Віхры на скрыжаваннях

VI

Правільны напрамак у лагер Шаблін трымаў да таго часу, пакуль ззаду чуваць была страляніна. Стала ціха, і здавалася, што ён таксама ідзе прама ўперад. І ён быў упэўнены ў гэтым да таго моманту, пакуль не трапіў у такую багну, зарослую рэдкім сасняком і бярэзнікам, што ні канца ёй ні краю. Забыўся прыкмеціць раней, у якім баку сонца было, а цяпер кідайся, глядзі на яго. Ад чыгункі лагер быў на поўдні, але куды ісці, як трымацца цяпер, лявей ці правей, калі сонца, куды ні павярні, вісіць перад табою. Хаця б не закруціцца ды зноў не натрапіць на немцаў. І Шаблін вырашыў ісці далей на поўдзень: час паказваў, што пара быць у лагеры. А тут яшчэ праклятая падэшва на боце адарвалася да самага абцаса, і нагу трэба на кожным кроку рыўком выносіць уперад, каб не зачапіцца ды не тыцнуцца носам у купіну. Але на гразкім балоце так нагу не выкінеш, і падэшва заламваецца. Адарваць з абцасам і выкінуць - халява палезе ўверх, і нага босая будзе. Абрэзаць бы - дык няма чым: Зіна перад яго ад'ездам забрала складаны ножык. Скінуць зусім боты, трапіш на партызан, засмяюць, што камандзір босы прыбег.

Ды і ботаў шкада, у іх ён прайшоў ад заходняй мяжы. Але чалавек павінен знайсці выйсце, варта толькі добра падумаць. Вунь уперадзе кучаравы вал лазняку. Шаблін накіраваўся туды. Балота, нібы тонкі восеньскі лёд, угінаецца пад нагамі, а спераду ўзнімаецца ўгару. З-за лазовых кустоў узляцела некалькі вялікіх птушак. Шаблін спыніўся і назіраў. Ён думаў, што гэта буслы, і яны паляцяць да свайго гнязда, тады і ён знойдзе лагер. Але не, птушкі выгнулі шыі і, ляніва махаючы крыламі, паплылі да цёмнай паласы высокага лесу. Гэта шэрыя чаплі, здагадаўся Шаблін і пачаў абдзіраць лазу. Тут ён абпляце свой бот і пойдзе далей. Нават партызанам скажа, што ў любым выпадку павінна прысутнічаць у іх салдацкая вынаходлівасць. Шаблін і не заўважыў, што за лазняком плешчацца вялікае возера. Ён каля яго ніколі не быў, але чуў ад партызан, што зімой яны тут біліся з немцамі. Ад лагера яно недзе кіламетраў за сем на захад, значыць, камандзіру трэба трымацца правей. Шаблін падрамантаваў бот, выкруціў анучу, абуўся. Што значыць у вялікім пераходзе абутак! Гэта, бадай, усё, бо ніякі груз не прынясе столькі пакут, колькі можа прынесці дрэнны бот. Цяпер Шаблін пайшоў значна лягчэй. Можа, асноўнай прычынай гэтаму з'явіўся адрамантаваны бот, а можа, - яснае ўсведамленне, дзе ён і куды ідзе.

Камандзіра цяпер непакоілі іншыя думкі. Ён лічыў, што яму зусім не шанцуе. Першую аперацыю, якая прайшла больш паспяхова, змазала Валя. Трэба ж было тады яму так схібіць, што давялося на зваротным шляху ісці моўчкі і потым не ўспамінаць пра бой на чыгунцы. А цяпер - на табе, блукае камандзір без войска. Няўжо ў яго няма здольнасцей камандзіра? Але ж ён усё разумее, нават людзей бачыць, хто чым дыхае. Хіба, можа, не так? Быў перакананы на сто працэнтаў, што сённяшняя засада прадумана ім вельмі дэталёва і павінна прайсці ўдала. Падпарадкоўвацца ва ўсім было Верабейчыку, хоць ён і вопытны партызан, дык яго ж, камандзіраў, аўтарытэт паляціць да ўсіх чарцей. А прапанова Верабейчыка наконт засады, трэба сказаць, была больш разумнай. Шаблін усведамляе гэта, але яму ніяк нельга адкрыта згаджацца. Трэба заўсёды стаяць на сваім. Правільныя твае рашэнні ці не, але калі ты прыняў іх, прымусіў людзей ажыццяўляць, не адступай. Толькі тады будзе дысцыпліна, а разам з дысцыплінай і аўтарытэт. Шабліну трэба вызначыцца толькі ў баі, а потым калі і выявяцца няправільныя дзеянні або якія-небудзь грашкі, дык яны ўжо не будуць так прыкоўваць да сябе ўвагу. А жыве ён яшчэ пакуль што толькі той баявой славай, якую надае яму ордэн на грудзях. Баявы ордэн, ён і Зіну асляпіў сваім бляскам. І яна не раз прызнавалася мужу, што любіць больш за ўсё мужных і храбрых людзей. А вось навошта на вачах ва ўсіх партызан Шаблін звязаўся з Зінай, ён на кожным кроку сябе дакарае. А дзіця... Колькі гаварыў ёй, што не трэба яго, а Зіна не слухае. Амаль кожны дзень у роту прыходзяць усё новыя і новыя дзяўчаты. А Шаблін камандзір. Глядзяць яны светлымі, чыстымі вачамі і радуюцца, што трапілі ў падначаленне да такога чалавека. А што ён можа? Зіна звязала яго па руках і нагах. Вось і Валя не горш за яе, а ўжо ўпусціў. Не, ён не дазволіць ёй быць у групе Байкача. Але ісці на адкрыты канфлікт з Байкачом нельга будзе, тым больш што так няўдала праведзена аперацыя. Загінулі б дыверсанты - Шабліну начальства не даравала б. Мог бы і з пасады камандзіра зляцець. Добра, што яны не вярнуліся назад. Цяпер ён забудзе пра тое, а закруціць гайку Валодзю знойдзе на чым.

Усе гэтыя разважанні Шабліна працягваліся да таго часу, пакуль ён не ўбачыў буданы лагера. Так, ён не ўязджае, як звычайна, у размяшчэнне свайго атрада, а ідзе пеша.

Па пояс мокры, запырсканы граззю, ён не пайшоў па сцежцы, а палез праз гушчар, каб непрыкметна юркнуць у свой прыстанак. Ля дзвярэй зямлянкі нікога не было, Шаблін піхнуў іх і нібы нырнуў унутр. Зіна ляжала на ложку і ціха ўсхліпвала, а побач з ёй сядзела жанчына, якая працавала на партызанскай кухні. На стале ляжаў хлеб, побач стаяў кацялок, з якога клубілася пара.

- Чаго яна хныкае? - грозна спытаў Шаблін і падышоў да стала.

Зіна падняла галаву, саскочыла з ложка і абхапіла за шыю мужа.

- Мне ж сказалі, што цябе няма, - плакала яна.

- У такім становішчы ёй нельга хвалявацца, супакойце яе. Супакойся, Зіна, - сказала жанчына.

- Мяне не так лёгка ўзяць, дрэнна ты ведаеш свайго камандзіра, дурная. Ну, хопіць раўці.

Жанчыне не спадабаліся гэтыя словы Шабліна, ды яна заўважыла, што ён незадаволены і яе прысутнасцю. Партызанка ўстала і пайшла з зямлянкі.

- Хто табе сказаў, што мяне забілі?

- Прыйшлі ж усе: Пінчук, Бізунок... Яны не ведаюць, жывы ты ці не, але я думала... Усіх разведчыкаў паслалі на месца бою камандзіра шукаць.

Шаблін слухаў і думаў, што лепш бы яго дзе драпнула куля. Было б нейкае апраўданне перад усімі: камандзір паранены. А сёння што ён скажа камандзірам узводаў, дзе да гэтага часу быў. Яму не трэба апраўдвацца ні перад кім, але ж каб думка ў партызан не закралася, што Шаблін баязлівец. Ды ёсць і такія, што дай толькі ім падставу, дык яны зробяць з мухі слана і пачнуць анекдоцікі прыдумваць ды весяліць байцоў. Але камандзір не надта баіцца гэтага, ён здолее пакласці канец усмешачкам за плячамі. А вось як? Шаблін пакуль яшчэ не знайшоў формы і метаду пакарання. Ну, дыверсанта можна перавесці ў гаспадарчае аддзяленне, разведчыка таксама, а радавога партызана? Шкада, што гаўптвахты няма. А яму трэба неяк жалезную дысцыпліну трымаць, як у вайсковай часці была.

- Збегай і зараз жа пакліч да мяне Пінчука, - сказаў жонцы Шаблін.

Зіна выйшла і хутка вярнулася назад.

- Ну што?

- Зараз ідзе.

- Дай штаны пераадзець.

Толькі Шаблін сказаў гэтыя словы, як на парозе з'явіўся Пінчук. Шаблін сядзеў нахмураны.

Камандзір узвода глянуў на яго і падумаў: «Якім бы ён быў, калі б так атрымалася па майму плану ці па плану Верабейчыка? Але не трэба варажыць, паглядзім».

- Колькі забітых?

- Пяцёра нашых.

- А чые ж там яшчэ былі?

- Невядома, дзе той хлопец, што з вамі быў.

- Чорт яго ведае. Майго каня забілі, і мяне прыціснулі так, што дзецца недзе было, шукалі, а я вось у балоце прасядзеў.

- А нам адзін быў выхад - прарвацца цераз чыгунку, і мы так зрабілі.

- Вось у чым справа! А я чакаў, што вы павернеце агонь на абходчыкаў. Тады б я з тылу падтрымаў... А вы ўцяклі...

Пінчук ледзь стрымаўся. Яму вельмі хацелася сказаць, хто ўцёк, але ён глянуў на Зіну і прамовіў:

- Я задаволены, што вы жывыя засталіся. Павярнуць агонь і працягваць там бой было б злачынствам. Каля ста гітлераўцаў ішлі ў абходзе. Яны ў лесе, а мы, лічы, на паляне. З якога б тылу вы што зрабілі і дапамаглі? Ніколі не разлічвайце на зацяжны бой. Заўсёды памятайце, якая ў нас зброя і колькі боепрыпасаў. Вы добра ведаеце ваенную тактыку і стратэгію, а партызанская тактыка набываецца толькі вопытам і прыходзіць з часам. Вунь дыверсанта Байкача няхай паспрабуюць узяць, ён нюхам усё чуе. Я больш года яго ведаю, у якіх пераплётах ён толькі ні быў - і заўсёды выходзіў.

Шабліну спадабалася, што прызнаецца яго вопыт у вайсковай справе. І ён згодзен, што ў вядзенні партызанскай барацьбы пакуль што ў яго мала вопыту. А вось прыклад з Байкачом яму прыйшоўся не па нутры. Хоць ён ужо і не любіў Зіны, але рэўнасць усё роўна з'яўлялася нават ад думак. Звычайна ён не мог зразумець, пра што думае жонка. Але як хто ўспомніць у яе прысутнасці пра Валодзю, тады і Шаблін ведаў, што ў тую хвіліну робіцца ў Зінінай душы. І ён злаваў. Напэўна, яго жонка, калі гаворыць, што любіць мужных людзей, мае на ўвазе аднаго Валодзю.

- Разведчыкі яшчэ не вярнуліся? - запытаў Шаблін.

- Не, яны шукаюць вас.

- Не трэба была гэта паніка.

- Хто ж ведаў, дзе вы.

- Я таксама выйду... з любога агню.

Шаблін хацеў сказаць, што выйдзе з любога становішча, але падумаў і змяніў на «агонь». І чаму ён сказаў «таксама», Пінчук не зразумеў. А гэта слова камандзір ужыў больш дзеля сваёй жонкі, каб сказаць ёй: «Не думай пра Байкача».

- Слухай, - звярнуўся Шаблін да Пінчука. - Ты не ведаеш, у старшыны боты ёсць?

- Павінна быць пары дзве нямецкіх.

- Мне ўсё роўна, няхай хоць і турэцкія. А то вось бачыш. - Шаблін выставіў уперад нагу з абплеценым лазою ботам.

- Добра, пайду і скажу, няхай прынясе.

- Пазней мы зноў сустрэнемся і пагаворым.

Камандзір узвода пайшоў, а Шаблін сеў за стол і прагна еў суп.

Зіна сядзела на ложку моўчкі, а потым сказала:

- У цябе ж спытае камандзір атрада, пры якіх абставінах загінулі людзі. Ды трое ж параненых. Сапраўды, такія страты рота можа панесці тады, калі трапіць сама на засаду.

- Дыверсантка-стратэг мне знайшлася. Будзеш у такія справы ўлазіць, дык я зноў у групу адпраўлю.

Зіна не імкнулася папракнуць мужа, а хацела, каб ён падрыхтаваўся да адказу. Яна ведала, як разбіралі кожную баявую аперацыю групы, у якой быў хто-небудзь забіты або паранены. І цяпер яе ахапіла горкая крыўда. Зіна заплакала і лягла на нары.

- Навошта мяне было браць адтуль? Што я цябе прасіла, скажы? - хліпаючы, гаварыла Зіна.

- Я думаю, быў бы Валодзя, дык цябе ніхто б не забраў адтуль, нават камбрыг.

- Так, ніхто б і не лез да нас.

- Пагэтаму ты галосіш?

- Так.

У зямлянку зайшоў старшына, трымаючы перад сабой дзве пары ботаў.

- Калі ласка, прымерайце.

- Пакінь, я выберу. Разведчыкі там не вярнуліся?

- Прыйшлі, таварыш камандзір. Гавораць, што пахавалі яшчэ двух партызан.

- Пакліч да мяне Верабейчыка і ўзводных.

- Ёсць! - сказаў старшына, павярнуўся і пайшоў.

Нягледзячы на тое, што Шаблін так успрыняў заўвагу Зіны наконт страт, усё ж ён задумаўся. І размову зараз павядзе з ротным начальствам толькі ў напрамку сённяшніх падзей. Усе яны старыя партызаны, і Шаблін зразумее па іх паводзінах і выказваннях, як расцэняць іх баявую аперацыю ў штабе атрада і брыгады. Напэўна, прызначылі Шабліна на пасаду камандзіра роты з большымі надзеямі на яго камандзірскія здольнасці, чым ён іх выявіў. Як-ніяк Шаблін прайшоў вялікую вайсковую школу: ад салдата да камандзіра ўзвода, палітрука роты. Нават не кожны партызанскі атрад мае такога камандзіра. А вось баявых удач у роце, якой камандуе Шаблін, пакуль што няма. З усіх рот атрада ў Шабліна стаў меншым лік узарваных эшалонаў, а страт больш. Сказаць, што Шаблін сядзіць каля маладой жонкі і не думае пра баявыя дзеянні роты, а толькі капае ямкі і будуе шпіталь, дык не. Ён ірвецца ў бой і імкнецца, каб у дзеянне была ўведзена значная частка роты, але не атрымліваецца. Ён ужо сёння падумаў, што дарэмна разам з ротай пайшоў у засаду. Не было б яго там, мог бы і разумныя заўвагі зрабіць каму-небудзь. А так, каму што скажаш? Хаця, трэба зрабіць адчувальны ўкол камандзіру разведкі. Каб не далажылі з сакрэтнага паста, ніхто б і не ведаў, што побач прайшлі гітлераўцы.

Як толькі ў зямлянку ўвайшлі камандзіры, Шаблін запрасіў іх сесці і адразу ж зрабіў папрок Верабейчыку:

- Цяпер зразумелі, таварышы, якія мы сляпыя сталі з-за бяздзейнасці разведчыкаў?

- Чым жа нашы разведчыкі вочы завязалі нам? - адразу запытаў Верабейчык.

- Няўжо вы думаеце, што сённяшняя няўдача не ляжыць на сумленні разведкі?

- Мне здаецца, што з вамі разам у разведку іменна разведчык і ездзіў.

- А вы гэта лічыце сваёй заслугай?

- Не, навошта мне чужая слава? Тым болей сённяшняга дня.

Пінчук непрыкметна для іншых штурхнуў Верабейчыка ў бок, даўшы зразумець, што так размаўляць з камандзірам нельга.

У Верабейчыка было, як кажуць, у крыві гаварыць у вочы праўду. Малады, гарачы, адзін з першых партызан, ён не любіў людзей, якія перад начальствам рабіліся бяздумнымі пешкамі. Калі ты воін, казаў Верабейчык, ты заўсёды павінен быць ім і думаць, як перамагчы ворага.

Камандзір разведкі пачаў зноў:

- Трэба прама сказаць, што сённяшняя засада была зроблена бяздарна.

- Па чыёй віне?

- Вы там былі, вам лепш відаць. Можна згадзіцца, калі гэта будзе наша адзіная памылка. А калі і ў далейшым мы будзем так падстаўляць сябе на забойства, тады такое недаравальна.

- Вы хочаце сказаць, што мы знарок роту падставілі ворагу? Дык мы тут агульна абмяркоўвалі план засады.

Маленькія вочы Шабліна свідравалі то Бізунка, то Пінчука. Бізунок апусціў галаву, і па яго твары нельга было пазнаць, згодзен ён ці не згодзен. А Пінчук глядзеў у вочы Шабліну, і было зразумела, што ён падтрымлівае яго.

- Чаму ж, таварыш Верабейчык, разведка не прапануе нам аб'екты, дзе можна было б больш удалыя аперацыі правесці? - не супакойваўся Шаблін.

- Гэта ўжо іншая тэма. Сёння можна было знішчыць многа гітлераўцаў, узяць трафеі і не мець страт з нашага боку.

- Дык я ж у вас пытаю, па чыёй віне?

- А я адказваю, што не ведаю, але магу сказаць, што роту размясцілі бяздарна. Я сотні разоў быў на той паляне. Якая б ні была засада, яна павінна заўсёды мець на ўвазе варыянты ўдалага адыходу. А ў вас гэтага не было. Ды і не толькі гэтага, а галоўнае, вы не маглі бачыць ворага, а калі б і ўбачылі, вы нічога не змаглі б зрабіць. Варта было б аднаму кулямётчыку ўскочыць на чыгунку, і невядома хто з партызан застаўся б жывым. А гэта не засада. Вінаваты ўсе, хто яе арганізоўваў.

- Скажыце, таварышы ў штабе брыгады будуць разбіраць нашу аперацыю?

- Не ведаю, але загінулі людзі, зразумела, пра іх запытаюць. Таварышы, мы вінаваты ўсе, камандзір прапанаваў няправільны план засады, а мы ўсе згадзіліся, - сказаў Бізунок.

- Уся наша бяда ў тым, - уклініўся Пінчук, - што мы нічога не ведалі пра нямецкі абход. Меркавалі, што ідзе каля дваццаці падвод і на кожнай з іх па адным-два салдаты. У такім выпадку засаду зрабі хоць сярод паляны, дык перамога за намі. Але ўсё нельга прадбачыць, і з-за гэтага былі страты.

- Таварыш камандзір! - забег у зямлянку дзяжурны па лагеры. - Прыехалі камбрыг і камісар.

Шаблін усхапіўся, абцягнуў гімнасцёрку і ўжо ад стала пайшоў амаль страявым крокам. За ім следам выйшлі ўсе.

Шаблін пачаў рапартаваць камбрыгу.

- Што ж, у цябе дысцыпліны няма, - заўважыў камбрыг Ядловец. - Ляжаць вунь распластаныя і без зброі, напэўна.

- Таварыш камандзір брыгады, я камандзіраў доўга трымаю пагэтаму. Адразу ж пасля няўдалай засады мы сядзім і разбіраем промахі.

- Па-першае, з камандзірамі трэба сядзець доўга да бою, а не пасля, тады менш будзе няўдач. А па-другое, вы не маглі камандзіраў трымаць доўга, бо нядаўна нашы разведчыкі бачылі вас на беразе возера.

У Шабліна нібы кіпень па жылах пабег і пачаў паліць твар, шыю. Ён насупіў бровы, аблізаў губы, ледзь вымавіў:

- Так, быў там.

- Мы пачулі страляніну, - гаварыў Сяргееў, - а праз нейкі час прыехалі нашы разведчыкі і кажуць, што бачылі, праўда, у бінокль, камандзіра Шабліна. Ён ішоў да возера і накульгваў. Мы захваляваліся, што там здарылася.

- Не, я не паранены, гэта падэшва на боце адарвалася, дык давялося так ісці.

Падышло некалькі партызан. Шаблін злаваў на іх, што яны слухаюць іх размову, але прагнаць не мог. І калі ён злосна глянуў на двух хлопцаў, якія перашэптваліся паміж сабой, камісар брыгады Сяргееў заўважыў, чаго камандзір роты хоча, і прапанаваў адысці куды-небудзь. Шаблін з задавальненнем павёў начальства ўбок і запрасіў сесці за столік пад сасною.

- Лічу самым вялікім недахопам нашых камандзіраў тое, што калі яны прыязджаюць да ніжэйстаячага, то размаўляюць толькі з ім адным. І калі той усё гладка ім даложыць, лічаць: так і ёсць. А бывае на самай справе ўсё далёка ад ісціны, - нервова гаварыў Верабейчык Пінчуку.

- Ты ведаў, Пінчук, што камандзір ля возера быў? - запытаў Бізунок.

- Не, Шаблін гаварыў, што каб мы не прарваліся цераз чыгунку, а ўступілі ў бой з абходчыкамі, то ён бы з тылу іх біў.

- Так, за дзесяць кіламетраў дастаў бы, - засмяяўся Верабейчык. - Насіць ордэн Чырвонага Сцяга і з перапуду так далёка забегчы - гэта сорам. Лепш зняць і ў кішэню пакласці, каб лес не смяяўся.

- Чаго ты так да яго ставішся? Ён шустры камандзір, - сказаў Пінчук.

- Хоць я толькі былы студэнт юрыдычнага інстытута, а людзей пазнаваць умею. Шустры, але да каго? Да дзевак! Ай, што ты ведаеш. Мне вельмі не спадабалася, як ён аднёсся да Валодзі Байкача. Такога дыверсанта, смельчака, дык мала таго што зняважыў, а яшчэ пхне да мяне ў разведку. Там, дзе ён ходзіць, яшчэ ніводнага разведчыка і нагі не было. Праўда, Байкач можа пакрыўдзіцца на мяне, што не залічыў яго адразу ў разведку, але я не хацеў, каб ён пакарыўся капрызу Шабліна. І ён камандзірам групы пайшоў, дзякуючы камісару брыгады, а Шаблін яшчэ будзе Байкачу спіцы ў колы ставіць.

- Праўда, я гэта таксама разумеў, - сказаў Бізунок. - Ён жа загадаў вярнуць Байкача, каб той ішоў з ротай.

- Ну, навошта церці хлопцаў? Ён, зразумела, не вярнуўся, і правільна зрабіў.

- А калі б табе не падпарадкаваўся твой разведчык, што б ты рабіў? - запытаў Пінчук.

- Як табе сказаць? У нас умовы асаблівыя, не такія, як у арміі. Іншы раз камандзіру не шкодзіць перапытаць, чаму партызан не хоча выканаць які-небудзь загад. Сюды чалавек прыйшоў добраахвотна. Аддавай разумныя загады, і ён без прымусу будзе іх выконваць. А не тое што - загадаў - выконвай. Раптам навічку загадаю, каб ішоў і ўзарваў эшалон? Гэта ж глупства будзе, а не загад. Толькі баюся, што Шаблін хутка іменна такія загады і стане аддаваць. Праўда, ён яшчэ не ўцяміў, што палавіну славы роце або атраду прыносяць дыверсанты. Я яму ўжо неяк гаварыў, дык ён недаверліва глянуў на мяне і адказаў: «Хто, Байкач роце славу прынясе? Не перабольшвай магчымасць адзінак». Я замаўчаў і пайшоў. Думаю, зразумее. Я гляджу, што яго камандзе ваеннай навукі не хапае.

- Хопіць, пойдзем, а то ты чаго добрага і нас абязлічыш, - сказаў Пінчук.

- Ты жывым застаўся сёння, дык разважай. Другі раз ён падвядзе цябе так, што ты можаш нікому і не сказаць, што вы не спадзяваліся і не чакалі ззаду немцаў, бо язык не будзе кратацца.

- Гэта ты мне прадказваеш смерць?

- Прытым, бяздарную.

Бізунок толькі курыў і смяяўся. У думках ён падтрымліваў Верабейчыка, але ўслых гэтага не выказваў. Ён яшчэ спадзяваўся, што Шабліна павінна перавыхаваць гэтая няўдача. І Бізунок па сваім характары быў ціхі і разважлівы чалавек. Ён яшчэ Шабліну напомніць, чаму той сёння на яго прапанову нават і ўвагі не звярнуў. Але гэта будзе зроблена ў той момант, калі Шаблін крыху супакоіцца. Сёння ён толькі імкнецца ўтрымаць марку камандзіра, а на самай справе ён разгублены. Які ён бездапаможны стаяў каля Ядлоўца і Сяргеева. Нават шкада яго было. Бізунок падумаў, што, можа, іх беспрынцыповасць прывяла да такога становішча камандзіра, што не настаялі на зацвярджэнні свайго плана засады. Яшчэ невядома, як бы павёў сябе Шаблін, каб яны больш цвёрда стаялі на сваім.

Над лагерам з'явілася цёмная хмарка, хаця касыя праменні сонца па-ранейшаму падалі на буданы, гарэлі ў шыбах камандзірскай зямлянкі. Залапатаў буйны цыганскі дождж, і толькі ён змог спыніць дэбаты трох субяседнікаў.

Да зямлянкі Шабліна накіраваліся камбрыг і камісар. Кажуць людзі, што адно ліха не ходзіць. І праўда, Шаблін раптам схамянуўся. Ён успомніў, што ў зямлянцы Зіна, а Ядловец і Сяргееў нават і думкі не дапускалі, што Шаблін жанаты. Ды каго ўзяў, зусім маладую дзяўчыну.

- Можа, тут пад елкай пастаім? - нясмела прапанаваў Шаблін.

- А чаму ты баішся ў свой дом нас пусціць? - усміхнуўся Сяргееў.

- Там душна.

- Паглядзім, як наш ротны жыве.

Сяргееў пайшоў першы, адчыніў дзверы і нібы аслупянеў. Падкурчыўшы ногі, на нарах сядзела Зіна. Яна глянула на Сяргеева і хуценька спусціла з нар ногі. Па бледным твары яе прабегла і на момант затрымалася ўсмешка, якая больш адлюстроўвала не зразумелую нікому горыч і крыўду, чым радасць.

- Праходзьце, праходзьце, сядайце, Аляксандр Данілавіч. Даўно я вас не бачыла.

- Не чакаў і я такой сустрэчы, тым больш тут. Мне Пётр Андрэевіч сказаў, што група пайшла на заданне, дык я думаў: і ты там.

- Ілья Карпавіч, сядайце, - усё запрашала Зіна сваіх старых знаёмых.

- І даўно ты тут ваюеш? - запытаў камбрыг.

- Даўно, - апусціла галаву Зіна.

- Нябось ад'ютантам дзяўчыну да сябе ўзяў, - сур'ёзна глянуў на Шабліна камісар.

- Затое яна ў бяспечным месцы, - адказаў Шаблін.

- Гэта як сказаць, дзе больш небяспечна для маладой дзяўчыны - ля камандзіра роты сядзець ці дыверсанткай быць. Там чалавек расце, мужнее, а тут... У вас жа сыра, - заўважыў Сяргееў.

- Дык вы што - сур'ёзна пажаніліся? - узняў бровы Ядловец і паглядзеў на Зіну.

Тая зірнула на свайго мужа і нібы прасіла дапамогі: што сказаць, бо ў апошні час Шаблін усё часцей і часцей гаварыў Зіне, што ў іх сур'ёзнага жыцця быць не можа, і настойваў перапыніць цяжарнасць. Шаблін заўважыў Зініну разгубленасць і паспяшаўся адказаць:

- Так, жывём.

- Што гэта значыць жывём? Яна твая жонка? - запытаў камісар.

- Так.

- Ну дык чаго ты не гаворыш прама? Колькі сустракаліся, і ён нават не пахваліўся. Шануй Зіну, паважай, яна заслугоўвае гэтага. Я яе ведаю амаль з першых дзён вайны, вельмі сумленны чалавек.

Словы Аляксандра Данілавіча балюча кранулі Зініну душу, і жанчына не вытрымала. Яна аберуч схапілася за свой твар, і з вачэй пырснулі слёзы. Шаблін не ведаў, што рабіць. Ён імкнуўся супакоіць жонку, але ад гэтага яна яшчэ больш пачала ўсхліпваць. У чалавека з кепскім характарам заўсёды атрымліваецца так, што ён не думае перад тым, калі робіць каму дрэннае, а потым, калі ўжо зрабіў. А выявіш у ім гэта, тады ён лічыць, што проста не шанцуе.

Так лічыць і Шаблін. Цяпер ён стаіць сярод зямлянкі і праклінае дождж.

Камбрыгу і камісару было няёмка. Наогул мужчына дрэнна сябе адчувае, калі перад ім плача чужая жонка. Шаблін адной рукой трымаўся за партупею, панура апусціўшы галаву. Усёй сваёй істотай ён імкнуўся выклікаць спачуванне не да Зіны, а да сябе. Ніхто ж не зможа зразумець, з якой прычыны жонка ўсхліпвае, а сказаць што-небудзь кепскае на мужа яна не адважыцца, тым больш у прысутнасці яго.

- Супакойся, Зіна, супакойся, - падышоў да нар Сяргееў. - Нашы б'юць фашыстаў на ўсіх франтах. Хутка мы выйдзем на прастор, і жыццё стане іншым.

- Нічога, гэта я так. Не звяртайце на мяне ўвагі, - выцерла слёзы Зіна.

Сяргеева вельмі цікавіла, як успрыняў гэтую жаніцьбу Валодзя. Але ён не пажадаў успамінаць яго імя, мяркуючы, што Шаблін аб іх дружбе можа нічога не ведаць, а гэта лепш. Валодзя быў у яго і пра Зіну таксама не вымавіў нават слова. «Малайчына, умее трымаць сябе, пасталеў, пасталеў...» - падумаў камісар і зноў сеў за стол.

- Чаго ты стаіш, як сірата? - звярнуўся да Шабліна камбрыг. - Ідзі сядай.

Шаблін падышоў і сеў ля стала.

- Я ўжо гаварыў, што немцы аднаўляюць чыгунку Жлобін - Калінкавічы. Тваёй роце трэба будзе не толькі зрабіць разведку, але і дэталёва вывучыць перагон Слабада - Дубраўка. Гэта значыць, дзе якія зроблены ўмацаванні, дзе гітлераўцы нанач размяшчаюць засады, каб можна было адразу ж накрыць іх мінамётным агнём. Далей, падлічыце, колькі вам спатрэбіцца сямідзесяціграмовых толавых шашак. З разліку: адну на рэйку. Калі будзем наступаць, паведамім дадаткова. Сяргееў, ты нешта яшчэ хацеў сказаць?

- Так. Нашы людзі ў вёсках мала ведаюць аб падзеях на фронце. У прыватнасці аб правале наступлення гітлераўцаў на Арлоўска-Курскай дузе. Трэба, каб разведчыкі, дыверсанты ды наогул усе, хто выязджае за межы роты, мелі пры сабе апошнія нумары нашай газеты. Дзе толькі змогуць, няхай чытаюць людзям зводкі і іншыя матэрыялы. Потым, даўно ўжо з вашай роты не паступае ніводнай заметкі пра баявыя дзеянні партызан, пра зверствы фашыстаў. Аб усім гэтым трэба памятаць. А хутка ў роту прышлём палітрука, тады будзе лягчэй і вам. Бо камандаванне «Будзёнаўца» лічыць, што Шаблін выконвае заданне штаба брыгады, вось таму і не дае вам ніякіх указанняў.

Шаблін слухаў і сцвярджальна ківаў галавой. Раней ён думаў, што змог бы камандаваць дывізіяй, а цяпер зразумеў, як гэта цяжка быць на чале нават партызанскай роты. Правядзі разведку... Добра сказаць, а вось паспрабуй даведайся, у якім месцы немцы ноччу на чыгунцы сядзяць. Падыдзеш, секануць з кулямёта - зноў страты. Ужо сказалі, што на дапамогу палітрука прышлюць, а другі раз будуць неапраўданыя страты - камандзір новы прыйдзе. Вось тут і круці, Шаблін, мазгамі, як дэталёва разведаць чыгунку. Прыйдзе несумленны разведчык і скажа Шабліну, што выяўлены засады. А на самай справе нічога не выяўлена. Атрад ударыць па засадзе і, мяркуючы, што яна разбіта, - у наступленне, а немцы з кулямёта. Зноў у камандзіра спытаюць са штаба ці ўжо пэўныя вывады зробяць.

- Пётр Андрэевіч, - звярнулася Зіна да мужа, - людзі, напэўна, есці хочуць. Можа, я схадзіла б на кухню.

- Не, не, - у адзін голас адказалі Ядловец і Сяргееў і ўсталі з-за стала.

Яны развіталіся з Зінай і пайшлі. Следам за імі задуменны і хмуры крочыў Шаблін. Толькі за дзвярамі, калі ўбачыў, што камбрыг і камісар прама накіраваліся да сваіх коней, ён выпраміўся і з палёгкай уздыхнуў. А то пайшлі б яшчэ хадзіць па лагеры ды, чаго добрага, з Верабейчыкам гутарку завялі б. А той любіць гаварыць з камандзірамі, і заўсёды ён у ролі адваката выступае, за радавых партызан стаіць. Трэба Шабліну шукаць каналы, каб пасябраваць з ім, бо ён будзе псаваць кроў, і нічога з ім не зробіш.

- Чаго ты так задумаўся? - крануў Сяргееў за плячо Шабліна. - Трымайся, браце, трымайся і Зіну каб не крыўдзіў... Ты разгубіўся, глядзі, каб не заўважылі гэта партызаны, тады вярхом паедуць. Дзе трэба дысцыпліну ваенную прымяніць - дзейнічай. Мы падтрымаем.

- Хопіць, паехалі, - сказаў камбрыг і лёгка ўскочыў на каня.

Конь Сяргеева нервова таптаўся, нібы таксама хацеў, каб хутчэй садзіўся яго гаспадар. Камісар закінуў павады і сеў на каня, махнуў рукой Шабліну і паехаў услед за камбрыгам.

Шаблін рашыў прайсці па лагеры, паглядзець, які настрой у партызан, асабліва ў тых, што былі сёння ў засадзе.

Але нічога незвычайнага Шаблін не заўважыў. У адным будане стагналі параненыя, у другім партызаны гулялі ў карты. Ля трэцяга вастраносы хударлявы хлапец іграў на нямецкім губным гармоніку. Мелодыя адной песні змянялася другой. Вакол музыкі сабралася шмат партызан. Раптам у круг праціснуўся шыракаплечы, прысадзісты хлопец у кубанцы з чырвоным верхам. Гэта ён яшчэ ў мінулым годзе пашыў сабе такую шапку па заказу і не разлучаўся з ёю ні зімой, ні летам. Хлопец спрытна зняў папругу, перавязаў ёй кубанку так, што канцы павіслі ззаду, нібы стужкі, раскінуў рукі і крыкнуў:

- Шырэй круг!

Партызаны расступіліся. А той пачаў:

- Выступае заслужаны дзеяч мастацтва бяспублікі з кустоў... я, разведчык Іван Іваноў. Яблычка! Грай!

І пайшоў па крузе прыпяваючы:

Эх, яблычка, ды на галінцы ў садзе,

Надаела людзям жыць пры нямецкай ўладзе.

Эх, яблычка, куды ты коцішся,

Немцу ў зубы пападзеш, не вароцішся.

Эх, яблычка, ды на талерачцы,

Уцякайце ад фашыстаў, нашы дзевачкі.

Партызаны смяяліся і не заўважылі, як да іх падышоў камандзір і гучна сказаў:

- Хопіць, разыдзіцеся!

- А што тут такога?.. Няхай танцуе, - пачуліся галасы.

Гарманіст адразу ж схаваў гармонік у кішэню, а хлопец у кубанцы скрывіў твар, павярнуўся плячамі да камандзіра і заспяваў:

Эх, яблычка, ды ў руках салдаткі,

Камандзір наш сёння драпаў, аж блішчалі пяткі.

Шабліну нібы хто сыпануў жменю пяску ў твар. Ён залыпаў вачамі і заскрыгатаў зубамі. Не быў бы ён камандзірам, кінуўся б біцца, а так стрымаў сябе і падумаў: «Правільна Сяргееў гаварыў, што сядуць на карак. Цяпер прамаўчу, але запомню гэтага субчыка». Партызаны пачалі разыходзіцца ад будана. Пайшоў і Шаблін.