Ваенны лётчык

XVI

Шмат гора давялося зведаць нам на шляхах вайны! Часам надараліся такія заданні, калі за адзін ранак трэба было агледзець і Эльзас, і Бельгію, і Галандыю, і поўнач Францыі, і мора. Але часцей за ўсё мы рашаем нашы зямныя задачы, і наш далягляд абмяжоўваецца дарожным заторам на якім-небудзь скрыжаванні. Так, да прыкладу, нейкіх тры дні таму мы з Дзютэртрам аказаліся сведкамі таго, як расплывалася вёска, дзе мы жылі.

Я, мусіць, ніколі не збаўлюся гэтага неадчэпнага ўспаміну. Гадзіне а шостай ранку мы з Дзютэртрам выйшлі з дому і ўбачылі неймаверны вэрхал. Усе гаражы, свірны, клуні вывернулі на вузкія вулачкі самыя разнастайныя сродкі перасоўвання, новыя аўтамабілі і дапатопныя калымагі, што вось ужо паўвека драмалі пад пылам, калёсы для возкі сена і грузавікі, омнібусы і брычкі. Калі б добра пашукаць, на гэтым базары знайшліся б і дыліжансы! Усе скрыні на колах былі вывалачаны на свет. У іх звальвалі хатні скарб. Абы-як увязаныя ў благія посцілкі, яго абы-як валакуць да вазоў. I вось ужо ўвесь гэты скарб ператвара-ецца ў хлам.

Раней ён вызначаў аблічча дома. Ён быў прадметам хатняга культу. Кожная рэч мела сваё месца, кожная набыла звычную неабходнасць і, авеяная ўспамінамі, мела сваю каштоўнасць, бо яна ўдзельнічала ў стварэнні сямейнага ачага. Аднак людзі, мяркуючы, што гэтыя рэчы каштоўныя самі па сабе, адарвалі іх ад каміна, ад стала, ад сцяны, паскідалі ў кучу, і цяпер выявілася, што гэта ўсяго толькі хлам, месца якому на барахолцы. Ад свята збераганых рэліквій, калі іх зваліць у кучу, проста верне!

Розрух пачынаецца прама на вачах.

— Ды вы што, здурэлі?! Што здарылася?

Гаспадыня кафэ, куды мы заглядваем, паціскае плячыма:

— Эвакуіруемся.

— О божа! Але чаму?

— Хто яго ведае. Мэр загадаў.

Спраў у яе — не перарабіць. Яна знікае пад лесвіцай. Мы з Дзютэртрам азіраем вуліцу. На грузавіках, легкавушках, вазках, шарабанах грувасцяцца дзеці, матрасы і кухонны посуд.

Асабліва няшчасна выглядаюць старыя аўтамабілі. Дужы конь у аглоблях воза надае адчуванне нейкай надзейнасці. Конь не патрабуе запасных частак. Каб адрамантаваць воз, дастаткова і трох цвікоў. Але гэтыя недаломкі механічнай эры! Гэтая зборня поршняў, клапанаў, магнета і шасцяронак — ці надоўга іх выстарчыць?

— …Капітан… Ці не падсобілі б вы мне?

— Ну, вядома. Чым магу служыць?

— Выведзіце машыну з гаража.

Я недаўмёна гляджу на яе.

— Вы… вы не ўмееце вадзіць машыну?

— Нічога, на дарозе спраўлюся… Там лягчэй будзе…

3 ёю яшчэ нявестка і сямёра дзяцей…

На дарозе! Там яна будзе паўзці па дваццаць кіламетраў у дзень, праз кожныя дзвесце метраў спыняючы машыну! Праз кожныя дзвесце метраў трэба будзе тармазіць, спыняцца, выключаць матор, выціскаць счапленне, уключаць яго, бясконца мяняць хуткасць у тлуме непазбежных затораў. Яна ж усё патрушчыць! А бензін, якога ў яе не хопіць! А масла! А вада, пра якую яна забудзе!..

— Сачыце за вадой! Ваш радыятар працякае, як кош.

— Што паробіш, машына старая…

— Ехаць давядзецца не меней тыдня… Ці справіцеся?

— Не ведаю…

Не адолеўшы і дзесятка кіламетраў, яна разы са тры дзеўбанецца ў іншыя машыны, заклініць счапленне, праколе шыны. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей заплачуць. Тады яна, яе нявестка і сямёра дзяцей, сутыкнуўшыся з непасільнымі цяжкасцямі, зусім адмовяцца прымаць хоць якое рашэнне і сядуць ля дарогі ў чаканні пастуха. Але пастухі…

Пастухі… Проста дзіва, да чаго іх бракуе! Мы з Дзютэртрам назіраем, як паводзяць сябе авечкі без пастуха. Яны брыдуць у аглушальны грукат механізмаў. Тры тысячы поршняў. Шэсць тысяч клапанаў. Усё гэта скрыгоча, раве і тарахціць. У некаторых радыятарах кіпіць вада. Вось так, напружваючы ўсю сваю сілу, гэты безнадзейны караван вырушае ў дарогу. Караван без запасных частак, без шын, без бензіну, без механікаў. Якое вар'яцтва!

— А нельга вам застацца дома?

— Ах, пэўна ж, што мы лепей засталіся б дома!

— Тады навошта ж ехаць?

— Нам загадалі…

— Хто вам загадаў?

— Мэр…

Зноў гэты мэр.

— Дзіва што! Усе мы з радасцю засталіся б дома. I гэта праўда. Тут не адчуваецца ніякай панікі, тут пануе атмасфера сляпой пакоры. Карыстаючыся гэтым, мы з Дзютэртрам спрабуем абразуміць сяго-таго:

— Лепей разгрузіце вы ўсё гэта. Тады хоць ваду будзеце піць са сваіх калодзежаў…

— Ну пэўна, так было б лепей!..

— Але ж вас ніхто не гоніць!

Нашы словы падзейнічалі. Вакол нас сабралася кучка людзей. Нас слухаюць. Ківаюць галовамі ў знак згоды.

— Капітан сапраўды праўду кажа…

У мяне выяўляецца прыхільнік. Адзін дарожнік, якога я схіліў у сваю веру, угаворвае яшчэ гарачэй, чым я:

— Я ж казаў! Вось выедзем на шашу, будзем жэрці жвір!

Яны пярэчаць. Потым пагаджаюцца. Яны заста-нуцца. Некалькі чалавек ідуць угаворваць астатніх. Але вось яны замаркочана вяртаюцца:

— Нічога не выходзіць. Давядзецца і нам ехаць.

— Чаму?

— Пекар паехаў. Хто ж будзе пячы хлеб?

Вёска ўжо распадаецца. Недзе нешта дало трэшчыну. I праз гэтую трэшчыну выцеча ўсё дарэшты. Тут ужо нічога не паправіш.

Дзютэртр мяркуе па-свойму:

— Уся трагедыя ў тым, што людзей прымусілі паверыць, што вайна — з'ява ненармальная. Некалі яны заставаліся дома. Вайна і жыццё перапляталіся…

Зноў з'яўляецца гаспадыня. Яна валачэ мяшок.

— Мы вылятаем праз сорак пяць хвілін… Ці не знойдзецца ў вас па кубачку кавы?

— Бедныя вы мае дзеткі!..

Яна выцірае вочы. Не, яна плача не па нас. I не па сабе. Яна плача ад знямогі. Яна адчувае, што яе ўжо заглынуў хаос гэтага распоўзлага каравана, які з кожнай вярстой будзе распаўзацца ўсё болей і болей.

А потым, недзе ў чыстым полі, варожыя знішчальнікі, зніжаючыся, раз-пораз будуць выплёўваць кулямётныя чэргі ў гэты няшчасны статак. Але самае дзіўнае, што звычайна яны не надта і шчыруюць. Падпаляць некалькі машын, і досыць. Заб'юць некалькі чалавек, і годзе. Нас абслугоўваюць па вышэйшаму класу, — нас быццам папярэджваюць. Бы сабака, які кусае за падкаленак авечак, каб статак пажвавеў у хадзе. А тут — проста хочуць пасеяць паніку. Але які сэнс у гэтых кароткіх выпадковых налётах, калі яны амаль ні да чаго? Вораг не дужа стараецца знішчыць караван. Зрэшты, караван нішчыцца і без ягонай дапамогі. Машына псуецца сама па сабе. Машына задумана для мірных, ураўнаважаных людзей, якім няма куды спяшацца. Калі машыну няма каму рамантаваць, наладжваць, фарбаваць, яна старэе неверагодна хутка. Сення вечарам усе гэтыя машыны будуць выглядаць так, нібыта ім па тысячы гадоў.

У мяне такое ўражанне, што я прысутнічаю пры агоніі машын.

Вось гэты з веліччу караля падганяе пугай свайго каня. Ён, быццам на троне, сядзіць на козлах і ўвесь аж ззяе. У дадатак, здаецца мне, ён хапіў добрую чарку:

— Эй, вы! Што вас так радуе?

— Ды гэта ж канец свету!

Мне робіцца ніякавата, калі я думаю, што ўсе гэтыя працаўнікі, усе гэтыя людзі з іх сціплымі абавязкамі, з іх самымі разнастайнымі вартасцямі ўжо сёння вечарам ператворацца ў пражорлівых насякомых, у саранчу.

Вось-вось яны рассыплюцца па палях і пачнуць пажыраць ураджай.

— Хто вас будзе карміць?

— Хто яго ведае…

Як забяспечыць харчамі мільёны бежанцаў на дарогах, па якіх можна рухацца толькі з хуткасцю ад пяці да дваццаці кіламетраў у дзень? Калі харчы нават меліся, немагчыма было б іх падвезці.

Гэтая мяшанка людзей і жалезнага лому нагадала мне Лівійскую пустыню. Мы з Прэво жылі на бязлюдным плато, укрытым чорным, зіхоткім на сонцы каменнем, быццам абцягнутым жалезнай бранёю.

I я з нейкай роспаччу назіраю за гэтым відовішчам: ці доўга пражыве хмара саранчы, якая апускаецца на асфальт?

— А каб напіцца, вы будзеце чакаць дажджу?

— Хто яго ведае…

Вось ужо дзесяць дзён праз іх вёску цягнуліся бежанцы з поўначы. Дзесяць дзён яны былі сведкамі вялікага перасялення. Цяпер надышла іх чарга. I яны займаюць сваё месца ў працэсіі. О, вядома, ні на што не спадзеючыся.

— А мне ўсё-такі хацелася б памерці дома.

— Кожнаму хацелася б памерці дома.

I гэта праўда. Уся вёска рассыпаецца, як замак з пяску, хоць нікому не хочацца ехаць.

Калі б у Францыі нават і меліся рэзервы, падкінуць гэтыя рэзервы аказалася б проста немагчыма, бо ўсе дарогі запруджаны. Можна было б — нягледзячы на паламаныя машыны, на машыны, што наляцелі адна на адну, на непазбежныя дарожныя заторы — сяк-так яшчэ можна было б рухацца па цячэнні, але што рабіць, калі трэба рухацца супроць яго?

— Але ж няма ніякіх рэзерваў, — кажа мне Дзютэртр, — няма чаго і хвалявацца, выходзіць.

Ходзяць чуткі, што з учарашняга дня ўрад забараніў эвакуацыю вёсак. Але загады распаўсюджваюцца богведама як, бо рух на дарогах немагчымы. Што да тэлефонных ліній, дык яны перагружаныя, перарэзаныя або ненадзейныя. I потым, справа зусім не ў загадах. Справа ў тым, што трэба вынайсці новую мараль. Ужо тысячу гадоў людзям унушаюць, што жанчыны і дзеці павінны быць па-за вайной. Вайна — справа мужчын. Мэры выдатна ведаюць гэты закон, знаюць яго і памочнікі мэраў, і школьныя настаўнікі. I вось яны нечакана атрымліваюць загад забараніць эвакуацыю, гэта значыць, змусіць жанчын і дзяцей заставацца пад бамбёжкай. Ім спатрэбіўся б цэлы месяц, каб прызвычаіць сваю свядомасць да новых абставін. Нельга адным махам перавярнуць цэлую сістэму мыслення. А вораг наступае. I тады мэры, іхнія памочнікі і настаўнікі гоняць сваіх падапечных на вялікую дарогу. А што астаецца рабіць? Дзе яна, тая праўда? I брыдуць гэтыя авечкі без пастуха.

— Ці няма тут доктара?

— Вы што, не тутэйшыя?

— Не. Мы здалёку, з поўначы.

— А навошта вам доктар?

— Жонка мая вось-вось пародзіцца на калёсах…

Сярод кухоннага посуду, сярод запаланіўшага ўсё жалезнага ламачча, як на цернях…

— Хіба вы не ведалі, што гэта адбудзецца?

— Мы ўжо чатыры дні ў дарозе.

Дарога — гэта няўмольны паток. Дзе прыпыніцца? Паток змятае на сваім шляху вёскі, якія адна за адной лопаюцца і ўліваюцца ў яго, як у агульную сцёкавую канаву.

— Не, доктара тут няма. А наш за дваццаць кіламетраў адсюль.

— А! Ну што ж…

Мужчына выцірае лоб. Усё абрынаецца. Ягоная жонка раджае на калёсах, між кухоннага посуду. I ва ўсім гэтым няма ні кроплі жорсткасці. Гэта найперш за ўсё да дзікасці бесчалавечна. Ягоная жонка вось-вось памрэ, а ён не жаліцца. Вось так. Нейкі кашмарны сон.

— Калі б хоць дзе-небудзь можна было прыпыніцца…

Знайсці дзе-небудзь сапраўдную вёску, сапраўдную гасцініцу, сапраўдную лякарню… Але і лякарні таксама эвакуіруюць богведама чаму! Гэткае ўжо правіла гульні. Няма калі прыдумляць новыя правілы. Знайсці дзе-небудзь сапраўдную смерць! Але сапраўднай смерці болей няма. Ёсць чалавечыя целы, якія псуюцца, як аўтамабілі.

Усюды я адчуваю гэтую неабходнасць, якая страціла ўсялякі сэнс, неабходнасць, якая перастала ўжо быць неабходнасцю. Людзі адольваюць пяць кіламетраў у дзень, ратуючыся ад танкаў, якія за гэты час паспяваюць бездаражжу прайсці сотні кіламетраў, і ад самалётаў, якія ляцяць з хуткасцю шэсцьсот кіламетраў у гадзіну. Гэтак выцякае сіроп, калі перакуліць бутэльку. Жонка гэтага чалавека раджае, а часу ў яго хоць адбаўляй. Дапамога неабходна неадкладна, у гэтую вось хвіліну. I разам з тым, у гэтым ужо няма ніякай неабходнасці. Усё завісла ў хісткай раўнавазе паміж хвілінай і вечнасцю.

Усё запаволілася, як рэфлексы паміраючага. Агромністы статак даведзены да знямогі перад варотамі бойні. Колькі ж іх, каму наканавана загінуць на гравійцы, — пяць, дзесяць мільёнаў?.. Цэлы народ стомлена і панура топчацца на парозе вечнасці.

Я сапраўды не ўяўляю, як ім удасца выжыць. Чалавек не можа прахарчавацца веццем. Людзі і самі падсвядома разумеюць гэта, але іх не апаноўвае жах. Выбітыя з каляіны, адарваныя ад сваёй працы, ад сваіх абавязкаў, яны страцілі ўсё сваё значэнне. Самая іх асоба — і то сцерлася. У іх амаль нічога не засталося ад іх саміх. Яны амаль не існуюць. Потым, пасля, пазней яны навыдумляюць сабе болей узвышаных пакут, але зараз яны пакутуюць галоўным чынам ад таго, што ў іх занямела сярэдзіна ад занадта цяжкага грузу, ад занадта шматлікіх клункаў, якія парастрэсваліся, і з посцілак выпадае ўсё дарэшты, ад таго, што занадта часта даводзіцца пхаць машыну, каб яна завялася.

Пра паражэнне — ні слова. Яно і так навідавоку. Вы не маеце патрэбы гаварыць пра тое, што складае вашу сутнасць. Гэтыя людзі і ёсць само паражэнне.

Перада мной раптоўна ўзнікае жахлівы вобраз Францыі, з якой вывальваюцца вантробы. Трэба неадкладна зашываць. Нельга траціць ні секунды: гэтыя людзі асуджаныя…

Вось яно, пачалося ўжо. Яны ўжо задыхаюцца, як рыба, выкінутая з вады:

— Ці не знойдзецца ў вас малака?..

Памрэш са смеху ад такога пытання!

— Мой сынок нічога не піў ад учарашняга дня…

I гэта шасцімесячнае немаўлятка, якое пакуль яшчэ моцна крычыць. Але гэты крык працягнецца нядоўга: рыбка, выкінутая з вады… Тут няма малака. Тут няма нічога, апрача жалезнага ламачча. Нічога — толькі безліч гэтага непатрэбнага жалезнага ламачча, якое, рассыпаючыся на кожным кіламетры, сеючы гайкі, вінты, кавалкі бляхі, падштурхоўвае цэлы народ да гэтага жахлівага перасялення і валачэ яго ў нябыт.

Ходзяць чуткі, што трохі паўднёвей дарогу абстрэльваюць самалёты. Пагаворваюць нават пра бомбы. Мы сапраўды чуем глухія выбухі. Значыць, гавораць недарма.

Але гэта не палохае натоўп. Здаецца, ён нават трошкі пажвавеў. Гэтая рэальная небяспека здаецца яму меней страшнаю, чым пагроза захраснуць у жалезным ламаччы.

Ах, якую цудоуную схему намалююць пазней гісторыкі! Якіх толькі высяў не панавыдумляюць, каб надаць сэнс гэтаму вэрхалу! Яны ўхопяцца за выказванне якога-небудзь міністра, за рашэнне якога-небудзь генерала, за нараду якой-небудзь камісіі! I з гэтага параду прывідаў створаць гістарычныя паседжанні, на некага ўскладзецца адказнасць, некага абвесцяць даволі празорлівым… Яны прыдумаюць, што нехта згаджаўся, нехта пярэчыў, адзін гаварыў прамову ў стылі Карнэля, другі ўчыняў здраду. Я выдатна ведаю, што такое эвакуіраванае міністэрства. Неяк мне давялося наведаць адно з іх. Я адразу зразумеў, што ўрад, які пакінуў сваю рэзідэнцыю, перастае быць урадам. Гэта як з чалавечым целам. Калі пачаць перасоўваць жывот туды, печань сюды, вантробы яшчэ некуды — то ўсё гэта ўжо не будзе складаць арганізма. Я прабыў дваццаць хвілін у міністэрстве авіяцыі. Гэта праўда, міністр можа ўздзейнічаць на свайго сакратара. Уздзейнічаць проста цудадзейным чынам! Бо міністра з сакратаром яшчэ звязвае провад званка. Непашкоджаны провад званка. Міністр націскае на кнопку, і сакратар з'яўляецца.

А гэта ўжо вялікая ўдача.

— Машыну, — загадвае міністр.

На гэтым ягоная ўлада канчаецца. Сакратар выходзіць. Але сакратар не ведае, ці існуе на свеце аўтамабіль міністра. Электрычны провад не звязвае сакратара з шафёрам аўтамабіля. Шафёр загубіўся дзесьці ў сусвеце. Што могуць яны, урадаўцы, ведаць пра вайну? Сувязь настолькі разладзілася, што нават нам — і то спатрэбіўся б цэлы тыдзень, каб выслаць бамбардзіроўшчыкаў на выяўленую намі танкавую дывізію. I якія звесткі могуць атрымаць кіраўнікі пра гэтую краіну, з якой вывальваюцца вантробы? Данясенні распаўсюджваюцца з хуткасцю дваццаці кіламетраў у дзень. Тэлефоны перагружаны або сапсаваны і не могуць перадаць ва ўсёй паўнаце Сутнасць, якая ў гэты момант развальваецца на шматкі. Урад вісіць у пустэчы, у палярнай пустэчы. Час ад часу да яго даходзіць адчайны лямант аб паратунку, аднак гэты лямант абстрактны, ён зведзены да трох радкоў. Скуль кіраўнікам ведаць, ці не памерлі ўжо з голаду дзесяць мільёнаў французаў? А лямант дзесяці мільёнаў чалавек умяшчаецца ў адну фразу. Патрэбна фраза, каб нешта сказаць:

— Прыйдзіце а чацвёртай гадзіне да X.

Або:

— Кажуць, загінула дзесяць мільёнаў чалавек.

Або:

— Блуа палае.

Або:

— Нарэшце адшукалі вашага шафёра.

I ўсё гэта адным і тым жа тонам. Без выключэння. Дзесяць мільёнаў чалавек. Машына. Усходняя армія. Еўрапейская цывілізацыя. Адшукалі шафёра. Англія. Хлеб. Якая гадзіна?

Я даю вам сем літар. Гэтыя сем літар узяты з Бібліі. Ану, паспрабуйце ўзнавіць па іх Біблію!

Гісторыкі забудуць рэальныя падзеі. Яны навыдумляюць нейкіх разважных людзей, таемнымі повязямі звязаных з сусветам, у якім усё для іх было зразумела, здольных на глыбокія падагульненні і на важныя вывады па ўсіх чатырох правілах картэзіянскай логікі. Яны сумеюць адрозніць сілы дабра ад сіл зла. Герояў ад здраднікаў. Але я задам простае пытанне:

— Каб здрадзіць, трэба быць адказным за нешта, нечым распараджацца, на нешта ўздзейнічаць, нешта ведаць. Па цяперашнім часе для гэтага трэба быць геніем. Чаму ж, дазвольце запытацца, здраднікаў не ганаруюць ордэнамі?

Усюды спакваля ўжо праглядвае воблік міру. Але не таго выразна абмаляванага міру, што, як новы гістарычны этап, звычайна наступае па войнах, канчаткова завершаных дагаворамі. Гэта нейкі няўцямны перыяд, гэта канец усяго. Канец, які ніяк не можа прыйсці да канца. Балота, у якім у рэшце рэшт вязне ўсякі парыў. Набліжэння развязкі — добрай ці кепскай — не адчуваецца. Хутчэй наадварот. Усё спакваля апускаецца ў гніль часовага, якое здаецца вечным. Развязкі не будзе, бо няма за што ўхапіцца, каб выцягнуць краіну з гэтага стану, як выцягваюць тапельніцу, заматаўшы на руку яе валасы. Усё зруйнавана. I нават пры самым энергічным намаганні ў руцэ застаецца толькі пасмачка валасоў. Наступаючы мір — не плод рашэння, прынятага чалавекам. Гэты мір бярэ свае, як праказа.

Там, пада мною, на гэтых дарогах, дзе гіне караван бежанцаў, танкісты то забіваюць людзей, то падаюць ім напіцца, там усё нагадвае багну. Мір, які ўжо прымешваецца да вайны, ператварае вайну ў гнілізну.

Мой сябар Леон Верт аднойчы ў дарозе аказаўся сведкам характэрнай размовы, пра якую ён збіраецца расказаць у вялікай кнізе. Па левы бок дарогі — немцы, па правы — французы. Паміж імі — нетаропкі вір эвакуацый. Сотні жанчын і дзяцей, як хто можа, ратуюцца з успалымнелых аўтамашын. Артылерыйскі лейтэнант, заціснуты ў гэтым заторы, намагаецца прывесці ў баявую гатоўнасць сямідзесяціпяціміліметровую гармату, па якой пастрэльвае вораг. Але вораг б'е міма цэлі, косіць людзей на дарозе — і маткі бягуць да лейтэнанта, які, абліваючыся потам, упарта, дзеля выканання нейкага цьмянага абавязку, стараецца ўра-таваць пазіцыю, хоць яна не пратрымаецца і дваццаці хвілін (іх тут усяго дваццаць артылерыстаў!):

— Прэч адсюль! Прэч алсюль! Вы проста нягоднік!

Лейтэнант і яго салдаты адыходзяць. Яны ўсюды натыкаюцца на праблемы, якія выстаўляе перад імі мір. Забіваць дзятву на дарогах недапушчальна, канечне. А кожнаму ж салдату, які страляе, даводзіцца страляць у спіну дзіцяці. Кожны грузавік, які прабіваецца наперад ці спрабуе прабіцца, рызыкуе загубіць мноства людзей. Таму што, рухаючыся супроць цячэння, ён няўмольна стварае непраходныя заторы.

— Вы звар'яцелі! Прапусціце нас! Дзеці ж паміраюць!

— Што зробіш, вайна…

— Якая вайна? Дзе вайна? За тры дні ў гэтым кірунку вы прасунецеся на шэсць кіламетраў!

Некалькі самотных салдат едуць на грузавіку на зборны пункт, дзе іх, напэўна, даўно ўжо ніхто не чакае. Але ў іх адно ў галаве — каб як выканаць свой элементарны абавязак.

— Мы салдаты…

— Лепей бы нас падвезлі!.. Дзе ваша сумленне?!

Голасна крычыць дзіця.

— А гэты…

Гэты ўжо не крычыць. Няма малака, няма і крыку.

— Што зробіш, вайна…

Яны зноў і зноў вымаўляюць гэтыя словы з тупой і безнадзейнай упартасцю.

— Ды вам ніколі не дабрацца да яе, да вашай вайны! Вы сканаеце тут, разам з намі!

— Мы салдаты…

Яны ўжо і самі не дужа ўпэўнены ў тым, што кажуць. Яны ўжо і самі не ўпэўнены, што ваююць. Яны ніколі не бачылі праціўніка. Яны едуць у грузавіку да нейкай хісткай мэты, якая знікае хутчэй, чым міраж. I напатыкаюць усюды толькі гэтыя праявы гнілога сметніка.

У гэтым вэрхале захрасае літаральна ўсё, і салдаты таксама вылазяць са свайго грузавіка. Іх акружаюць:

— У вас ёсць вада?

I яны раздаюць ваду.

— А хлеб?..

I яны раздаюць хлеб.

— Няўжо вы пакінеце яе паміраць?

У пакарэжанай машыне, якую адцягнулі на абочыну, хрыпіць жанчына.

Яе выносяць адтуль. Бяруць на грузавік.

— А дзіця?

Дзіця таксама бяруць на грузавік.

— А гэтую, яна ж раджае!..

Бяруць і гэту.

А потым яшчэ адну, бо яна рыдае.

Правалэндаўшыся з гадзіну, грузавік з цяжкасцю вывелі з затору. Яго павярнулі на поўдзень. I ён, як выпадкова закочаны сюды валун, пацягнецца ва ўхапіўшым яго патоку бежанцаў. Салдаты прылучыліся да міру. Бо яны ніяк не маглі адшукаць вайну.

Бо мускулатура вайны нябачная. Бо, страляючы, вы пацэльваеце ў дзіця. Бо на зборным пункце воінскай часці вы натыкаецеся на парадзіх. Бо спрабаваць перадаць звесткі або атрымаць загад гэтак жа бессэнсоўна, як завязаць спрэчку з Сірыусам. Арміі болей няма. Ёсць толькі салдаты.

Яны прылучыліся да міру. Сілаю абставін яны ператварыліся ў механікаў, дактароў, пастухоў, санітараў. Яны рамантуюць машыны гэтым бездапаможным людзям, якія самі не ўмеюць вылечыць сваё жалезнае ламачча. I выкладваючы ўсе свае сілы, гэтыя салдаты і самі не ведаюць, хто яны: героі ці злачынцы, якіх трэба аддаць пад суд ваеннага трыбунала. Яны ніколькі не здзівяцца, калі іх узнагародзяць ордэнамі. I не здзівяцца, калі іх прыставяць да сцяны і ўсадзяць ім з тузін куль у чэрап. Не здзівяцца, калі іх дэмабілізуюць. Нішто ўжо не здзівіла б іх. Яны даўным-даўно пераступілі ўсе межы здзіўлення.

Усё ператварылася ў суцэльны кацёл, дзе ніякі загад, ніякая навіна, ніякая хваля — нішто не зможа распаўсюдзіцца больш, чым на тры кіламетры. I як вёскі, што па чарзе ўплываюць у агульную сцёкавую канаву, так і ваенныя грузавікі, паглынаныя мірнымі турботамі, адзін за адным прылучаюцца да міру. Гэтыя жменькі людзей, якія без вагання пайшлі б на смерць — толькі перад імі не ўзнікае такой неабходнасці, — хапаюцца за першую-лепшую работу, якая трапляецца ім пад рукі. I вось яны рамантуюць аглоблі старых калёс, у якія тры манашкі напхалі з тузін малечы, і, ратуючы яе ад смерці, — рушылі з ёю ў богведама якую прошчу, да богведама якога легендарнага прытулку.

Як і Аліяс, які хаваў у кішэню рэвальвер, я не стану асуджаць салдат, якія адмаўляюцца ваяваць. Што магло б ажывіць іх? Дзе тая хваля, якая ўскалыхнула б іх? Дзе той сэнс, які з'яднаў бы іх? Яны нічога не ведаюць пра рэшту свету, апроч тых, вечна неверагодных, чутак, якія зарадзіліся дзесьці на дарозе за тры-чатыры кіламетры ад іх у выглядзе недарэчных здагадак і, павольна прасачыўшыся скрозь тры кіламетры катла, набылі характар бясспрэчнай ісціны. Злучаныя Штаты ўступілі ў вайну. Папа рымскі пакончыў жыццё самагубствам. Рускія самалёты разбамбілі

Берлін. Перамір'е падпісана тры дні назад. Гітлер высадзіўся ў Англіі.

Няма пастуха для жанчын і дзяцей, але няма яго і для салдат. Генерал распараджаецца ад'ютантам. Міністр распараджаецца сакратаром. I, магчыма, ён здольны натхніць яго сваім красамоўствам. Аліяс распараджаецца лётнымі экіпажамі. I ён можа запаліць у іх гатоўнасць пайсці на смерць. Сяржант з ваеннага грузавіка распараджаецца дванаццаццю падначаленымі яму салдатамі. Але ён не мае сілы звязацца з кім іншым. Нават калі дапусціць, што нейкі геніяльны палкаводзец, які цудам здолеў усё акінуць вокам, прыдумае план нашага выратавання, то для здзяйснення свайго плана гэты палкаводзец будзе мець пад рукой толькі дваццаціметровы званковы правадок. А манеўровай сілай, неабходнай для перамогі, на другім канцы правадка яшчэ будзе існаваць сакратар.

I калі па дарогах брыдуць куды вочы глядзяць гэтыя салдаты з разбітых часцей, гэтыя воіны, якія апынуліся на вайне без работы, на іх абліччах няма таго адчаю, які прыпісваюць пераможаным патрыётам. Яны падсвядома прагнуць міру, гэта праўда. Але мір у іхніх вачах — усяго толькі канец гэтага неверагоднага вэрхалу, магчымасць зноў знайсці сябе, сваю асобу, хай сабе і самую сціплую. Гэтак стары шавец у сне забівае ў боты цвікі. I, забіваючы цвікі, ён выкоўвае свет.

I калі яны рушаць куды вочы глядзяць, то гэта ад усеагульнай неразбярыхі, якая раз'ядноўвае іх, а зусім не ад жаху перад смерцю. Іх нішто не жахае: яны спустошаны.