Віхры на скрыжаваннях

IX

Праплылі нізкія калматыя хмары над маўклівым лесам, спаласнулі яго дробным дожджыкам і зніклі недзе за цёмнымі вершалінамі хвой і елак. Ранішняя сінь застала ў бязмежным небе разрозненыя кучкі хмарак, спыніла іх, а потым завярнула і пагнала, нібы статак авечак, за далягляд. Неўзабаве расічка заззяла залатымі пацеркамі ў зялёнай ігліцы дрэў.

Такая раніца заўсёды надае людзям бадзёрасць і стварае добры настрой. Сяргееў выйшаў з зямлянкі да пояса распрануты, з ручніком у руках і ціха напяваў: «Ты, конек вороной, передай, дорогой, что я честно почил за свободу...» Ён падышоў да ўмывальніка, які быў прымацаваны да тоўстай сасны, і пачаў хутка абцірацца халоднай вадой.

- Добрай раніцы, - пачуў Сяргееў прывітальныя словы камбрыга, разагнуўся і адышоў убок.

- Добрай раніцы.

- Працягвай, я пачакаю.

- Я ўжо... Так, сёння дзень будзе добры. Трэба некалькі груп накіраваць у вёскі, - сказаў камісар. - Камуністаў мы доўга затрымліваць не будзем. Коратка раскажам аб пастанове Пленума ЦК КПБ - і няхай едуць.

- Добра, але ж у нас на сход выносіцца тры пытанні: прыём у партыю, абмеркаванне пастановы Пленума і персанальная справа камуніста Кажамякі.

- Усё роўна мы павінны хутка закончыць сход, і трэба, каб нашы людзі ўжо сёння пасля абеду былі ў вёсках.

- Пойдзем. Я зараз пакажу вам свае нататкі па пастанове Пленума. Яны ў мяне кароткія. Галоўнае, дапамагчы сялянам убраць ураджай і схаваць збожжа ў зямлю. Партызаны павінны растлумачыць ім, што фронт ужо блізка і вораг будзе ў іх раней, чым нашы. Ён можа знішчыць наўмысна хлеб, каб нічога не засталося савецкім людзям.

- Ну, правільна, навошта мне чытаць твае нататкі, - ідучы да зямлянкі, гаварыў камбрыг.

- Так, а вы Байкачу рэкамендацыю напісалі?

- Яшчэ не. Гэта яго сёння ў кандыдаты прымаем?

- Так. Я ўчора іх разведчыку наказваў, каб Байкач быў тут.

- Прыйдзі да мяне, я напішу.

Пасля снедання Сяргееў зайшоў да Ядлоўца. Там ужо былі некаторыя камандзіры, камуністы. Услед за Сяргеевым у зямлянку зайшоў начальнік штаба атрада «Будзёнавец» Харамец.

Ён паведаміў, што Шаблін захварэў і на сход прыехаць не можа.

- А Байкач прыехаў? - запытаў камбрыг.

Харамец уцягнуў галаву ў плечы, агледзеў усіх прысутных і ціха сказаў:

- Не.

- А я вось спяшаюся пісаць рэкамендацыю, - паклаў на паперу ручку Ядловец.

- Дык я зараз пашлю па яго, - сказаў Сяргееў. - Хіба ён на заданні?

- Так, яго няма.

- Тады іншая справа.

У зямлянку камбрыга ўсё ішлі і ішлі камуністы. Усе загарэлыя, бадзёрыя.

Лес дыхаў свежасцю, уставаў папаратнік абапал партызанскіх сцяжынак. Як ні тапчы, а ўсё жывое ў спрыяльных умовах падымаецца, цягнецца ўгору. Нават лазовы пляцень, за якім трымалі некалькі кароў, і той пасля дажджу ажывіўся і зелянеў вялізным вянком.

Камуністы выйшлі з зямлянкі і накіраваліся ў «клас» лясной школы. Настаўніца, якая вучыць партызанскіх дзяцей, сёння дазволіла камандзірам правесці сход у яе класе.

Сход яшчэ не пачаўся, як да камісара падбег партызан і паведаміў, што вартавы затрымаў жанчыну, якая назвала сябе жонкай Шабліна і хоча бачыць Сяргеева.

- Гэта Зіна. Прапусціце, толькі няхай пачакае мяне.

Партызан павярнуўся і пабег. Ён хутка вёў жанчыну па сцяжынцы і ўсё думаў, чаму камісар назваў яе Зінай. Зіну-дыверсантку з роты Шабліна ён ведае.

- Як вас завуць? - раптам запытаў партызан.

- Анастасія, - адказала жанчына.

- А хто вы будзеце?

- Я ж вам гаварыла, што жонка камандзіра роты Шабліна.

- А да вайны?

- Да вайны працавала настаўніцай.

- А цяпер хто вы, партызанка?

- Не.

«Тады Сяргееў памыліўся», - падумаў партызан. Ён убачыў настаўніцу са свайго атрада і падвёў да яе Шабліну.

- Да нас прыйшла ваша калега, жонка Шабліна, забаўце яе, пакуль прыйдзе камісар.

Шабліна ўсміхнулася і падзякавала партызану. Сустрэўшыся з жанчынай, тым больш партызанкай-настаўніцай, Шабліна адразу ж прыйшла ў раўнавагу. Да гэтага моманту яна ўвесь час хвалявалася. Яе непакоіла думка, што мужа няма ў партызанах. А цяпер яна зразумела, што Шаблін тут. Ёй толькі было крыху сорамна, што яе муж мае ўжо другую жонку. І каго цяпер пераканаеш у тым, што ён кахаў яе, любіў дзіця і што жылі яны вельмі шчасліва. Кожны чалавек, калі не скажа, дык падумае, што добрую жонку ні адзін добры муж не пакіне. А яна лічыла і лічыць, што яе Шаблін быў чалавек, муж і бацька, якіх не так ужо часта сустрэнеш. Так, па крайняй меры, не толькі яна, але ўсе гаварылі, хто яго ведаў.

Спачатку размова ў настаўніц, як кажуць, не клеілася. Шабліна спачувала субяседніцы, што цяжка працаваць у такіх умовах. Распытвала, як яна паспявае вучыць дзяцей усіх узростаў, дзе яны бяруць паперу, падручнікі. Адначасова Шабліна баялася размовы пра яе мужа. Яна не жадала ні асуджэння яе мужа, ні спачування ёй. Калі так здарылася, што ён забыўся пра сям'ю і сур'ёзна пакахаў другую жанчыну, то ў яе хопіць мужнасці стрымаць сябе і пажадаць яму шчасця.

Партызанка заўважыла, што Шабліна гаворыць з ёю, а штосьці думае іншае, напэўна, пра сваё становішча. І яна знарок не праяўляла ніякай цікаўнасці да здрады яе мужа, а толькі ўскосна старалася падбадзёрыць Шабліну.

- Прабачце, я не прапанавала вам паснедаць, - неўзабаве сказала партызанка-настаўніца. - Пойдзем на кухню.

- Ведаеце, я не ела і нешта не хочацца.

- Пойдзем, пойдзем.

Абедзве настаўніцы падняліся і пайшлі.

Закончыўся партыйны сход. Камуністы паехалі ў свае атрады, а Сяргееў усё хадзіў па лагеры і шукаў Зіну. І толькі калі напаткаў партызана, які яму дакладваў пра жонку Шабліна, тады даведаўся, што гэта была не Зіна, а зусім іншая жанчына.

- Вунь яна, з нашай настаўніцай. Яны пайшлі да кухні.

Сяргееў паціснуў плячамі і заспяшаўся да іх. Шабліна адразу спынілася, ветліва прывіталася і пазнаёмілася з камісарам.

- Вы да мяне? - запытаў Сяргееў.

- Так.

- Тады пройдзем.

Шабліна пабялела: цяжкі экзамен, калі сумленнай жанчыне даводзіцца саромецца не за сябе, а за свайго друга. Тым больш расказваць сталаму і вопытнаму чалавеку пра яго здраду, а па якой прычыне - і самой не ведаць.

Сяргееў правёў жанчыну ў зямлянку і запрасіў сесці.

- Слухаю вас, - сказаў ён.

- Я даведалася, што мой муж тут, і кажуць, ажаніўся. Я не паверыла, што гэта так, і рашыла прыйсці, каб пераканацца. - Шабліна прыкусіла ніжнюю губу і замаўчала.

- Адкуль вы даведаліся, што іменна ў нас ваш муж?

- Мне аб ім расказаў адзін малады партызан і чамусьці раіў зайсці да вас. Я здагадваюся, што Шаблін, відаць, нечым пакрыўдзіў таго партызана, і таму ён вырашыў расказаць пра яго ўчынак мне.

- Так, камандзір, зразумела, не можа кожнаму падабацца. Але ж Шаблін, пакуль прыйшоў да нас, доўгі час жыў тут па вёсках, і як ён мог не наведаць сваю сям'ю? Вы калі з ім рассталіся?

- Перад самай вайной. Я атрымала дэкрэтны водпуск і паехала да сваіх бацькоў. Жылі мы вельмі добра.

- Не разумею. Калі б ён быў закаханы ў каго, мог бы не прызнацца, што ў яго ёсць жонка, дзеці. А як партызану стала вядома, што камандзір быў жанаты? Камуніст Шаблін толькі прыйшоў у атрад і сказаў нам, што ён ніколі не быў жанаты.

- Я не веру.

- Тады гэта цёзка па прозвішчу.

- Вось ён, - жанчына доўгімі пальцамі пачала нервова корпацца ў сваёй сумцы і дастала фотакартку.

Сяргееў узяў фотакартку. На ёй быў чалавек у вайсковай форме, на грудзях ордэн Чырвонага Сцяга, а побач з ім жанчына.

- Гэта адразу відаць, што вы, - усміхнуўся Сяргееў. - А гэта не наш Шаблін. Значыць, той, што ў нас, не ваш муж. Я быў бы задаволены, калі памыліўся, але ж вельмі мала падобны на нашага Шабліна.

- Скажыце, у яго ёсць радзімка каля мочкі вуха? Вунь яна на картачцы відаць.

- Не, не...

- Тады адкуль даведаўся ваш партызан, дзе я жыву цяпер, што раней мы жылі ў Ломжы, на самай мяжы, што муж мой Шаблін Пётр Андрэевіч, 1917 года нараджэння? Нават ведае, як старэйшага сына завуць. Малады партызан мне гаварыў, што сённяшняя жонка Шабліна была яго дзяўчынай, якую ён кахаў, і яна чытала апошняе маё пісьмо. Як яно магло трапіць да іншага Шабліна? Ды каб быў у нашай часці палітрук, цёзка майму мужу, мы б ведалі.

Сяргееў задумаўся, над пераносіцай праляглі дзве глыбокія маршчынкі. Раптам ён устаў, сказаў жанчыне, каб яна крыху пачакала, а сам пайшоў да начальніка спецыяльнага аддзела.

У Шаблінай моцна забілася сэрца, зашумела ў вушах, нібы за зямлянкай разгуляўся буран. Яна верыла ў сумленне Сяргеева, а былы муж паўставаў перад ёй загадкавай асобай. Яна зараз жа павінна сустрэцца з Шабліным, пагаварыць, і ўсё стане зразумелым. Жанчыне здавалася, што Сяргееў вельмі доўга затрымліваецца. Ці не паехаў ён адзін да Шабліна? Яна ўстала і пачала нервова хадзіць. Нарэшце ўвайшоў камісар і працягнуў жанчыне партыйны білет Шабліна.

- Дык што ж вы кажаце, што гэта не ён? Фотакартка майго мужа, і яго подпіс на білеце.

- Усё зразумела. Пачакаем, я накіраваў нарачнага да Шабліна.

- Добра.

- Сядайце, сядайце, - запрашаў Сяргееў жанчыну, а сам, ледзь стрымліваючы хваляванне, хадзіў узад-уперад па зямлянцы.

Бывае так, якім хочаш чалавека бачыць, такім ён табе і здаецца. А вось Сяргееў увесь час шукаў у Шабліна рыскі добрага прапагандыста, адважнага байца, але не знаходзіў іх. Іншы раз нават злаваў на сябе, што ён - былы настаўнік, палітрук - не можа ніяк зразумець свайго вайсковага калегу. Хоць бы чым-небудзь Шаблін мог у вачах камісара апраўдаць і пацвердзіць сваю ўзнагароду і званне палітрука. Дык Сяргееў толькі жадаў, але не заўважаў учынкаў і не чуў ад яго такіх слоў, якія б апраўдалі званне палітрука. А Шаблін інтуіцыяй адчуваў гэта і імкнуўся да подзвігу, але не хапала здольнасці, каб праявіць сябе добрым арганізатарам і храбрым воінам на камандзірскай пасадзе. Бо дыяпазон спраў вялікі, а кругагляд у Шабліна ўсё ж вузкі. Быў бы ён радавым, мог бы праявіць асабістую адвагу і зацвердзіць яе далей.

Толькі цяпер Сяргееў падумаў пра Шабліна ў такім аспекце. І ўжо ўбачыў у яго многа адмоўнага. Але калі так на самай справе, як цяпер камісар думае пра яго, дык гэта лепш, бо Шаблін змазваў усю веліч савецкага палітрука.

Сяргееў і Шабліна моўчкі чакалі чагосьці незвычайнага. За зямлянкай ціха драмалі вялізныя сосны. Недзе за кухняй трывожна стракатала сарока, напэўна, пачула пах свежай рыбы, што прынеслі сёння з возера заўзятыя рыбакі.

Нарэшце ў зямлянку ўвайшоў начальнік штаба Харамец. Прывітаўшыся з незнаёмай жанчынай, ён павярнуўся да Сяргеева і ціха сказаў, што Шаблін не зможа прыехаць.

- Няўжо ён так цяжка захварэў? - запытаў камісар. - Чаго ж вы тады лекара адсюль не ўзялі?

- Раніцай я туды ездзіў запрашаць на сход, ён адчуваў сябе лепш. А цяпер, калі даведаўся, што да вас прыйшла яго першая жонка, дык нешта зусім занядужаў, - усміхнуўся Харамец.

- А хто яму паведаміў?

- Ды вартавы, калі мы ехалі са сходу, сказаў Пінчуку.

- А можа, ён зусім не хворы?

- Я думаю, што не. - Харамец глянуў на жанчыну, а потым зноў перавёў позірк на камісара.

- Тады чаму ён раніцай не прыехаў?

- Раніцай я паверыў, што ён кепска сябе адчувае, бо быў разгублены і, напэўна, толькі таму, што па яго загаду расстраляны Валодзя Байкач. І ён прасіў мяне аб гэтым...

- Што ты сказаў? - схапіўся аберуч за папругу Сяргееў.

- Байкач расстраляны.

- За што?

- За непадпарадкаванне камандзіру.

- Зараз жа абяззброіць Шабліна і прывесці сюды.

- Ён збіраўся паехаць у Ніўкі да доктара. Казаў, там заадно і жонку пракансультуюць. Прасіў, каб вы пачакалі яго, - звярнуўся да Шаблінай Харамец.

- Пачакайце мяне, - сказаў камісар і зноў пайшоў з зямлянкі.

Жанчына разгубілася, назіраючы за нервовымі рухамі Сяргеева. Але яна перамагла сябе і са знешняй стрыманасцю запытала ў Харамца:

- А хто ён быў, каго расстралялі?

- Выдатны партызан. Шаблін мяне прасіў не гаварыць Сяргееву пра ўсё гэта. Ён сказаў, што сам прыедзе і раскажа. Але ж я інакш не мог, вы самі бачыце.

Жанчына хацела сказаць, што яе муж не мог так зрабіць - расстраляць выдатнага партызана. Але тут жа схамянулася і падумала, што калі ён мог пакінуць сям'ю, дык мог зрабіць і такі ўчынак. І яна прамаўчала.

Сяргееў вярнуўся, а за ім і камбрыг.

- Што ў вас там здарылася? - звярнуўся Ілья Карпавіч да Харамца.

- Я ўжо расказваў, - развёў рукамі начальнік штаба.

- Так, загінуў лепшы дыверсант, і не ў баі, а самі загубілі. - Ядловец сеў на край услона і ўздыхнуў. - А дзе цяпер Шаблін?

- Ён паехаў, а можа, мы яшчэ застанем яго.

- Куды ён паедзе?

- У Ніўкі да лекара.

- Няпраўда.

- Ён так гаварыў мне.

- І вы паверылі?

- Тады паверыў, а цяпер... - паціснуў плячамі Харамец.

- Зараз жа едзьце ў роту. Вы або Верабейчык вазьміце двух-трох хлопцаў з групы Байкача і прасачыце, куды падасца Шаблін. На маю думку, ён будзе ўцякаць. Як толькі гэта пацвердзіцца, затрымайце.

- Ён можа адстрэльвацца.

- Дыверсанты возьмуць яго без шуму. А да нас накіруйце аднаго з тых, хто расстрэльваў Байкача, так, Сяргееў?

- Так, так... Толькі я думаў, што Шабліна арыштаваць трэба зараз жа.

- Калі ён будзе ўцякаць, нам стане ўсё зразумела. А так ён можа сказаць, што хацеў ехаць да доктара - і ўсё. Больш валакіты, больш допытаў.

- Я ўсё роўна накірую разведчыкаў да партызана Цімохіна ў штаб злучэння. Той служыў з палітруком Шабліным, і яны разам выходзілі з акружэння. Але ў адным месцы неяк разышліся. І больш ён Шабліна не сустракаў, а праз мяне перадаваў яму паклон. Ён жа пазнае і гэтага Шабліна, - сказаў камісар.

- Правільна, трэба выклікаць Цімохіна, жывога сведку, - сказаў камбрыг. - Дык ты, Харамец, давай не марудзь.

Харамец хуценька знік за дзвярамі. А тыя, хто застаўся, нейкі час сядзелі моўчкі. Здавалася, што ў зямлянцы раптам з'явіліся камары і пачалі звінець ва ўсіх кутках. Жанчына ўздыхнула, узняла галаву і паглядзела на столь.

Сяргееў зразумеў яе позірк і сказаў:

- Не, гэта так нам здаецца. У мяне таксама звон у вушах.

- Прабачце, я прынесла вам многа клопатаў і непрыемнасцей.

- Не, напэўна, вы нам зрабілі больш карысці. Я спачатку прапусціў усё міма вушэй. А хто вас сюды прывёў? - запытаў Сяргееў.

- Малады, высокі хлопец. Ён падвёў толькі мяне да лагера, затым развітаўся і пайшоў.

- Гэта ён вам казаў, што цяперашняя жонка Шабліна былая яго дзяўчына?

- Так.

Сяргееў запытальна паглядзеў на Ілью Карпавіча, а потым перавёў позірк на жанчыну.

- А як ён быў апрануты, той хлопец?

- У вайсковых штанах, ботах і ў картовай палінялай сарочцы. На галаве была пілотка з зорачкай.

- А зброя?

- З нямецкай вінтоўкай.

- Нехта з групы Байкача. Але ж чаго ён не зайшоў разам з жанчынай да нас? - разважаў Ядловец.

Сяргееў маўчаў. Ён помніў, што ў групе ніхто ў пілотцы, апрача Валодзі, не хадзіў. Напэўна, перад тым як яго павінны былі расстраляць, ён аддаў яе некаму або потым хто падабраў. Няўжо так і застанецца тайнай, хто прывёў сюды Шабліну і хто ведаў, дзе яна жыве.

- Дык вы сцвярджаеце, што гэта не ваш муж? - звярнуўся да жанчыны камбрыг.

- Я яго не бачыла, а таварыш камісар, паглядзеўшы вось на гэта фота, не прызнаў, што ваш Шаблін - мой муж.

Жанчына падала фотакартку Ілью Карпавічу. Той узяў, доўга трымаў яе ў руках і аддаў назад.

- Гэта горш, што вам давялося расчаравацца, камісар мае рацыю. Наш Шаблін іншы.

- Я лічу, што вам, паважаная Шабліна, пашанцавала. Ваш муж, напэўна, больш сумленны чалавек. Бо гэты ўжо не мог быць вашым мужам: ён здрадзіў вам, залез у душу маладой дзяўчыне і забіў яе друга, а нашага лепшага воіна. Я за таго хлопца нікому б не дараваў.

- Тут, Ілья Карпавіч, і мы... - хацеў папракнуць Сяргееў камбрыга і сябе, але змаўчаў.

Відаць, падумаў, што і так аб многім з жыцця брыгады даведалася гэта невядомая нікому жанчына. Пакуль не раскрыюць Шабліна, нельга будзе адпускаць і яе дадому. Хаця залішняя пільнасць і дэзарганізуе чалавека, забівае яму галаву дробязямі, адцягвае ад галоўнага, але нічога не зробіш... Недагляд у галоўным - назначэнне на пасаду камандзіра роты невядома якога Шабліна прымушала і Сяргеева стаць насцярожаным.

- Што ж мы сядзім, жанчына нябось прагаладалася, - сказаў камбрыг. - Недзе скажа: «Вось і пабывала ў гасцях». Вінаваты ў гэтым калега вашага мужа - Сяргееў.

На гэты раз Сяргееў чамусьці не пажадаў сцвярджаць, што ён з'яўляецца калегам яе мужа. Але прапанаваў жанчыне пайсці з ім на кухню.

Усе выйшлі з зямлянкі. Цёплае паветра лагодна абдало твары, а сонечныя праменні, што прабіваліся паміж галінак дрэў, нібы цісканулі павекі. Сяргееў прыжмурыўся і паглядзеў увысь. Сонца ўжо вісела на захадзе небасхілу, а камісару здавалася, што дзень толькі пачынаўся. У напружанні час ляцеў хутка. Не паспелі яшчэ ўсе адысці ад зямлянкі, як да іх падбег Анатоль Зубёнак. Ён быў мокры, пот раўчукамі бег па твары. Хлопец часта і глыбока дыхаў. Ён спыніўся і рукавом сарочкі выцер лоб. Глянуў на незнаёмую жанчыну, а потым на Сяргеева і сказаў:

- Я да вас, таварыш камісар!

Сяргееў паклікаў партызана, які праходзіў непадалёку ад іх, і загадаў правесці жанчыну да кухні. А сам уважліва глядзеў на Анатоля і з нецярпеннем чакаў, што ён скажа.

Камбрыг таксама стаяў побач і не зводзіў вачэй з маладога партызана.

- Шаблін уцёк, - ціха сказаў Зубёнак.

- Як гэта ўцёк? - запытаў Сяргееў.

- Запрог пару коней, пасадзіў Зіну і паехаў. Я думаў, што ён сюды ў штаб паедзе, але забег да яго ў зямлянку і ўбачыў, што яна пустая. Забраў усё.

- Чаго ж ты не затрымаў? - усміхнуўся Ядловец.

- Такога вар'ята!.. Ён бы мог забіць. Валодзю хацеў пры ўсіх расстраляць, але мы заступіліся, дык ён пайшоў на хітрасць, загадаў партызанам нібы да вас весці і па дарозе забіць. Тыя так і зрабілі. Дайце мне дазвол, я з хлопцамі даганю, і мы... Бо ўсё роўна мы хацелі яго забіць.

- Што гэта ты мелеш? Забіць... - сказаў Сяргееў.

- Мы так дамовіліся між сабой. Ён злачынца, за што ён забіў Валодзю?

- Разбярэмся, а самасуд чыніць нікому не дазволім, - сур'ёзна папярэдзіў камбрыг.

- Цяпер разбярэцеся, калі ён махнуў немаведама куды. Можа, яшчэ вас прыйдзе біць, - крыва ўсміхнуўся Анатоль. - Я вас прашу: дазвольце нам з ім разлічыцца.

- У-у, якія вы героі, з камандзірам роты самі будуць разлічвацца.

- Не самі, таму я і бег да вас па дазвол.

- Малайчына, Анатоль, што прыбег, але ж Шаблін нікуды не ўцячэ. Нам ужо вядома, што ён паехаў, і за ім таксама паехалі. Адпачні, хутка ён будзе тут, - усміхнуўся Сяргееў. - Што ж ты не папярэдзіў нас, што з Валодзем так здарылася?

- Мы ўсе думалі, што яго павялі да вас. Але хутка вярнуліся канваіры і сказалі, што Байкач хацеў уцячы і яго забілі. Гэта ж глупства, бо Валодзя, каб надумаўся ўцякаць - дык уцёк бы яшчэ з лагера. Тады ж адразу кудысьці паехалі і ўжо некалькі сутак у лагеры не з'яўляюцца. Мы хацелі даведацца, дзе труп Валодзі, каб пахаваць, але няма ў каго нават запытаць.

- Вось што, Анатоль, сядай на майго каня і паедзеш у штаб злучэння. Нічога нікому сам не гавары, а толькі перадасі камандзіру мой ліст. Адтуль павінен прыехаць з табой партызан Цімохін. Пойдзем - я напішу.

Камбрыг адазваў убок Сяргеева. Яны аб нечым параіліся і разышліся.

Партызанаў у атрадзе было мала. Некаторыя паехалі выконваць баявыя заданні, некаторыя - на ўборку. Толькі стукалі ў майстэрні немец Фрыдрых і яго памочнікі. Яны ўжо заканчвалі працу па пераабсталяванні некалькіх дзесяцізарадных вінтовак на ручныя кулямёты. Недзе ціха рыпаў баян.

Анатоль сеў на мяккі мох ля сасны і задумаўся: «На нашым баяне граюць, а як любіў слухаць музыку і спяваць Валодзя. Добра, што пра ўсе здарэнні начальства ведае. Валодзю не вернеш, але ж будзе расплата і за яго смерць. Так павінна быць, так будзе... А навошта партызан Цімохін тут, якога выклікаюць са штаба злучэння? Доўга нешта піша Сяргееў. Лепш было б, каб ён адправіў мяне па Шабліна...»

Да зямлянкі малады партызан падвёў засядланага каня. Выйшаў камісар, узяў каня за павады і накіраваўся да Анатоля.

Зубёнак устаў і пайшоў насустрач.

- Вось пакет, сядай і... хутка вяртайся, - сказаў Сяргееў.

Анатоль заўважыў, што камісар задуменны і наогул не хоча многа гаварыць. Хлопец моўчкі ўскочыў на каня і паехаў.

Баявыя дзеянні выхоўваюць у чалавека актыўнасць, трымаюць яго ў напружанні, і смерць байцоў у барацьбе з ворагам за перамогу ўспрымаецца як заканамерная з'ява. А вось унутраныя незвычайныя падзеі ў падраздзяленні чалавеку-камандзіру кладуцца на душу гнятучым цяжарам. Сяргееў, аблізваючы перасохлыя губы, панура ішоў да калодзежа, каб глынуць сцюдзёнай вады.