Ваенны лётчык

I

Канечне, гэта сон. Я ў каледжы. Мне пятнаццаць гадоў. Я шчырую над задачкай па геаметрыі. Паклаўшы рукі на чорную парту, я рупліва арудую цыркулем, лінейкай і вугольнікам. Я засяроджаны і спакойны. Побач перашэптваюцца таварышы. Нехта выводзіць у слупок лічбы на чорнай дошцы. Меней дбайныя рэжуцца ў карты. Час ад часу я глыбей акунаюся ў свой сон і паглядваю за акно. У сонцы пяшчотна пакалыхваецца зялёная галінка. Я доўга гляджу на яе. Я няўважлівы вучань. Я цешуся гэтым сонцам і ўпіваюся водарам дзяцінства: пахам парты, крэйды, чорнай дошкі. Як цудоўна, што я магу знайсці прытулак у гэтым надзейна ахаваным дзяцінстве! Я ведаю: спачатку маленства, школа, таварышы, потым настае дзень экзаменаў. Ты атрымліваеш дыплом. I з заміраннем сэрца пераступаеш парог, за якім адразу робішся мужчынам. 3 гэтага часу ты ўжо цвярдзей ступаеш па зямлі. Ты пачынаеш свой жыццёвы шлях. Ты ўжо робіш першыя самастойныя крокі. Нарэшце ты выпрабуеш сваю зброю на сапраўдных праціўніках! Лінейка, вугламер, цыркуль — з іх дапамогай ты будзеш будаваць свет або перамагаць ворагаў. Бывайце, гульні!

Я знаю, звычайна школьніка не бянтэжыць сустрэча з жыццём. Ён прагне хутчэй стаць дарослым. Пакуты, небяспекі, горыч расчараванняў — хіба гэта можа напалохаць школьніка?

Але я дзіўны школьнік. Я шчаслівы тым, што я школьнік, і не надта спяшаюся ўступаць у жыццё…

Праходзіць Дзютэртр. Я клічу яго.

— Сядзь, я пакажу табе фокус…

I я страшэнна задаволены, калі выцягваю загаданага ім віновага туза.

Дзютэртр сядзіць насупраць мяне за гэткай жа чорнай партай і матляе нагамі. Ён смяецца. Я сціпла ўсміхаюся. Да нас падыходзіць Пеніко і кладзе руку мне на плячо:

— Ну што, дружа?

Колькі ва ўсім гэтым пяшчоты!

Наглядчык (а ці наглядчык гэта?..) адчыняе дзверы і выклікае двух таварышаў. Яны адкладваюць убок свае лінейкі і цыркулі, устаюць і выходзяць. Мы праводзім іх вачыма. Са школай у іх пакончана. Іх кідаюць у жыццё. Цяпер прыдадуцца іхнія веды. Цяпер яны, як дарослыя, змогуць праверыць свае рахубы на праціўніках. Дзіўная школа, адкуль вучняў выпускаюць па аднаму. I без урачыстых праводзін. Гэтыя двое нават не глянулі на нас. А лёс, магчыма, закіне іх далёка-далёка. На край свету! Калі пасля школы жыццё раскідвае людзей, ці ж могуць яны паручыцца, што ўбачацца зноў?

А мы, хто яшчэ застаецца ва ўтульнай лагодзе цяпліцы, мы апускаем галовы…

— Слухай, Дзютэртр, сёння вечарам…

Але дзверы расчыняюцца зноў. I я чую вырак:

— Капітан дэ Сэнт-Экзюперы і лейтэнант Дзютэртр — да маёра!

Бывай, школа. Пачынаецца жыццё.

— Ты ведаў, што ўжо наша чарга?

— Пеніко паляцеў ужо, раніцай.

Раз нас выклікаюць, значыць, мы ляцім на заданне — гэта ясна. Канец мая, адступленне, поўны розрух. Ахвяруюць экіпажамі — быццам шклянкамі вады спрабуюць патушыць лясны пажар. Дзе ўжо тут думаць пра страты, калі ўсё ідзе прахам? На ўсю Францыю нас засталося пяцьдзесят экіпажаў дальняй разведкі. Пяцьдзесят экіпажаў па тры чалавекі, дваццаць тры — у нашай авіягрупе 2/33. За тры тыдні з дваццаці трох экіпажаў мы страцілі семнаццаць. Мы расталі, як воск. Учора я сказаў лейтэнанту Гавуалю:

— Разбяромся пасля вайны.

А лейтэнант Гавуаль мне ў адказ:

— Ці не разлічваеце вы часам, пан капітан, застацца жывым?

Гавуаль не жартаваў. Мы выдатна разумеем, што няма іншага выйсця, як шпурнуць нас у пекла, нават калі гэта ўжо і ні да чаго. Нас пяцьдзесят на ўсю Францыю. На нашых плячах трымаецца ўся стратэгія французскай арміі! Палае агромністы лес, а маецца толькі некалькі шклянак вады, якімі можна ахвяраваць, каб патушыць пажар, — і імі, вядома ж, ахвяруюць.

I гэта правільна. Хіба хто скардзіцца? Хіба хто з нас адказаў калі інакш, як не: «Ёсць, пан маёр. Так точна, пан маёр. Дзякую, пан маёр. Ясна, пан маёр»? Але цяпер, у апошнія месяцы вайны, над усім гэтым пануе адзінае адчуванне. Адчуванне бязглуздасці. Усё трашчыць. Усё бурыцца. Усё без выключэння, і нават сама смерць здаецца бязглуздай. Ёй не хапае сур'ёзу, у гэтым хаосе…

Уваходзім да маёра Аліяса (ён і дагэтуль камандуе ў Тунісе той жа авіягрупай 2/33).

— Дзень добры, Сэнт-Экс. Дзень добры, Дзютэртр. Сядайце.

Мы сядаем. Камандзір разгортвае на стале карту і звяртаецца да пасыльнага:

— Прынясіце метэазводку.

Ён пастуквае алоўкам па стале. Я гляджу на яго. Ён асунуўся. Ён усю ноч не спаў. Ён ганяўся на машыне ў пошуках няўлоўнага, як прывід, штаба — штаба дывізіі, штаба корпуса… Ён спрабаваў змагацца са складамі забеспячэння, якія не выдзялялі яму запасных частак. Па дарозе ён загрузаў у безнадзейных заторах. Ён арганізоўваў і нашу апошнюю перадыслакацыю, і размяшчэнне на новай базе, — мы бясконца мяняем аэрадромы, як тыя няшчасныя гаротнікі, якіх праследуюць няўмольныя судовыя выканаўцы. Дасюль Аліясу кожны раз удавалася ўратаваць самалёты, грузавікі і дзесяць тон ваеннай маёмасці. Але нам зразумела, што сілы яго на зыходзе, нервы ўжо не вытрым-ліваюць.

— Ну, дык вось…

Ён усё стукае і стукае па стале і не глядзіць на нас.

— Справы дрэнь…

Ён паціскае плячыма.

— Паскуднае заданне. Але ў штабе настойваюць… Упарта настойваюць… Я пярэчыў, але яны настойваюць… Тут ужо нічога не зробіш.

Мы з Дзютэртрам глядзім у акно — неба яснае. Я чую, як сакочуць куры: камандны пункт размяшчаецца на ферме, а аддзел разведкі — у школе. Лета, выспяванне садавіны і гародніны, выгульванне куранят, каласаванне збажыны — усё гэта ўжываецца ўва мне з думкай пра блізкую смерць. Па-мойму, спакой гэтага лета цалкам сумяшчальны са смерцю, і ў лагодзе ўсяго наваколля няма ніякай падсмешкі. Але ўмяне ўзнікае цьмяная подумка: «Лета нейкае шалае…

Яно трапіла ў аварыю…» Я бачыў кінутыя малатарні. Кінутыя камбайны. У прыдарожных равах — разбітыя, кінутыя аўтамабілі. Кінутыя вёскі. У адной апусцелай вёсцы з калонкі ўсё яшчэ лілася вада. Чыстая вада, якая каштавала чалавеку столькіх турбот, расцякалася бруднай лужынай. У маёй свядомасці раптам узнікае недарэчны вобраз: сапсаваныя гадзіннікі. Нібыта сапсаваліся ўсе гадзіннікі. Гадзіннікі вясковых цэркавак. Вакзальныя гадзіннікі. Камінныя гадзіннікі ў кінутых дамах. I ў вітрыне збеглага гадзіншчыка — цэлае кладзішча мёртвых гадзіннікаў. Вайна… Ніхто болей не заводзіць гадзіннікаў. Ніхто не звозіць буракоў. Ніхто не рамантуе вагонаў. I вада, святое прызначэнне якой — наталяць смагу ці быць скарыстанай для мыцця святочнага карункавага ўбрання сялянак, лужынай расцякаецца па царкоўнай плошчы. I ўлетку даводзіцца паміраць…

У мяне такое адчуванне, быццам я захварэў. I лекар толькі што сказаў мне: «Справы дрэнь…» Значыць, трэба падумаць пра запавет, пра тых, хто заетаецца. Адным словам, мы з Дзютэртрам зразумелі, што заданне гэтае — безнадзейнае.

— Калі ўлічыць цяперашнія абставіны, — заключае маёр, — рызыку не выпадае браць у разлік…

Ну вядома. «Не выпадае». I ніхто тут невінаваты. Ні мы — у тым, што пасумнелі. Ні маёр — у тым, што яму ніякавата. Ні штаб — у тым, што аддае загады. Маёр хмурнее, таму што гэтыя загады бязглуздыя. Мы таксама гэта ведаем, як ведае гэта і сам штаб. Ён аддае загады, бо трэба аддаваць загады. I іх дастаўляюць рахманыя вершнікі або, што больш сучасна, матацыклісты. Там, дзе пануе хаос і адчай, адзін з такіх рахманых вершнікаў саскоквае з узмыленага каня. Быццам мудры вяшчун, ён паказвае будучыню. Ён прыносіць ісціну. I загады зноў ставяць усё на сваё месца.

Гэткая схема вайны. Так яе малююць на лубачных карцінках. I кожны, хто як можа стараецца, каб вайна нагадвала вайну. Дбайна, клапатліва. Кожны штосілы стараецца выконваць усе правілы гульні. Тады, можа, гэтая вайна злітуецца і стане падобная на вайну.

I толькі дзеля таго, каб яна была падобная на вайну, бязмэтна выракаюцца на гібель экіпажы самалётаў. Ніхто не хоча прызнаць, што гэтая вайна ні на што не падобная, што ўсё ў ёй — бяссэнсіца, што яна не ўкладваецца ані ў якія схемы, што людзі з сур'ёзным выглядам усё яшчэ тузаюць за ніткі, якія ўжо адарваліся ад лялек. Штабы з поўнай самасвядомасцю рассылаюць загады, якія нікуды не дойдуць. Ад нас патрабуюць звестак, якія немагчыма сабраць. Авіяцыя не можа ўзяць на сябе задачу растлумачваць штабам, што творыцца на вайне. Па дадзеных авіяцыйнай разведкі можна толькі праверыць гіпотэзы штабоў. Але не існуе болей ніякіх гіпотэз. Ад нейкай паўсотні лётных экіпажаў фактычна патрабуюць, каб яны прыдалі гэтай вайне нейкі лад ці сістэму, якіх і заваду няма. Да нас звяртаюцца, як да нейкага племені варажуноў. Я гляджу на Дзютэртра, на майго штурмана-варажуна. Учора ён спрачаўся з палкоўнікам дывізіі: «Ды як жа я засяку вам пазіцыі, калі буду ляцець у дзесяці метрах ад зямлі з хуткасцю пяцьсот трыццаць кіламетраў у гадзіну?» — «Прашу прабачэння, але ж вы ўбачыце, адкуль у вас пачнуць біць! А раз б'юць — значыць, пазіцыі нямецкія».

— Ну і рагатаў жа я пасля гэтага, — закончыў Дзютэртр.

Справа ў тым, што французскія салдаты ніколі і ў вочы не бачылі французскіх самалётаў. Іх усяго тысяча, і яны распылены ад Дзюнкерка да Эльзаса. Дакладней кажучы, раствораны ў бязмежжы. Пагэтаму калі над фронтам праносіцца самалёт, можна не сумнявацца, што ён — нямецкі. I яго стараюцца збіць раней, чым ён паспее кінуць бомбы. На адзін толькі рокат у небе зеніткі адразу ж адкрываюць агонь.

— Нічога не скажаш, каштоўныя звесткі атрымліваюць яны пры такой методзе!.. — дадаў Дзютэртр.

А гэтыя звесткі павінны ж прымацца ў разлік, бо на вайне ж належыць прымаць у разлік дадзеныя разведкі!..

Так, але ж і ўся гэтая вайна нейкая шалая.

На шчасце — і мы гэта выдатна ведаем, — ніхто не будзе апірацца на нашы разведдадзеныя. Мы проста не зможам перадаць іх. Дарогі запруджаны. Тэлефонная сувязь парушана. Штаб спешна перабазіроўваецца. Важныя звесткі наконт варожых пазіцый падасць сам вораг. Днямі пад Лаонам мы абмяркоўвалі пытанне, дзе праходзіць лінія фронту. Мы пасылаем лейтэнанта да генерала, каб устанавіць з ім сувязь. На паўдарозе паміж нашай базай і генералам аўтамабіль лейтэнанта натыкаецца на дарожны каток, які перагароджвае шашу, — за ім прытаіліся дзве бронемашыны. Лейтэнант заварочвае назад. Але кулямётная чарга напавал скошвае яго і раніць шафёра. Бронемашыны аказаліся нямецкія.

Па сутнасці, штаб нагадвае вопытнага карцёжніка, з якім бы сталі раіцца з суседняга пакоя:

— Што мне рабіць з маёй віновай дамай?

Той паціснуў бы плячыма. Што ён можа параіць, калі не бачыць гульні?

Але штаб не мае права паціскаць плячыма. Калі ў яго руках яшчэ маюцца сякія-такія баявыя адзінкі, ён абавязаны пусціць іх у ход, каб трымаць пад сваім кантролем і выкарыстаць усе магчымасці, пакуль вайна яшчэ вядзецца. Хай сабе і ўсляпую, ён абавязаны дзейнічаць сам і прымушаць дзейнічаць іншых.

Але наўздагад вельмі цяжка вырашыць, што рабіць з дамай. Мы ўжо адзначылі, спачатку са здзіўленнем, потым як відавочнасць, што, калі пачынаецца разгром, работа не спыняецца. На першы погляд можа здацца, што пераможанага захліствае бясконцая плынь усялякіх праблем, што, каб вырашыць іх, ён не шкадуе ні сваёй пяхоты, ні артылерыі, ні танкаў, ні самалётаў… Але паражэнне найперш за ўсё начыста змятае ўсе праблемы. Усе карты ператасоўваюцца. I проста няўцям, што рабіць з самалётамі, з танкамі, з віновай дамай…

Добра пакруціўшы галаву, як бы найвыгодней згуляць ёю, карту наўздагад кідаюць на стол. Запаноўвае не ўздым, а разгубленасць. Уздым спадарожнічае толькі перамозе. Перамога знітоўвае, перамога будуе. I кожны да знямогі носіць камяні для яе гмаху.

А паражэнне апускае людзей у атмасферу разгубленасці, нуды, а галоўнае — бяссэнсіцы.

Бо яны перш за ўсё проста бессэнсоўныя, нашы заданні. I штодня ўсё болей бессэнсоўныя, усё болей згубныя і ўсё болей бязглуздыя. Тыя, хто аддае загады, не маюць іншых сродкаў затрымаць лавіну, — як толькі шпурнуць на стол свае апошнія казыры.

Мы з Дзютэртрам — казыры, і мы слухаем, што кажа нам маёр. Ён ставіць перад намі задачу на сёння. Мы павінны зрабіць дальні разведвальны палёт на вышыні дзесяць тысяч метраў, а па дарозе назад знізіцца да сямісот метраў і засекчы размяшчэнне танкаў у раёне Араса. Усё гэта ён выкладвае такім тонам, нібы тлумачыць:

— Потым павернеце на другую вуліцу направа і прастуйце да самай плошчы; там, на рагу, у кіёску купіце мне карабок запалак…

— Ясна, пан маёр.

Роўна гэтулькі ж карысці і ў нашым заданні. I ў словах, якімі яно даводзіцца, не болей лірызму.

Я думаю: «Бязглуздае заданне». Я думаю… Я думаю шмат пра што. Я дачакаюся — калі ўцалею — ночы і тады памяркую. Калі ўцалею… I з лёгкага задання вяртаецца адзін самалёт з трох. Калі ж яно «паскуднае», вярнуцца, вядома, складаней. I тут, у кабінеце маёра, смерць не здаецца мне ані ўзвышанай, ні велічнай, ні гераічнай, ні трагічнай. Яна проста — адмета розруху. Ягоны вынік. Група страціць нас, як губляюць багаж у мітусні чыгуначнай перасадкі.

Пэўна ж, у мяне ёсць і зусім іншыя думкі пра вайну, пра смерць, пра самаахвярнасць, пра Францыю, але мне не хапае кіруючай ідэі, зразумелай мовы. Я мыслю супярэчнасцямі. Мая ісціна растузана на шматкі, і разглядаць іх я здольны толькі кожны ўпаасобку. Калі я застануся жывы, я дачакаюся ночы і тады памяркую. Блаславёная ноч. Ноч, калі розум спіць, а рэчы пакінуты на волю лёсу. Тое, што сапраўды нешта варта, зноў набывае сваю цэласнасць пасляды нешта варта, зноў набывае сваю цэласнасць пасля касавальнага дзённага аналізу. Чалавек знітоўвае шматкі свайго свету і зноў робіцца спакойным дрэвам.

Дзень аддаецца сямейным звадкам, ноччу да чалавека вяртаецца Любоў. Бо Любоў мацней слоўнага продзіменя. I чалавек прымошчваецца ля акна, глядзіць на зоркі, і вось ён зноў адчувае адказнасць і за закалыханых дзяцей, і за заўтрашні хлеб, і за сон жонкі, такой кволай, пяшчотнай і недаўгавечнай. Пра Любоў не спрачаюцца. Яна ёсць. Хай жа наступае ноч, каб мне адкрылася нешта, вартае любові! Каб я задумаўся пра цывілізацыю, пра лёсы людскія, пра тое, як шануюць дружбу ў маёй краіне. I каб мне захацелася служыць нейкай уладнай, хоць, можа, яшчэ і неўсвя-домленай ісціне…

А зараз я нагадваю хрысціяніна, ад якога адступілася раскоша. Разам з Дзютэртрам я, вядома, выканаю сваю ролю, выканаю яе сумленна, але так, як спраўляюць абрады, у якіх ужо няма рэлігійнага сэнсу. Калі ў іх ужо няма бога. Калі я застануся жывы, я пачакаю, пакуль настане ноч, каб трошкі прайсціся па дарозе, што перасякае нашу вёску, і там, у сваёй блаславёнай самоце, я, магчыма, зразумею, чаму я павінен памерці.