Віхры на скрыжаваннях

XI

Жнівеньская росная раніца туманам ахутала слабадскія прысады. Асабліва згусціўся туман абапал канавы, да падстрэшша схаваў лазеньку, нібы ўтапіў кусты на балоце. Нават дабраўся да вокнаў Карабанчыкавай хаты, хаця яна і стаіць на ўзвышшы. Толькі блішчаць мокрыя правады над дахам ды нясмела выглядаюць з лісця вялікія яблыкі-шлапакі. Усёмагутнае сонца сваімі праменнямі дзе-нідзе крыху рассейвае гэтыя наземныя хмары, сям-там праразае іх, а дзе глядзіць на зямлю, як праз матавае шкло.

Данілаву сёння не спалася, і ноч здавалася вельмі доўгай. Цяпер ён з ложка глядзіць праз акно на дах Карабанчыкавай хаты. І гонтавы дах чамусьці здаецца яму цяпер пузатым павуком, які вісіць на павуцінках-правадах над сівой прорвай. Амаль усю ноч не спаў Данілаў, думаў, хваляваўся, што не давялося ўчора пагаварыць з палоннымі - нельга было адлучыцца з вёскі. У вёсцы няма ні старасты, ні соцкага, ні паліцая, і толькі праз перакладчыка можна было пазнаёміць сялян з загадамі генерала. А людзі знаходзяць усялякія прычыны, каб ухіліцца ад выканання любога загаду. Невыпадкова генерал сказаў, што, відаць, партызанскія агітатары добра папрацавалі тут. «Гэта ж нечувана, - здзіўляўся ён, - каб з сямісот двароў ледзь сабралі пяцьдзесят падвод на падвозку лесу да ўмацаванняў». А людзі ўмела адмаўляліся. Яны не гаварылі, што не жадаюць дапамагчы германскаму войску, а наадварот, яны б ахвотна гэта зрабілі, але ж у аднаго партызаны кола знялі з калёс, у другога конь кульгае, паноў падвозіў - дык недзе стрэмку пад капыт загнаў, у трэцяга хамута няма... Давялося збіраць у каго што ёсць, каб арганізаваць абоз. І тут жа ўзнікла яшчэ адна праблема - хто ж будзе фурманам на падводзе. Зноў вялікія няшчасці, толькі ўжо з імі, з людзьмі. Аднаго партызаны ўдарылі - дык ён і цяпер рукі ўзняць не можа, другі глухі, што ні гавары, а ён стаіць, як пень, трэці наогул вар'ят - меле нейкую бязглуздзіцу...

«Ужо амаль тры гады акупацыі з яе «усёмагутнай» гебельсаўскай прапагандай, а ніхто з нашых людзей не хоча добраахвотна галаву падстаўляць, каб ярмо надзелі», - думаў Данілаў.

Ён устаў з ложка, абыякава закінуў коўдру, якая смярдзела пасля апрацоўкі ў дэзкамеры хлоркай і конскім потам, і падумаў: «Не, лепш у зямлі ляжаць, чым тут, няхай гэта будзе апошняя пакутная ноч на чужым ложку, у чужой хаце, бо недзе праклінаюць гаспадары, якіх сілай выгналі адсюль».

Хаця галава ў Данілава была цяжкая, нібы налітая свінцом, але ж планы ў яго былі ясней за промні сённяшняга сонца. Учора ўвечары ён паставіў у бульбоўніку каністру з бензінам, які выкарыстае ноччу. Зараз забяжыць да генерала, потым праедзе на матацыкле па вёсцы і памчыць у лес, дзе працуюць палонныя.

У генерала ўжо было некалькі старшых афіцэраў, калі зайшоў перакладчык. Яны спынілі размову, але гэта не з'яўлялася папярэджаннем, што Данілаў павінен пакінуць іх. Ніхто ў прысутнасці генерала не мог папрасіць перакладчыка пачакаць за дзвярамі. Іншы раз у такіх выпадках Данілаў сам спрабаваў пакінуць пакой, але генерал адразу ж вяртаў яго і запрашаў сесці. Гэтым ён нібы падкрэсліваў, што сакрэтаў ад перакладчыка ў яго няма, хаця Данілаў ведаў, што ўсе важныя пытанні вырашаліся ў яго адсутнасць. А ў апошні час ніякіх размоў аб становішчы на фронце або ў Германіі ён не чуў. Але Данілаў ведаў не толькі тое, што прачытваў у скупых газетных зводках: гэта быў немінучы крах гітлераўскай арміі.

Нямецкія афіцэры цяпер глядзелі на яго з раўнівай зайздрасцю, амаль так, як некалі глядзеў палонны Данілаў на снаваўшага перад ім гітлераўца. Тады ў вачах Данілава нямецкія афіцэры выглядалі як пераможцы, а цяпер наадварот, яны расейскага чалавека вачамі змяраюць з ног да галавы, нават прыкідваюць шырыню плячэй. Панура сядзяць у крэслах і глядзяць на яго знізу. А ён стаіць - высокі, стройны, праўда, яшчэ ў іхнім мундзіры і ботах. Па душэўным, рэўнасным імкненні яны гатовы былі яго распрануць, але разважлівасць стрымлівала іх ад дурных учынкаў.

Генерал запрасіў перакладчыка сесці, а сам працягваў чытаць нейкія паперы. Данілаў глядзеў на генерала і думаў, што гэта ў апошні раз: глядзеў на яго прабор, ад якога сыходзілі гладка прычасаныя сівыя валасы, на яго вушы з прырослымі мочкамі, на нізкі, нібы ў акулы, разрэз губ, на яго кволыя плечы.

Раптам генерал схапіў з носа акуляры і ўдушліва закашляўся. Тлусты палкоўнік, які сядзеў побач, устаў з крэсла і памкнуўся да свайго камандзіра, нібы хацеў чым дапамагчы. Але генерал адкашляўся і з усмешкай сказаў:

- Не хопіць мяне на ўсю вайну, туман з'есць. Загінем у гэтай Беларусі: пяскі ды балоты. Мне горнае сухое паветра трэба.

- А ў нас тут ззаду гор нідзе няма, - сказаў Данілаў.

- Чаму ззаду? - надзеў акуляры і прыжмурыўся генерал. - Дык наперадзе ёсць Урал.

- Так, там паветра добрае, я быў на Ўрале.

- Ты нешта засумаваў, Данілаў. Яшчэ пабываеш. Не трэба падаць духам, а ўмацаванні лепшыя рабіць, каб час выйграць. У Берліне робіцца такая зброя, што калі ўдарым - дык ва ўсёй Расеі ніводнае акно не ўцалее. Толькі горы і застануцца.

- Няхай Бог дапамагае. А інакш, хаця і застануцца вокны - дык мне праз іх не глядзець.

Афіцэры крыху ажывіліся, павярнуліся да перакладчыка і з задавальненнем хацелі паслухаць яго меркаванні, бо яны якраз адпавядалі іх настрою: калі і давядзецца глядзець на свет, дык праз якія ж вокны? Але Данілаў не распаўсюджваўся.

Генерал зноў пачаў гаварыць, але ўжо пра асабістыя цяжкасці. Раней сапёрная дывізія зусім іншым займалася, а цяпер што робіцца... Мясцовых улад у размяшчэнні дывізіі няма, а нарыхтоўка хлеба і іншых прадуктаў харчавання, мабілізацыя (як яны называлі) працаздольных людзей у Германію - усё павінны рабіць яны. Генерал падкрэсліў, што асабліва можа праявіць сябе ў выкананні гэтых задач перакладчык.

- Я вось сёння вырашыў і афармляю ліст, каб цябе, Данілаў, узнагародзіць крыжам для Ўсходніх народаў.

- Служу фюрэру і яго вялікай Германіі! - устаў перакладчык.

- Хайль Гітлер! Хай Гітлер, - перагаркнуліся ўсе перад Данілавым.

Моўчкі ўсеўшыся ў свае крэслы, гітлераўцы не зводзілі вачэй з перакладчыка.

«Раней яны так не цягнуліся за дапамогай да здрадніка», - падумаў Данілаў.

- Сёння, - пачаў генерал, - ты з нашым лекарам пройдзеш па хатах і складзеш спіс, каго мы павінны адправіць зараз жа. Хламу не ўлічваць! Пасля мы паставім вакол гэтай вёскі вартавых і збяром людзей. А навакольныя вёскі будзем акружаць, браць хлеб і асабіста загадваць, каму яго везці на станцыю. Такім чынам мы адбяром патрэбных нам рабочых, і яны не зразумеюць, што назад не вернуцца.

Данілаў імгненна падумаў, што ён у такім выпадку не пагаворыць з палоннымі, і ўся аперацыя можа праваліцца.

- Пан генерал, - пачаў перакладчык, - не трэба забываць і пра галоўнае. Сёння пяцьдзесят падвод паехала ўжо на вывазку лесу. Там самыя моцныя людзі, іх трэба ўзяць на ўлік. Ды яны ўпершыню паехалі на такую работу, ім трэба растлумачыць усё. А нам дзень добра арганізаванай працы - гэта поспех. Давайце перапіс зробім заўтра. Ранічкай, калі ўсе будуць у сваіх хатах, я пачну.

- Заўтра ў нас плануецца выезд у Дубовую Граду, - прачытаў на карце генерал.

- Я да выезду перапішу, а што мы зробім у Дубовай Градзе - чуткі не так хутка сюды дойдуць. Па іншых вёсках яны могуць разляцецца хутчэй.

- Добра, згодзен.

- Можна ісці?

- Так.

Данілаў хуценька выйшаў з хаты і пайшоў да сябе ў двор. Там ён агледзеў свой матацыкл, засунуў глыбей у нос люлькі сумку з падрыхтаванымі гранатамі, сеў, ліха выехаў са двара і памчаў па вуліцы. Туман ужо рассеяўся, і за матацыклам доўгім хвастом цягнуўся пыл. Сонца свяціла Данілаву ў спіну, і ён увесь час рэзаў свой цень. Раптам цень знік: пачалася лясная дарога са свежа выбітымі каляінамі.

У высокім разлапістым папаратніку, у малых ялінах яшчэ трымаўся туман.

Данілаў не зусім разумеў беларускі лес і яго гаспадароў - партызан. З вялікім здзіўленнем глядзеў ён на падарваную нямецкую машыну, да якой толькі што пад'ехаў. І як гэта ўсё магло здарыцца? Некалькі дзён назад тут бесперашкодна ездзілі аўтамашыны. Не маглі ж партызаны амаль у размяшчэнні дывізіі падкласці міну, ды і перакладчыку палонны казаў, што партызаны адсюль сышлі...

Каля разбітай машыны нікога не было. Толькі калёсамі быў ужо зроблены аб'езд.

«Значыць, падводы пайшлі далей», - падумаў Данілаў. І тут жа вырашыў вярнуцца крыху назад і заехаць у барак, дзе размяшчаліся нямецкі інжынер, яго памочнікі і салдаты, якія непасрэдна рабілі ўмацаванні.

Каля барака Данілаў саскочыў з матацыкла і пабег, зачапіўшы плячом вартавога. Ён хутка знік за дзвярамі са свежых дошак. У пакойчыку інжынера на шырокім сялянскім услоне ляжаў і стагнаў шафёр падарванай машыны. Невысокі, крываногі санітар забінтоўваў яму ногі. За плячамі ў санітара стаяла некалькі гітлераўцаў, у тым ліку інжынер. На яго лбе ляжалі глыбокія складкі. Губы былі так сцяты, што таксама нагадвалі глыбокую складку. Здавалася, што інжынер таксама паранены і пераносіць страшэнны боль. Але калі Данілаў загаварыў, складка ў інжынера разгладзілася.

- Чаму не паведамілі ў штаб аб няшчасці? - павышаным голасам сказаў Данілаў.

- Вы паведаміце, - злосна адказаў інжынер.

Данілаў кінуўся да трубкі палявога тэлефона.

Інжынер з іранічнай усмешкай махнуў рукой і буркнуў:

- Дарэмна.

- Чаму дарэмна? - паклаў трубку на апарат Данілаў.

- Паміж штабам і намі высечана метраў трыста кабелю. Я пасылаў салдат, думаў, што недзе разрыў, а яны вярнуліся і далажылі, што злучыць нельга - няма вялікага кавалка. Вось і сувязь. Цяпер чакаем, пакуль машына якая падыдзе. Я асабіста з'езджу ў штаб, папрашу ўзмоцненую ахову, бо тут і сам хутка ўзляціш. - Інжынер узняў руку ўгору. - Можа б, вы з'ездзілі ў Слабаду ды машыну прыслалі, параненага трэба адправіць.

- Не, не магу, - заківаў галавой Данілаў, - у мяне тэрміновае заданне.

Перакладчык крыху патаптаўся каля дзвярэй, затым выйшаў і зноў паехаў на тую ж дарогу. «Хто ж гэта палоннаму ўвёў у вушы, што партызаны адсюль сышлі? Глупства. Напэўна, ён сам пабаяўся да іх ісці. Гэта добра, што яны ёсць тут, - разважаў Данілаў. - Палонныя лягчэй павераць у мае планы». Данілаў па дарозе думаў яшчэ і пра тое, як паведаміць людзям, каб сышлі з вёскі і не трапілі на катаргу ў Германію. Варта дзяўчатам і хлопцам знікнуць са Слабады, як чуткі аб задуме гітлераўцаў хутка разляцяцца і па навакольных вёсках. Такім чынам план ворага будзе сарваны. Няхай сёння ўначы не стане генерала... Немцы яшчэ злей пачнуць адносіцца да людзей. Хлопцаў і маладых мужчын у Слабадзе мала, а вось дзяўчат вельмі многа. Шкада іх. Трэба абавязкова папярэдзіць людзей. З такім намерам Данілаў пад'ехаў да дзялянкі лесу, дзе працавалі палонныя і сяляне, вакол якіх з аўтаматамі снавалі двое вартавых.

Перакладчыку вартавыя не забараняюць гутарыць з палоннымі. Яны зусім не разумеюць мовы ды крыху і пабойваюцца яго. Як-ніяк прыбліжаны генерала. Заўважыўшы Данілава, яны адразу ж схамянуліся, і адзін аддаў рапарт, чым займаецца іх рабочая сіла.

Сяляне ўсе разагнуліся і сталі, нібы па камандзе «смірна». Іх больш за ўсё здзіўляла тое, як немцы цягнуцца перад расейцам. Палонным гэта было звычайным, і яны працягвалі церабіць сучча з паваленых соснаў.

- Ну як, хлопцы? - звярнуўся да палонных Данілаў. - Вас партызанская міна не зачапіла?

- Хоць бы і зачапіла, дык што? - абыякава адказаў адзін з іх, які ў дзве рукі адсякаў верхавіну сасны.

Яго лапаткі пад прасоленай бруднай гімнасцёркай, нібы вёслы, то ўзнімаліся, то хаваліся недзе пад складкамі скуры. Па яго фігуры можна было заключыць, што раней гэта быў здаровы і дужы чалавек, а цяпер ён высах, як шчэпка. Але па тым, наколькі ўядалася лязо сякеры ў дрэва, было відаць, што сілы яшчэ не зусім пакінулі былога байца.

Яшчэ раней у Данілава закралася думка, каб пагаварыць з гэтым палонным, як кажуць, па душах. Але ён усё цягнуў, адкладваў і адкладваў, а сёння ўжо нікуды не дзенешся, адкладваць надалей нельга. Але як жа яго адазваць, як распачаць размову? Нарэшце Данілаў знайшоўся. Ён падышоў да палоннага і запытаў:

- Ваша прозвішча Сініцын?

- Так.

- Гэта я між іншым запытаў. Пройдзем, я вам пакажу некалькі дубкоў, якія патрэбна будзе спілаваць на падпоркі.

Сініцын уторкнуў сякеру ў сасну, кінуў запытальны позірк на сяброў. Але тыя нават жэста ніякага не зрабілі.

Перакладчык хуткім крокам пайшоў уперадзе, а за ім, ледзь паспяваючы, ішоў палонны. Данілаў не ўлічыў, што Сініцыну цяжка ісці: у чаравіках жа падэшвы драўляныя, не гнуцца.

Прайшоўшы па лесе метраў дзвесце, перакладчык спыніўся, стаў і палонны.

Данілаў зрабіў да яго крокі два і сказаў:

- Вось што, таварыш, я ўстанавіў сувязь з партызанамі і сёння ноччу думаю пайсці да іх. Толькі не бойся, я не бяру цябе, як кажуць, на бога.

- Ды я ўжо нікога не баюся, - адказаў Сініцын.

- Гэта добра. Але ж я хацеў бы, каб ты пагаварыў са сваімі хлопцамі і мы пайшлі б разам.

- Я думаю, што ўсе хочуць вырвацца з палону, і гэта не сакрэт нават для самога Гітлера. А калі вы так хочаце нас купіць, дык гэта вельмі ўжо агідна. А як практычна можна зрабіць, каб пайсці?

- Давай прысядзем, я ўсё раскажу - па парадку, як думаю.

Нядоўга яны сядзелі на тоўстым карэнні ля сівога пня. Данілаў гаварыў напаўголаса - хутка, канкрэтна і ясна. Можа, яны б пасядзелі і больш, але агледзела іх старая сарока і як пачала стракатаць! Падлятала зусім блізка, выцягвала шыю, глядзела адным чорным вочкам на людзей і нібы сварылася. Данілаў нават не вытрымаў, дастаў пісталет і выстраліў. Тады толькі яна змоўкла і паляцела прэч.

- Пойдзем, - першым устаў палонны, - бо яшчэ падумаюць, што вы мяне забілі.

- Сапраўды, я, дурань, і не падумаў пра гэта. Значыць, усё ясна? Гавары з хлопцамі асцярожна і пераканаўча, каб ні ў кога не закралася думка, што купілі цябе. Так, а яшчэ, ледзь не забыўся, трэба паведаміць сялянам, што тут працуюць, каб усе маладыя, працаздольныя пакінулі ў бліжэйшыя два дні вёску. Будзе аблава, і каго схопяць, пагоняць у Германію. Толькі сам сялянам не гавары, а каб хто іншы з вашых. Маўляў, нямецкі шафёр прагаварыўся.

- Добра, аб усім дамовіліся цвёрда.

- Чакаю вас, - адказаў перакладчык і павярнуў на дарогу да матацыкла.

Хутка па лесе разнёсся прарэзлівы трэск матора. Данілаў спяшаўся. Трэба неяк непрыкметна забегчы да Тацяны Мікалаеўны і расказаць аб намерах немцаў, а яна ў сваю чаргу хоць сваякоў папярэдзіць.

На душы ў Данілава было трывожна і адначасова радасна. Яму хацелася спяваць, і, можа, ён бы і заспяваў, але ж немцы так не робяць перад выкананнем якой-небудзь сур'ёзнай справы. Воляй-няволяй, а наклаў нямецкі парадак свой адбітак і на перакладчыка. Данілаў, сцяўшы зубы, ехаў па лясной дарозе. Цяпер яму не страшны лес, як быў раней, не баіцца ён і партызан. І чаго яму баяцца, калі ён сышоў з агіднага шляху - службы ў ворага. Хаця ён душой ніколі і не быў на такім шляху, але ж служыў... А сёння ён лічыць, што служыць на партызан. Праўда, пакуль што так лічыць асабіста ён, і невядома, які б мог атрымацца фінал, каб цяпер захапілі перакладчыка партызаны.

Перад вачамі Данілава мільганулі ў прасвеце дарогі поле і некалькі крайніх хат Слабады.

«Хаця б не з'явілася ідэя ў каго-небудзь узмацніць ахову штаба пасля сённяшняй вылазкі партызан», - раптам падумаў перакладчык.

Сам генерал не пойдзе на гэта, каб не зганьбаваць гонар старога германскага афіцэра. Але ж ёсць служакі, якія доўгі час прыглядаліся, нават нюхалі Данілава, пакуль ён увайшоў у давер'е. І то больш за ўсё ў давер'е да генерала. На гэтым давер'і і вялікай неабходнасці перакладчыка для штаба Данілаў і трымаецца ўвесь час.

Матацыкл спыніўся на ўзгорку каля светлага прыгожага дома, у якім была размешчана сталовая. Данілаў увайшоў унутр. Быў ужо позні час абеду, але за сталом яшчэ сядзелі двое знаёмых перакладчыку афіцэраў. Данілаў абыякава махнуў ім рукой, прывітаўся. Тыя ў адказ кіўнулі галовамі, і адзін з усмешкай сказаў:

- Вось хто не баіцца партызан, адзін лётае па лесе.

- А дзе вы тых партызан бачылі?

- Дык яны ж сёння нашу дывізію пашчыкаталі крыху, што, не чуў?

- Не толькі чуў, але і бачыў параненага шафёра. Там салдаты кажуць, што прайшло двое партызан, па слядах вызначылі. Дык хіба гэта партызаны і ці нам такой сілы баяцца?

- Якая там ні сіла, але можа міну ля парога паставіць - і капут. А смерць - яна ўсё роўна смерць: ці ты загінуў ад расейскіх «кацюш», ці ад самаробнай партызанскай міны. Кажуць, што шафёр нават заўважыў перад сабой дашчаную скрынку, але не змог машыну спыніць. Мы вось сядзім і разважаем, што, напэўна, партызаны не паспелі яе замаскіраваць і, відаць, былі там недзе побач, калі падарвалася машына, - гаварыў усё той жа афіцэр.

- Няма каго баяцца, - сеў за стол перакладчык.

- Яно-то так. Але ж крыўдна, калі ты загінеш у глыбокім тыле, - сказаў другі афіцэр.

Данілаў замоўк, але падумаў: «Узяло, выйду сёння жывым - дык я сюды з партызанамі прыйду».

Перакладчыку прынеслі абед. Ён хуценька ўсё з'еў і пайшоў. Матацыкл загнаў у двор, а сам пакрочыў да Тацяны Мікалаеўны.

Настрой у жанчыны быў прыўзняты. Яна доўга гутарыла з Валодзем і засталася задаволеная пакуль што лёсам сваёй старэйшай дачкі. З усмешкай сустрэла Тацяна Мікалаеўна і Данілава.

- Вы шчаслівыя, што ваша дачка ў партызанах, - пачаў Данілаў і трапіў якраз у тон жанчыне. - Заўтра, паслязаўтра адсюль будуць забіраць моладзь падчыстую. І гэта не праз мяне, ужо ёсць такі загад у штабе дывізіі. Трэба, каб вы папярэдзілі сваякоў і іншых людзей, у каго ёсць дарослыя дзеці.

- Добра, добра, у маёй жа сястры дзве дарослыя дзяўчыны. Але ж куды ім падацца? - задумалася Тацяна Мікалаеўна.

- Вось у гэтым я не дарадчык. Сам мясцовасці не ведаю. Трэба адысці далей у якую-небудзь глухую вёску, бо і ў навакольных намячаецца гэта ж самая аперацыя. Скажыце, Валодзя не падвядзе мяне, будзе сустракаць?

- Не, ён пайшоў у Дубовую Граду па зброю. Вы адзін аднаго баіцёся: той думае, каб вы не падвялі, а вы - наадварот.

- Я-то не баюся, але тады не буду ведаць, куды кінуцца.

- Ён прыйдзе, гэта адважны партызан і кожную сцяжынку тут ведае добра.

- Вось таму я толькі сюды і прыбег. Вялікае дзякуй вам за ўсё, можа, і за выратаванне жыцця. - Ён забег у спальню, развітаўся з дачкой Тацяны Мікалаеўны. - Я крыху пабыў бы яшчэ ў вас, але ж хачу забегчы да свайго сябра, нямецкага капітана Генрыха. Ён цудоўны чалавек. Сын рабочага, камуніста, ён усё мне гаварыў, што ніякай шкоды расейскаму чалавеку не зрабіў і не зробіць.

- Але ж вы яму ні ў чым асабліва не прызнавайцеся, бо ваўка колькі ні кармі, дык ён усё роўна ў лес глядзіць.

- Не-е, што вы, Тацяна Мікалаеўна. Проста зраблю, як кажуць, развітальны візіт - і на варту. Я пабег, бывайце!

Генрыха дома не было. Данілаў доўга таптаўся каля хаты, пасядзеў на камені каля сянец, але так і не дачакаўся капітана.

Перакладчык паўз лазню, адкуль сёння ноччу павінна была прыйсці да яго дапамога, пайшоў прымаць варту.

За дзень у такой вялізнай вёсцы многа адбываецца розных здарэнняў, і хутка паплывуць да штаба людзі: хто са скаргай, што салдаты забілі апошняе парасё, каго з хаты выганяюць з малымі дзецьмі... І на ўсе пытанні трэба даць хоць кароткае тлумачэнне, не дапусціць чалавека да генерала, а накіраваць яго да ротнага або батальённага камандзіра.

Гадзін у дзевяць вечара да штаба прыбег сухенькі, невысокага росту чалавек. Данілаў ужо стаяў на варце.

- Што вам трэба? - запытаў перакладчык.

- Мне, мне начальнік ваш патрэбен.

- А што вы хацелі яму сказаць?

- Прапусціце мяне да яго!

- Да каго?

- Ну, да самага вышэйшага.

- Я ў вас пытаю, што вы хочаце сказаць?

- Хачу сказаць, што сярод вас ёсць здраднік.

- Ну-у, - штучна здзівіўся Данілаў. - А ў чым вы западозрылі?

- Некаторыя ходзяць па хатах і кажуць, што ёсць загад, па якому будуць браць моладзь і пасылаць немаведама куды. Калі ж сапраўды ёсць такі загад, дык адкуль яны ведаюць?

- А чаго гэта вас турбуе так?

- У мяне ёсць сынок, дык я і партызанам яго не аддаў.

- А як гэта вам удалося?

- Пасадзіў яго ў доўгай сукенцы на палацях, без штаноў, і ён, бядак, які ўжо месяц так вось...

- Дык вы хочаце, каб вашага сына не ўзялі?

- Я думаю, калі вам дапамагу выкрыць здрадніка, то што для вас адзін чалавек, мой сын?.. Няхай з партызанскіх сем'яў бяруць, а я ж вам дапамагаю. Запішыце маё прозвішча.

- Я і думаю.

- Сукач Піліп, па-вулічнаму Гут.

- Я запісаў. Добры ты чалавек. Ідзі дадому і маўчы, усё будзе ў парадку.

Над вёскай усталявалася цішыня. Зорнае неба пасылала на зямлю прахалоду. Быў якраз той час, калі высыпаюць буйныя жнівеньскія росы. Данілаў хаця быў і ў шынялі, але адчуваў, як па спіне прабягае холад. Час цягнецца вельмі марудна, а сэрца стукае ўсё часцей і часцей.