Ваенны лётчык

XXIV

Я спытаўся ў майго фермера, колькі ў мяне ў машыне прыбораў. I фермер адказаў:

— Я нічога не цямлю ў вашай гаспадарцы. А што да прыбораў, трэба думаць, нечага ў вас усё-такі бракуе: таго, з чым бы мы выйгралі вайну… Павячэраеце разам з намі?

— Я павячэраў ужо.

Але мяне сілаю пасадзілі паміж пляменніцай і гаспадыняй.

— А ну-тка, пляменніца, пасунься трошкі… дай месца капітану.

Аказваецца, я звязаны не толькі са сваімі таварышамі. Праз іх я звязаны з усёй маёй краінай. Любоў, калі ўжо яна завязалася, пускае карані ўсё глыбей і глыбей.

Фермер моўчкі кроіць хлеб. Дзённыя клопаты надалі яму суровую, высакародную паважнасць. I, нібы творачы нейкі свяшчэнны абрад, ён дзеліць гэты хлеб — магчыма, апошні раз.

А мне ўяўляюцца навакольныя палі, якія ўскаласілі зерне для хлеба. Заўтра іх захопіць вораг. Дарэмна чакаць лавіны ўзброеных людзей! Зямля вялікая. I нашэсце, магчыма, праявіцца тут усяго толькі з'яўленнем адзінокага вартавога, такога самотнага ў бязмежнай пространі, — шэрая плямка на ўзмежку пшанічнага поля… 3 выгляду нішто не адменіцца, але чалавеку дастаткова і аднаго знаку, каб усё зыначылася.

Подых ветру, які прабягае па каласістай ніве, заўжды нагадвае подых ветру на моры. Але калі нам здаецца, што на ніве ён пакідае больш прыкметны след, дык гэта таму, што вецер, перабіраючы калоссе, быццам падлічвае нашы скарбы. Быццам пераконваецца ў надзейнасці будучыні. Гэтак лашчаць жонку, спакойна праводзячы рукой па яе валасах.

А заўтра гэтая пшаніца стане зусім іншая. Пшаніца — гэта нешта большае, чым харч. Харчаванне чалавека — не адкорм скаціны. У хлеба столькі прызначэнняў! Хлеб стаў для нас сродкам з'яднання людзей, бо людзі дзеляць яго за агульным сталом. Хлеб стаў для нас сімвалам велічнасці працы, бо потам здабываецца ён. Хлеб стаў для нас вечным спадарожнікам спачування, бо яго раздаюць у часіну бедстваў. Смак Раздзеленага хлеба ні з чым не зраўнаць. I вось цяпер уся моц духоўнага спажытку, духоўнага хлеба, якая народжана гэтым полем, у небяспецы. Заўтра мой фермер, кроячы хлеб, магчыма, ужо не будзе служыць цяперашняму родаваму выратаванню. Заўтра, магчыма, гэты хлеб ужо не зацепліць сённяшняе святло ў вачах радні гаспадара. Бо хлеб — што алей у каганцы. Ён таксама ператвараецца ў святло.

Я гляджу на пляменніцу — яна вельмі прыгожая — і думаю: хлеб, сілкуючы яе, ператвараецца ў журботнае хараство. Ён ператвараецца ў цноту. Ён робіцца слодыччу маўчання. I вось, з-за адной толькі шэрай плямкі на ўскрайку пшанічнага мора гэты ж самы хлеб, нават калі ён будзе заўтра сілкаваць той жа самы каганец, магчыма, ужо не дасць такога ж святла. Галоўнае ў моцы хлеба зыначыцца.

Я змагаўся, каб уратаваць найперш за ўсё гэтае асаблівае святло, а потым ужо цялесны спажытак. Я змагаўся за тую асаблівую праменнасць, у якую пераўвасабляецца хлеб у дамах маёй радзімы. У гэтай загадкава-маўклівай дзяўчынцы больш за ўсё мяне хвалюе адухоўленасць яе аблічча. Нейкая няўлоўная гармонія рысаў яе твару. Паэма, адлюстраваная на старонцы, а не сама старонка.

Яна адчула, што за ёю назіраюць. Падняла на мяне вочы. Мне здалося, што яна ўсміхнулася мне… Гэта было падобна на лёгкі павеў на чуйнай роўнядзі вод… Я ўсхваляваны. Я адчуваю прысутнасць непаўторнай душы, якая загадкава існуе толькі тут, і нідзе болей. Я п'ю асалоду спакою і думаю: «Вось ён, спакой царства невымоўнасці…»

Я бачыў праменнае святло пшаніцы.

Твар пляменніцы стаў прадонны, поўны таямніц. Фермерша ўздыхае, азіраецца і маўчыць. Фермер, агорнуты думкамі пра заўтрашні дзень, замыкаецца ў сваім роздуме. I за маўчаннем гэтых людзей тоіцца ўнутранае багацце, вясковая спадчына, — і над гэтым таксама завісла небяспека.

I я з уразлівай яскравасцю ўсведамляю сваю адказнасць за гэтыя нябачныя скарбы. Я выходжу з дому. Я нетаропка крочу. Я нясу ў сабе гэты груз, і ён не гняце мяне, ён прыемны мне, быццам на руках у мяне закалыханае дзіця, якое прыпала да маіх грудзей.

Я абяцаў сабе размову з маёй вёскай. Але цяпер мне няма чаго казаць. Я нагадваю плод, звязаны з дрэвам, пра якое я думаў некалькі гадзін таму назад, калі да мяне вярнуўся спакой. Я проста адчуваю сябе неаддзельным ад сваіх людзей. Я неаддзельны ад іх, як яны неаддзельныя ад мяне. Калі мой фермер дзяліў хлеб, ён нічога не адрываў ад сябе. Ен дзяліў і абменьваў. Нас сілкавала адна і тая ж пшаніца. Фермер не бяднеў. Ён багацеў, бо ён смачнеў, ягоны хлеб, ператвораны ў спажытак за агульным сталом. Калі ўдзень я і дзеля гэтых людзей вылецеў на баявое заданне, я таксама нічога не аддаў ім. Мы, лётчыкі нашай групы, нічога ім не аддаём. Мы — тое, чым яны ахвяруюць на вайне. Я разумею, чаму Ашэдэ ваюе без напышлівых слоў, нагадваючы вясковага каваля, які працуе для сваіх аднавяскоўцаў. «Хто вы?» — «Я тутэйшы каваль». Каваль працуе, і ён шчаслівы.

I калі мяне поўніць надзея, а іх, магчыма, роспач, я і тады нічым не рознюся ад іх. Я проста ўвасабляю іншую долю надзеі. Канечне, мы пераможаны ўжо. Усё ледзьве ліпіць. Усё касуецца. Але мяне не пакідае спакой пераможцы. Я пярэчу сам сабе? А мне начхаць на словы! Я гэткі ж, як Пеніко, Ашэдэ, Аліяс, Гавуаль. Мы не можам растлумачыць, адкуль узялося гэтае пачуццё перамогі. Але мы адчуваем адказнасць. Немагчыма адчуваць адказнасць і кідацца ў роспач.

Паражэнне… Перамога… Я кепска разбіраюся ў гэтых формулах. Ёсць перамогі, якія натхняюць, ёсць і такія, што прыніжаюць. Адны паражэнні нясуць пагібель, другія — абуджаюць да жыцця. Жыццё выяўляецца не ў стане, а ў дзеянні. Адзіная перамога, у якой я не магу сумнявацца, гэта перамога, якая затоена ў моцы зернейка. Зернейка, кінутае ў чарназём, ужо перамагло. Але патрэбен час, каб ягоная перамога закрасавала пшаніцай.

Сёння зранку мы бачылі толькі разбітую армію і бязладны натоўп. Але бязладны натоўп, калі ў ім маецца хоць адзін чалавек, у чыёй свядомасці натоўп з'яднаны, перастае быць бязладным. Каменне на будоўлі здаецца бязладнай кучай толькі на першы погляд, раз недзе на будоўлі маецца хоць адзін чалавек, які ўяўляе сабе будучы храм. Я спакойны, калі на ўгноеным полі знайшло прытулак зерне. Зерне спажыве яго сокі і прарасце.

Той, хто ўзвысіўся да сузірання, становіцца зернем. Той, каму адкрываецца нейкая ісціна, цягне іншага за рукаў, каб увесці ў гэтую ісціну і яго. Той, хто нешта вынаходзіць, імкнецца хутчэй расказаць пра сваё вынаходніцтва людзям. Я не ведаю, як выкажа сябе такі чалавек, як Ашэдэ, калі ён пачне дзейнічаць. Але для мяне гэта не мае значэння. Ён перадасць усяму свету сваю спакойную веру. Цяпер я лепей разумею, у чым сэнс перамогі: той, хто марыць пра месца рызнічага ці брамніцы ў будучым храме, — пераможаны. Той жа, хто носіць у сваім сэрцы вобраз будучага храма, — ужо пераможца. Перамога — плён любові. Адной любові адкрываюцца рысы яшчэ нявылепленай статуі. Адзіна любоў водзіць рукой яе творцы. Розум набывае вартасць толькі тады, калі ён служыць любові.

Мы надта доўга ашукваліся адносна ролі інтэлекту. Мы грэбавалі сутнасцю чалавека. Мы лічылі, што хітрыкі прайдзісветаў могуць садзейнічаць трыумфу высакароднай справы, што спрытны эгаізм здольны натхніць на самаахвяраванне, што душэўная чэрствасць і нікчэмная балбатня могуць заснаваць братэрства і любоў. Мы занядбалі Сутнасць. Зерне кедра некалі стане кедрам. Зерне цярноўніку стане цярноўнікам. Я адмаўляюся судзіць людзей па довадах, якія апраўдваюць іхнія рахубы. Надта лёгка ашукацца ў праўдзівасці слоў, гэтаксама як і ў сапраўднай мэце ўчынкаў. Чалавек вяртаецца дахаты: я не ведаю, што ён нясе туды — сварку ці любоў. Я павінен задумацца: «Што гэта за чалавек?» Толькі тады мне стане зразумела, да чаго ён схільны і куды ён ідзе. Урэшце, кожны прыходзіць да таго, да чаго ён схільны.

Парастак, аблашчаны сонцам, заўжды праб'е сабе дарогу ў камяністым грунце. Чысты логік, якога не прыцягвае ніякае сонца, заблытваецца ў нераце праблем. Я давеку запомню ўрок, пададзены мне ворагам. У якім кірунку павінна рухацца танкавая калона, каб захапіць тылы праціўніка? А хто яго ведае. Чым павінна быць танкавая калона? Яна павінна быць морам, якое напірае на дамбу.

Што трэба рабіць? Вось гэта. Або нешта зусім адваротнае. Або яшчэ нешта. Не існуе ніякай наканаванасці. Чым трэба быць? Вось самае галоўнае пытанне, бо толькі дух апладняе розум. Дух кідае ў яго зерне будучага твора. Розум завершыць усё астатняе. Што павінен зрабіць чалавек, каб упершыню збудаваць карабель? Адказ на гэтае пытанне быў бы занадта складаны. Карабель народзіцца з тысячы ўзаемавыключных спроб. Але кім павінен быць ягоны творца? Тут я падступаю да самых вытокаў стваральнай працы. Ён мусіць быць купцом ці салдатам, бо з любові да далёкіх вандраванняў ён немінуча натхніць механікаў, назбірае рабочых і аднойчы спусціць-такі свой карабель на ваду! Што трэба зрабіць, каб знік цэлы лес? О, гэта неверагодна цяжка… Чым для гэтага трэба быць? Трэба быць пажарам!

Заўтра нас паглыне морак. Толькі б мая краіна дажыла да той пары, калі зноў заднее! Што трэба зрабіць, каб выратаваць яе? Як знайсці адпаведнае рашэнне? Яно ўпіраецца ў супярэчнасць. Неабходна выратаваць духоўную спадчыну, бо іначай загіне дух народа. Неабходна выратаваць народ, бо без гэтага загіне спадчына. Логікі, не могучы знайсці словы, якія прымірылі б гэтую супярэчнасць, гатовы будуць ахвяраваць альбо душой, альбо целам. Мне начхаць на логіку! Я хачу, каб мая краіна і духам і плоццю дажыла да той пары, калі зноў настане дзень. Каб дзейнічаць дзеля шчасця маёй радзімы, я павінен кожнае імгненне імкнуцца да гэтага ўсёй сілай маёй любові. Мора абавязкова знойдзе сабе шлях туды, куды скіраваны яго напор.

Я ні на хвілю не сумняваюся ў выратаванні. Цяпер я лепей разумею сляпога, які прастуе да агню. Калі сляпы прастуе да агню, значыць, у ім узнікла патрэба ў агні. Агонь ужо кіруе ім. Калі сляпы шукае агонь, значыць, ён ужо знайшоў яго. Скульптар ужо стварыў свой твор, раз ён пацягнуўся да гліны. Гэтаксама і мы. Нас грэе цяпло нашых повязяў — вось чаму мы ўжо пераможцы.

Наша супольнасць ужо адчуваецца намі. Каб згуртавацца ў ёй, нам спатрэбіцца знайсці ёй моўнае ўвасабленне. А гэта ўжо запатрабуе намаганняў свядомасці і мовы. Але, каб зберагчы непарушнай аснову нашай супольнасці, мы павінны стаць глухія да шантажу, да пастаянна зменлівых слоўных пастак. I найперш за ўсё мы не павінны выракацца таго, што неаддзельна ад нас.

Вось чаму, вярнуўшыся з палёту над Арасам і, як мне здаецца, шмат што ў палёце зразумеўшы, я самотнічаю ў начной цішыні, прыпёршыся да плота, і выкладаю сабе элементарныя правілы, якім ніколі не здраджу.

Бо калі я неаддзельны ад сваіх, я ніколі не адракуся ад іх, што б яны ні ўчынілі. Я ніколі не стану вінаваціць іх перад пабочнымі асобамі. Калі я змагу ўзяць іх пад абарону, я буду абараняць іх. Калі яны абняславяць мяне, я затаю гэта ў самым сэрцы і прамаўчу. Што б я ні думаў тады пра іх, я ніколі не выступлю сведкам абвінавачання. Муж не пойдзе з хаты ў хату расказваць суседзям, што яго жонка распусніца. Гэткім чынам ён не ўратуе свой гонар. Бо жонка ягоная неаддзельна ад ягонага дома. Няславячы яе, сабе ён не прыдбае пашаны. I толькі аднойчы прыйшоўшы дадому, ён мае права даць выйсце свайму гневу.

Вось чаму я не знімаю з сябе адказнасці за паражэнне, якое не раз яшчэ змусіць мяне адчуць сябе ў паніжэнні. Я неаддзельны ад Францыі. Францыя выхавала Рэнуараў, Паскаляў, Пастэраў, Гіёмэ, Ашэдэ. Яна выхавала адначасова і тупіц, і палітыканаў, і здраднікаў. Але, мне здаецца, было б занадта ёмка — абвяшчаць сваю салідарнасць з аднымі і адмаўляць усялякае дачыненне да іншых.

Паражэнне расколвае. Паражэнне руйнуе выпеставанае адзінства. Нам гэта пагражае смерцю: я не буду садзейнічаць такому расколу, ускладваючы адказнасць за разгром на тых маіх суайчыннікаў, якія думаюць іначай, чым я. Падобныя спрэчкі без суддзяў ні да чаго не вядуць. Мы ўсе былі пераможаны. Я быў пераможаны. Ашэдэ быў пераможаны. Ашэдэ не ўскладвае адказнасць за паражэнне на іншых. Ён мяркуе так: «Я, Ашэдэ, неаддзельны ад Францыі, я быў слабы. Францыя, неаддзельная ад мяне, Ашэдэ, была слабая. Яе слабасць была маёй слабасцю». Ашэдэ выдатна разумее, што, калі ён адарве сябе ад сваіх, ён уславіць толькі аднаго сябе. Але тады ён перастане быць Ашэдэ, неаддзельным ад свайго дома, ад сваёй сям'і, ад сваёй групы, ад сваёй айчыны. Ён будзе ўсяго толькі Ашэдэ, блукаючы ў пустыні.

Калі я падзяляю ганьбу майго дома, я магу падзейнічаць на яго лёс. Ён неаддзельны ад мяне, як я неаддзельны ад яго. Але, калі я не прыму на сябе ягонай ганьбы, мой дом, кінуты на волю лёсу, загіне, а я пайду адзін, укаранаваны славай, але яшчэ болей непатрэбны, чым мярцвяк.

Каб быць, трэба спачатку ўзяць на сябе адказнасць. Усяго некалькі гадзін таму я быў сляпы. Мне было горка. Але цяпер я разважаю больш цвяроза. Я адмаўляюся вінаваціць іншых французаў, раз я адчуваю сябе неаддзельным ад Францыі, і я не разумею, як Францыю можа вінаваціць свет. Кожны нясе адказнасць за ўсіх. Францыя была адказная за ўвесь свет. Францыя магла б паказаць свету прыклад, які з'яднаў бы яго. Францыя магла б паслужыць сувязным звяном для ўсяго свету. Калі б Францыя зберагла водар Францыі, праменнасць Францыі, яна стала б усяму свету аплотам супраціўлення. 3 цяперашняга дня я адмаўляюся ад сваіх папрокаў у адрас свету. Калі ў яго бракавала душы, ягонай душой павінна была стаць Францыя — гэта быў яе доўг перад самой сабой.

Францыя магла б аб'яднаць вакол сябе астатнія краіны. Мая група 2/33 гатова была змагацца спачатку на баку Нарвегіі, потым на баку Фінляндыі. Што ўяўляла сабой Нарвегія і Фінляндыя для нашых салдат, нашых унтэр-афіцэраў? Мне заўсёды здавалася, што, самі таго не ўсведамляючы, яны згаджаліся памерці за нейкі водар каляднага свята. Ім мроілася, што за ўратаванне гэтага водару варта ахвяраваць жыццём. Калі б мы сталі калядамі для ўсяго свету, свет мог бы знайсці ў нас свой паратунак.

Нам не ўдалося ўвасобіць у сабе духоўную еднасць людзей усяго свету. Калі б мы зрабілі гэта, мы выратавалі б і свет, і саміх сябе. Мы не пасілілі гэтага. Кожны ў адказе за ўсіх. Адказвае толькі кожны ў паасобку. Толькі кожны ў паасобку адказвае за ўсіх. Да мяне ўпершыню пачынае даходзіць адна з таямніц рэлігіі, што спарадзіла духоўную культуру, якую я лічу сваёй: «Ускласці на сябе груз грахоў чалавека…» I кожны ўскладае на сябе груз усіх грахоў усіх людзей.