

- Дык не ўсе ж такія, як наш камісар, то ж душа...

- Так, душа... Трэба ісці да яго, папрасіць, каб забраў мяне адсюль.

- Што ты, Валодзя, можа, і Шаблін неблагі чалавек, ён яшчэ навічок.

- А-а, навічком і Сяргееў некалі быў, - Валодзя махнуў рукой, адышоў і сеў на купіну, зарослую мохам.

Драмалі на сонцы маладыя буслы, звесіўшы над галінкамі гнязда свае доўгія дзюбы, недзе ў старым асінніку хуткаў удод, крычалі сіваваронкі. Лес стаяў нібы ў забыцці.

Стары лес заўсёды такі: хоць сам маўклівы, затое спрыяе ў пералётах птушкам і ў блуканнях звярам. І не толькі спрыяе, ён навучае ўсіх асцярожнасці, арыентацыі. Сам адкрыты, але ўсё жывое хавае: скіне адмёршую сівую галінку - пад ёй знойдзе сабе непрыкметны для іншых вачэй прытулак цяцерка, вытыркне ўбок сучча, глядзі - каля іх замаскіраваўся рагаты лось, падніме карэнні - дасць сховішча ваўку, нават у спарахнелае нутро пускае дзятла, саву, вавёрку... Здаецца, не было б лесу, не было б і такога цікавага жыцця.

Валодзя так задумаўся, што нават не заўважыў, як з'явіўся перад ім камандзір. Шаблін кінуў да ног хлопца рэчавы мяшок і з ухмылкай сказаў:

- Маёй жонцы не трэба рабіць такія падарункі. Яна іх усё роўна не ацэніць. Сказала: «Нясі і аддай, на чорта мне яго боты». Я яе спрабаваў пераканаць, што, маўляў, падарунак няёмка вяртаць назад, але яна настаяла на сваім. Ведаеш, жанчыны - гэта капрызныя істоты.

- Як вам не сорамна, таварыш камандзір?

- Бач ты, які нотны... Ну, добра, гэта ўсё дробязь. Зараз жа мы ідзём на адну аперацыю. Хочаш з намі?

- Вы ж мне сказалі быць у разведцы.

- Разведка там ужо была.

Шаблін крута павярнуўся і пайшоў. Валодзя ўстаў, закінуў за плячо рэчавы мяшок і накіраваўся да свайго будана. Строілася рота. Хлопец спыніўся і здалёк аглядаў партызан. Сярод мужчын стаяла і Валя.

«Яна ж у гаспадарчым аддзяленні, а чаму з баявымі ўзводамі ідзе? А Зіну сваю не ўзяў, - падумаў Валодзя. - Рота будзе на заданні не менш сутак. Трэба скарыстаць выпадак і схадзіць заўтра да Сяргеева».

Ад адной гэтай думкі хлопец так павесялеў, што нават сам сабе ўсміхнуўся. Ён радасна праводзіў вачамі роту, наперадзе якой вярхом на кані гарцаваў камандзір. Партызан кінуў у будан рэчавы мяшок і пайшоў да Верабейчыка.

- Слухайце, - звярнуўся да яго Валодзя, - я думаю заўтра ранічкай адлучыцца ў штаб брыгады. Вы мне скажаце пароль?

- Шаблін загадаў нікому не даваць пароля, апрача тых, хто ідзе на заданне.

- Дык я пайду ў разведку.

- Камандзір мне нічога не гаварыў наконт цябе, і я не маю права гэтага зрабіць.

Некаторыя партызаны маглі днямі спакойна сядзець у лесе, а Валодзя не вытрымліваў і гадзіны. Але больш ён сам для сябе ствараў такія невыносныя абставіны: то не знаходзіў месца, дзе лепш сесці, то не ведаў, з кім размаўляць. Нарэшце ён узяў планшэтку і пайшоў пад рабіну, дзе ў першы дзень размаўляў з Зінай.

Ці заўсёды было так, ці толькі цяпер, калі вярнуўся Валодзя, але Зіна рэдка калі выходзіла з зямлянкі. На гэты ж раз яна, калі заўважыла Валодзю, выйшла. Хлопец ужо ляжаў на траве і гартаў свой спеўнік. Убачыўшы Зіну, ён кінуўся ніц, тварам на рукі. Хлопец чуў, як Зіна села побач і пачала ціхенька выцягваць з-пад рук тоўсты сшытак...

Валодзя ўзняў галаву:

- Вазьмі пачытай, якія песні...

- Я хацела... пачала збірацца, і ён заўважыў у гэты час боты, дык нібы звар'яцеў... Ён іх табе аддаў?

- Уручыў... Ды яшчэ з якой прамовай. Маўляў, Зіна сказала - на чорта яны ёй.

- Няпраўда! Я вінавата толькі ў тым, што многа пра цябе яму расказвала, хваліла. Цяпер ён як убачыў цябе, дык і да мяне стаў зверам.

- Бач, колькі я непрыемнасцей табе прынёс.

- Не, гэта я табе.

Валодзя хацеў яшчэ нешта сказаць, але, заўважыўшы, што Зіна ўпілася вачамі ў спеўнік, зноў паклаў галаву на рукі. А яна хутка перагортвала адзін ліст за адным, і гэтак жа хутка мяняўся яе твар. Валодзя па вачах, па выразу яе твару разумеў, якую песню яна чытае. Разам з ёю ён успрымаў цёмную ноч, варожыя засады, свіст куль, а перагорне Зіна лісток, і яны зноў разам то ў холадзе туманнай раніцы, то на спякотнай пыльнай дарозе. Вось Зіна нібы праглынула тэкст песні «Девушка, помни меня, милая, помни меня...», а з ім і слёзы. Яна дастала з рукава сукенкі насоўку і прыклала яе да вачэй, зноў чытала далей.

Валодзя ўжо не падзяляў з Зінай тых пачуццяў, аб якіх гаварылася ў песні. Ён у думках зараз жа перанёсся ў зямлянку, дзе цяпер жыла Зіна. І хоць ён там ні разу не быў, але ўяўляў усю яе ўтульнасць: чатыры калы, забітыя ў зямлю, на іх прымацаваны дошчачкі - гэта стол, побач гэткім жа чынам зроблена лава, ад сцяны шырокі земляны выступ - двухспальны ложак. На такім ложку спаць не вельмі мякка, звычайна на ім шмат застаецца карэння або ўпадзін. Але для камандзіра, мабыць, зрабілі сяннік, набіты асакою, бо паблізу мурожнага сена няма... Сухая асака шуршыць пад бокам. Пра такія сеннікі Валодзя расказваў у шпіталі сябрам па палаце. І тыя не смяяліся, а, наадварот, гаварылі, што для ваеннага часу гэта - пярына. «Напэўна Зіне ён і здаецца пярынай», - падумаў Валодзя. І ад гэтай думкі яму стала неяк брыдка і ў той жа час крыўдна. Хлопец адвярнуўся ад Зіны, заплюшчыў вочы.

Валодзя не ведаў, што тварылася на душы ў Зіны. Калі партызаны збіраліся ў паход, яна бачыла, як Шаблін падышоў да Валі і загадаў ёй таксама рыхтавацца, каб разам ісці на заданне. Тады Зіна схавалася ў зямлянку і не ведала, куды ёй дзецца. Яна была ў адчаі, маладая жанчына, якая праз нейкі час стане маці... І вось Зіна кінулася да Валодзі, хацела яму прызнацца, што не хоча жыць, а тут занялася спеўнікам і крыху супакоілася. Аднак ненадоўга. Калі хлопец адвярнуўся, яна кінула чытаць і ўсё часцей і часцей з шумам уздыхала, бяздумна глядзела на яго плечы, галаву. Здавалася, вось-вось яна кінецца ніцма і заплача.

У гэты час да іх слыху данёсся нечы голас:

- А дзе ж Валодзя? Дзе Валодзя?!

Хлопец адразу ж падхапіўся.

- Мяне шукаюць?..

- Гэта голас Анатоля, - ціха сказала Зіна.

- Ну, я пабег. Ой, колькі вас, сябры! - радасна закрычаў ён, убачыўшы хлопцаў са сваёй групы. - Браткі мае!

Тыя таксама гуртам спяшаліся да яго. Сустрэўшыся, туліліся, як туляцца ў цяжкім горы дзеці да маці. Валодзя заўважыў, што хлопцы чамусьці маўклівыя, нібы вінаватыя ў чым перад ім. І ён адразу ж здагадаўся, што магло здарыцца.

- Значыць, Міколы няма?

Хлопцы маўчалі.

- Ды як жа гэта? - захваляваўся Валодзя.

- Быў паранены і... застрэліўся, - сказаў Анатоль і, паказваючы рукой на Паўла, дадаў: - Ён быў з ім разам.

Павел выйшаў уперад, пачаў расказваць. Ён паведаміў, што немцы ў Залессе прыйшлі, відаць, па даносу. Бо ніводнага чалавека з вёскі не кранулі, нават не пацікавіліся, у каго былі партызаны. Сцвярджалі, што Мікола і Павел не партызаны, бо баяліся германскіх салдат браць у палон. Прасілі людзей, што яны будуць тут непадалёк у лесе, і калі з'явіцца сапраўдны партызан, каб яны паведамілі ім. Яны хочуць пайсці з ім у атрад. Па ўсім відаць, што немцы пайшлі на хітрасць дзеля таго, каб узяць партызан жывымі. Блакада гітлераўцам поспехаў не прынесла, і яны хацелі ўзяць языка, каб ён расказаў ім аб месцазнаходжанні партызан. Сілы, якія блакавалі лес, працягвалі стаяць у Жлобіне і Чырвоным Беразе. А дыверсіі на чыгунцы паўтараліся, і ад гэтага фашысты шалелі.

- Так, усё правільна, - сказаў Валодзя, - не ведаючы, колькі партызан у Залессі, немцы не маглі адважыцца ісці туды так смела. Значыць, хтосьці аб усім расказаў звяругам. Ну, ды нічога, хутка мы будзем там і разбяромся, што і як.

Вакол групы сабраліся партызаны, што засталіся ў лагеры. Валодзя шапнуў нешта Анатолю, і яны адышлі ўбок.

- У цябе пароль на сённяшні дзень ёсць?

- Ёсць.

- Пакуль не рассядлалі коней, давай падскочым у штаб брыгады. А то мяне, браце, новы камандзір тут у чорным целе трымае.

- Цябе?.. Мікола яго не мог цярпець. Казаў: усе роўна перайду ў другую роту і нават атрад пакіну. Чорт яго ведае, што ён за чалавек, гэты Шаблін.

Валодзя перавёў позірк на зямлянку, на хвіліну задумаўся і сказаў:

- Ты толькі не гавары камісару пра Зіну. Мне неяк сорамна. Усё роўна іх не разлучыць. Ды яна, напэўна... плямы на носе, на лбе, - зморшчыўся Валодзя. - Шкада мне яе, няхай жыве спакойна.

- А Мікола злаваўся і на яе, вельмі хацеў бачыць Сяргеева і расказаць яму ўсё.

- Не трэба. Так, а дзе ж Міколу пахавалі?

- У Дубовай Градзе. Ой, што там голасу было, і твая маці... падала.

- Хопіць, едзем.

Хлопцы селі на коней і паехалі, а Зіна стаяла ўжо ля зямлянкі і глядзела ім услед.