Ваенны лётчык

ХІІІ

Гэта ўсё роўна што спаліць на поўначы ўсе вёскі, хоць іх знішчэнне нават на паўдня не можа затрымаць наступлення немцаў. I ўсё-такі гэтыя незлічоныя вёскі, гэтыя старэнькія цэркаўкі, гэтыя старасвецкія дамы з усім іхнім багажом успамінаў, з нацёртымі да бляску арэхавымі паркетамі, з дагледжанай бялізнай у шафах і з карункавымі фіранкамі на вокнах, якім дагэтуль не было зносу, — я бачу, як усё гэта ад Дзюн-керка да Эльзаса ахоплена полымем.

«Ахоплена полымем» — сказана занадта моцна: калі назіраеш з вышыні дзесяці тысяч метраў, над вёскамі і лясамі бачны толькі нерухомы дым, нешта накшталт бялёсага студзеню. Агонь набывае воблік патаемнага спапялення. На вышыні дзесяці тысяч метраў час як бы запальвае сваю плынь, бо няма ніякага руху. Няма трэску полымя, грукату бэлек, віроў чорнага дыму. Няма нічога — адно гэтае шэраватае малако, знерухомелае ў бурштыне.

Ці загоіцца калі гэты лес? Ці загоіцца гэтая вёска? 3 такой вышыні здаецца, што агонь марудна пажырае іх, як хвароба.

Пра гэта можна шмат што сказаць. «Мы не будзем шкадаваць вёсак». Я чуў гэтыя словы. I словы гэтыя былі неабходны. У вайну вёска — гэта ўжо не гняздоўе традыцый. У руках ворага яна ператвараецца ў гняздо пацука. Усё мяняе сэнс. Да прыкладу, гэтыя трохсотгадовыя дрэвы атульвалі сваёй засенню ваш бацькоўскі дом. Але яны засланяюць поле абстрэлу дваццацідвухгадоваму лейтэнанту. I вось ён пасылае туды ўзвод салдат, каб знішчыць гэты твор часу. Дзеля дзесяцімінутнай аперацыі ён сцірае з твару зямлі трыста гадоў карпатлівай працы чалавека і сонца, трыста гадоў культу хатняга ачага і заручын у засені парку. Бы даводзіце яму:

— Гэта мае дрэвы!

А ён і слухаць вас не хоча. Ён ваюе. Ён мае рацыю.

Але зараз паляць вёскі дзеля гульні ў вайну, і дзеля гэтага высякаюць паркі, і ахвяруюць лётнымі экіпажамі, і кідаюць пяхоту супроць танкаў. І апаноўвае невымоўная нуда. Бо ўсё гэта — адно бязглуздзе.

Вораг уразумеў адну відавочную ісціну і скарыстоўвае яе. Людзі займаюць няшмат месца на неаб'емных абшарах зямлі. Каб выстраіць салдат суцэльнай сцяной, іх спатрэбілася б сто мільёнаў. Выходзіць, прамежкі паміж вайсковымі часцямі непазбежныя. Ліквідаваць іх, як правіла, можна толькі рухавасцю войск, а для варожых танкаў слаба механізаваная армія — усё адно што нерухомая. I прамежак апынаецца для іх сапраўдным прагалам. Адсюль і гэтае нескладанае тактычнае правіла: «Танкавая дывізія дзейнічае, як вада. Яна злёгку гняце на абарону праціўніка, але прасоўваецца толькі там, дзе не сустракае ніякага адпору». I танкі гнятуць на лінію абароны. Прамежкі маюцца ў ёй заўсёды.

Гэтыя танкавыя рэйды, перашкодзіць якім немагчыма з-за недахопу танкаў, наносяць непапраўную шкоду, хоць часам і здаецца, што яны чыняць толькі нязначныя разбурэнні, захоп мясцовых штабаў, абрыў тэлефонных ліній, падпал вёсак. Танкі іграюць ролю хімічных рэчываў, якія разбураюць не сам арганізм, а яго нервы і лімфатычныя вузлы. Там, дзе бліскавіцай пранесліся танкі, змятаючы ўсё на сваім шляху, любая армія, нават калі яна з выгляду амаль не панесла страт, перастала ўжо быць арміяй. Яна ператварылася ў паасобныя згусткі. Замест адзінага арганізма цяпер засталіся толькі разрозненыя органы. А паміж гэтымі згусткамі — якія адважныя ні былі б салдаты — вораг потым прасоўваецца наперад бесперашкодна. Армія страчвае баяздольнасць, калі яна ператвараецца ў натоўп салдат.

Тэхнічныя сродкі не створыш за два тыдні. Ні нават… Мы не маглі не адстаць у гонцы ўзбраення. Нас было сорак мільёнаў сялян супроць васьмідзесяці мільёнаў людзей, занятых у прамысловасці!

Мы ваюем адзін супроць трох. У нас адзін самалёт супроць дзесяці ці дваццаці і, пасля Дзюнкерка, адзін танк супроць сотні. Нам няма калі абмяркоўваць учарашні дзень. Ніякая наша ахвяра ніколі і нідзе не можа затрымаць наступленне немцаў.

Пагэтаму зверху данізу цывільнай і ваеннай іерархіі, ад водаправодчыка да міністра, ад салдата да генерала, усе адчуваюць нешта накшталт згрызот сумлення, але ніхто не можа і не адважваецца іх выказаць. Ахвяра траціць усю сваю веліч, калі яна робіцца толькі пародыяй на ахвяру альбо самагубствам. Самаахвяраванне цудоўнае, калі гінуць некалькі дзеля выратавання многіх. Пры пажары даводзіцца ахвяраваць меньшым дзеля выратавання большага. Ва ўмацаваным лагеры б'юцца насмерць, каб даць магчымасць сваім падысці на выручку. Гэта праўда, але што б мы цяпер ні рабілі, агонь ахопіць усё. I няма ніводнага лагера, дзе б мы маглі ўмацавацца. I няма чаго спадзявацца, што нехта прыйдзе нам на выручку. I здаецца, што мы проста выракаем на гібель тых, за каго змагаемся, ці проста робім выгляд, што змагаемся, бо самалёт, які руйнуе гарады ў тыле войска, зыначыў характар вайны.

Людзі староннія будуць потым папракаць Францыю за тыя некалькі мастоў, што не былі ўзарваны, за тыя некалькі вёсак, што не былі спалены, і за тых салдат, што засталіся жывыя. Але мяне ўражвае якраз адваротнае. Мяне ўражвае тая неверагодная гатоўнасць, з якой мы заплюшчваем вочы і затыкаем вушы. Уражвае наша адчайная барацьба супроць відавочнасці. Усё ўжо страціла сэнс, а мы па-ранейшаму ўзрываем масты, абы прадаўжаць гульню. Мы спапяляем сапраўдныя вёскі, абы прадаўжаць гульню. I, абы прадаўжаць гульню, паміраюць нашы салдаты.

Канечне, сёе-тое і забываюць! Забываюць узарваць мост, забываюць спаліць вёску, часам берагуць жыцце салдат. Але трагізм гэтага разгрому ў тым, што ен пазбаўляе дзеянні ўсякага сэнсу. Салдат, які ўзрывае мост, не можа не адчуваць агіды. Гэты салдат не затрымлівае ворага: ён толькі ператварае мост у руіны. Ён нявечыць сваю краіну, абы толькі атрымалася ўдалая карыкатура на вайну!

Дзейнічаць з уздымам можна толькі тады, калі дзеянні маюць рэальны сэнс. Не шкада спаліць ураджай, калі ён пахавае ворага пад сваім попелам. Але ворагу, які абапіраецца на свае сто шэсцьдзесят дывізій, начхаць на нашы пажары і на гібель нашых салдат.

Трэба, каб тое, дзеля чаго спапяляюць вёску, было варта самой вёскі. Але цяпер значэнне спаленай вёскі стала толькі карыкатурай на значэнне.

Трэба, каб тое, дзеля чаго паміраеш, было варта самой смерці. Добра ці кепска змагаюцца салдаты? Ужо само гэтае пытанне не мае сэнсу! Тэарэтычна вядома, што населены пункт здольны абараняцца на працягу трох гадзін. Але салдаты маюць загад утрымаць яго. Без сродкаў вядзення бою, яны самі вымушаюць ворага знішчыць сяло, толькі былі б вытрыманы ўсе правілы гульні ў вайну! Як паслужлівы праціўнік за шахматнай дошкай: «Ты забыўся забраць маю пешку…»

Гэтак і мы кідаем выклік ворагу:

— Мы абаронцы гэтай вёскі. Вы нападаючыя. Дык давайце!

Прапанова прынята. Варожая эскадрылля раструшчвае вёску пад сваім абцасам.

— Усё па правілах!

Ёсць, канечне, і пасіўныя людзі, але пасіўнасць — патаемная форма адчаю. Ёсць, канечне, і дэзерціры. Сам маёр Аліяс двойчы ці тройчы пагражаў рэвальверам змрочным уцекачам, якія трапляліся яму па дарозе і неўпапад адказвалі яму на пытанні. Так хочацца схапіць за руку віноўніка і, пакараўшы яго, усе розе і неўпапад адказвалі яму на пытанш. Так хочацца схапіць за руку віноўніка і, пакараўшы яго, усё ўратаваць! Уцекачы вінаватыя за ўцекі, бо не будзь збеглых, не было б і бегства. I калі навесці на іх рэвальвер, усё наладзіцца… Але гэта ўсё роўна што жывымі пахаваць хворых, каб знішчыць хваробу. Урэшце маёр Аліяс зноў хаваў у кішэню свой рэвальвер, бо ў яго вачах гэты рэвальвер раптам набываў занадта пампезны выгляд, выгляд аперэтачнай шаблі. Аліяс выдатна разумеў, што гэтыя панурыя салдаты — вынікі катастрофы, а не прычыны.

Аліяс выдатна ведаў, што гэта такія ж, зусім такія ж салдаты, як і тыя, што недзе, яшчэ і сёння, згаджаюцца паміраць. За апошнія ж два тыдні на смерць пайшлі сто пяцьдзесят тысяч. Але ёсць разумнікі, якія патрабуюць, каб ім растлумачылі, навошта гэта трэба.

А растлумачыць цяжка.

Бягун павінен прабегчы сваю жыццёва важную дыстанцыю, спаборнічаючы з бегунамі свайго разраду. Але на самым старце ен заўважае, што валачэ на назе калодку раба. А яго супернікі ляцяць як на крылах. Барацьба траціць усякі сэнс. Чалавек сыходзіць з дыстанцыі:

— Які сэнс…

— Ну як жа! Ну як жа!..

Што прыдумаць, каб усё-такі змусіць чалавека ўкласці ўсе свае сілы ў спаборніцтва, якое перастала ўжо быць спаборніцтвам?

Аліяс выдатна ведаў, што думаюць салдаты. Яны таксама думаюць:

— Які сэнс…

Аліяс хавае свой рэвальвер і шукае пераканальнага адказу.

Ёсць толькі адзін пераканальны адказ. Адным-адзіны. Я не веру, каб нехта знайшоў іншы:

— Ваша смерць нічога не зыначыць. Паражэнне ўжо адбылося. Але трэба, каб паражэнне выяўлялася ў стратах. Павінны быць забітыя. Сёння прыйшла ва-ша чарга сыграць гэту ролю.

— Слухаю, пан маёр.

Аліяс не адчувае пагарды да ўцекачоў. Ён выдатна ведае, што яго пераканальнага адказу заўсёды дастаткова. Ён і сам ідзе на смерць. Усе яго экіпажы ідуць на смерць. I для нас аказалася дастаткова гэтага пераканальнага адказу, хіба толькі трошкі прымаскаванага:

— Заданне дрэнь… Але ў штабе настойваюць… Вельмі настойваюць… Тут ужо нічога не паробіш…

— Слухаю, пан маёр!

Я думаю, што тыя, хто загінуў, проста служаць парукай астатнім.