Ваенны лётчык

XXII

Няўжо і на гэты раз ён будзе распытваць мяне?

Тое, што я выношу з задання, нельга выкласці ў дакладзе. Я буду «сохнуць», як школьнік ля класнай дошкі. У мяне будзе вельмі няшчасны выгляд, але я не буду няшчасны. 3 няшчасцем пакончана. Яно знікла, як толькі заззялі першыя кулі. Варта мне было зрабіць разварот назад на секунду раней, і я ўжо нічога не даведаўся б пра сябе.

Я не даведаўся б пра дзівосную пяшчоту, якая амывае мне сэрца. Я вяртаюся да сваіх. Дадому. Я нагадваю гаспадыню, якая, абегаўшы рынак, прастуе дадому і думае, чым смачным яна парадуе сёння сваю сям'ю. Кошык з харчамі пагойдваецца ў яе руцэ. Час ад часу яна прыўзнімае газету, якой прыкрыты пакупкі: тут усё, што трэба. Яна нічога не забыла. I яна ўсміхаецца пры думцы пра свой сюрпрыз і няспешна ідзе дадому. I па дарозе кідае вокам на выстаўленыя ў вітрынах тавары.

Я таксама з задавальненнем кінуў бы вокам на выстаўленыя тавары, калі б Дзютэртр дазволіў мне выйсці з гэтай шэрай турмы. Я глядзеў бы, як міма праплываюць палі. Зрэшты, сапраўды, лепей пацярпець яшчэ трошкі: ваколле атручана. Там усё ў змове супраць нас. Нават невялічкія правінцыяльныя вілы з іхнімі смешнаватымі лужкамі і тузінам прыручаных дрэў, што нагадваюць няхітрыя куфэркі наіўных дзяўчат, — нават яны могуць аказацца пасткай. Паспрабуй спусціцца ніжэй, і замест таварыскай прыязнасці цябе пачастуюць артылерыйскім агнём.

Хоць я і ў навальнічнай хмары, я ўсё-такі вяртаюся з рынку. Інтанацыя ў маёра была, канечне, верная: «Дойдзеце да першай вуліцы направа і там, на рагу, купіце мне карабок запалак…» Маё сумленне ў спакоі. Запалкі ў мяне ў кішэні. Ці, дакладней, у кішэні ў майго таварыша, Дзютэртра. Як гэта ён патрапляе запомніць усё, што ён бачыў. Але гэта яго справа. У мяне болей сур'езныя клопаты. Па звароце, калі нас зноў не чакае мітусня перабазіравання, я выклічу Лакардэра на паядынак і пастаўлю яму мат. Ён цярпець не можа прайграваць. Я таксама. Але я выйграю.

Учора Лакардэр напіўся. Зрэшты… не дужа: не хачу яго няславіць. Ён выпіў, каб суцешыцца. Вяртаючыся з палёту, ён забыўся выпусціць шасі і пасадзіў самалёт проста на пуза. Аліяс, які, на няшчасце, быў сведкам гэтага, з сумам агледзеў самалёт, але не прамовіў ні слова. Як цяпер, бачу Лакардэра, вопытнага лётчыка. Ён чакаў ад Аліяса папрокаў. Ён спадзяваўся на папрокі Аліяса. Гнеўныя папрокі аблегчылі б ягоную душу. Іхні выбух даў бы магчымасць выбухнуць і яму. У адказ ён змог бы выліць свой шалёны гнеў. Але Аліяс толькі круціў галавой. Аліяс бедаваў над самалётам; яму начхаць было на Лакардэра. Для маёра гэтае непрыемнае здарэнне было толькі чарговай аварыяй, нечым накшталт непазбежнага падатку на ягоную маёмасць. Усё было толькі ў бязглуздай няўважлівасці, якая часам падводзіць нават самых вопытных лётчыкаў. Але Лакардэра яна падвяла несправядліва. Калі не лічыць сённяшняй абмашкі, Лакардэр быў прафесійна бездакорны. Вось чаму Аліяс, цікавячыся толькі пашкоджаным самалётам, абсалютна машынальна запытаўся ў таго ж Лакардэра, што той думае пра пашкоджанне. I я адчуў, як успыхнула падаўленае шаленства Лакардэра. Вы ціха кладзяце руку на плячо кату і кажаце: «Няшчасная ахвяра… Уяўляю, як яна, гаротніца, пакутуе…» Рухі чалавечага сэрца недаступны розуму. Лагодная рука, замест таго каб абудзіць у душы ката спачуванне, прыводзіць яго ў лютасць. Ён змрочна глядзіць на ахвяру. Ён шкадуе, што адразу не прыкончыў яе.

Ну вось. Я вяртаюся дадому. Група 2/33 — мой дом. I я добра ведаю тых, хто жыве ў маім доме. Я не магу памыліцца ў Лакардэры. Лакардэр не можа памыліцца ўва мне. Я ўсведамляю гэтае адзінства з пачуццём гранічнай яснасці: «Мы — лётчыкі з авіягрупы 2/33!» Вось ужо бязладныя шматкі нітуюцца ў адно цэлае…

Я думаю пра Гавуаля і Ашэдэ. Я ўсведамляю гэтае адзінства, якое нітуе мяне з Гавуалем і Ашэдэ. Гавуаль. Цікава, якога ён паходжання? У ім адчуваецца здаровая сялянская аснова. У маёй памяці нечакана ўсплывае адзін цёплы ўспамін, і водар яго дападае да самага сэрца. Калі мы стаялі ў Арконце, Гавуаль, як і я, жыў на ферме.

Аднойчы ён кажа мне:

— Гаспадыня закалола парсюка. Яна запрашае нас на крывянку.

Мы трое — Ізраэль, Гавуаль і я — з асалодай жавалі цёмную хрумсткую скарыначку. Сялянка пачаставала нас чаркай лёгкага белага віна. Гавуаль сказаў мне: «Глянь, што я купіў. Ёй гэта будзе прыемна. Трэба надпісаць». Гэта была адна з маіх кніг. I я не адчуў ніякай няёмкасці. Я з задавальненнем зрабіў надпіс, каб прынесці ёй задавальненне. Ізраэль напіхаў люльку. Гавуаль чухрыў нагу, гаспадыня, здавалася, была вельмі ўсцешана кнігай з надпісам самога аўтара. Духмянілася крывянка. Я трошкі захмялеў ад лёгкага белага віна і не адчуў сябе чужым, нягледзячы на тое, што надпісаў кнігу, — раней гэта заўсёды здавалася мне нейкай смешнаватай недарэчнасцю. Я адчуваў сябе сваім. Нягледзячы на гэтую кнігу, я не выглядаў ні пісьменнікам, ні сузіральнікам. Я прыйшоў сюды не збоку прыпёку. Ізраэль лагодна глядзеў, як я падпісваю кніжку. Гавуаль усё гэтак жа па-прасцяцку пачухваў лытку. I я адчуваў да іх нейкую цьмяную ўдзячнасць. Гэтая кніга магла надаць мне выгляд старонняга назіральніка. А між тым я не рабіў уражання ні інтэлігента, ні гледача. Я быў свой.

Мне заўсёды была нанавісная роля назіральніка. Што ж я такое, калі я не прымаю ўдзелу? Каб быць я павінен удзельнічаць. Мяне мацуюць вартасці маіх таварышаў, вартасці, пра якія яны і самі не маюць уяўлення, і не з-за ўласнай сціпласці, а таму, што ім на гэта начхаць. Ні Гавуаль, ні Ізраэль не думаюць пра сябе. Яны — вязіва повязяў, повязяў з іхняй працай, з іхняй прафесіяй, з іхнім доўгам. 3 гэтай гарачай, духмянай крывянкай. I я хмялею ад рэальнасці іхняй прысутнасці. Я магу маўчаць. Магу піць лёгкае белае віно. Магу нават надпісаць кнігу і гэтым не расчужаць сябе з імі. Нішто не парушыць нашага братэрства.

Я зусім не збіраюся прыніжаць тут ні поспехаў розуму, ні перамогу мыслення. Я ў захапленні ад светлых галоў. Але чаго варты чалавек, калі ў яго бракуе сутнасці? Калі ён — толькі адна ўява, а не быцце. Гэтую сутнасць я бачу ў Гавуалі і ў Ізраэлі. Як бачыў яе і ў Гіемэ.

Перавагі, якія мне дае мая пісьменніцкая дзейнасць, — да прыкладу, магчымасць атрымаць дазвол пакінуць групу 2/33, каб узяцца за іншую працу, калі б прафесія лётчыка стала не даспадобы мне, — пра гэта я і думаць не магу без агіды. Гэта ўсяго толькі свабода не быць. Толькі выкананне свайго абавязку дазваляе чалавеку чымсьці стаць.

Мы ўсе ў Францыі ледзь не загінулі ад розуму, па-збаўленага сутнасці. Гавуаль ёсць. Ён любіць, ненавідзіць, радуецца, злуе. Ён увесь сатканы з повязяў. Сядзець насупроць яго, грызці гэтую хрумсткую каўбасу для мяне такая ж асалода, як і выконваць свой прафесійны абавязак, які ператварае нас у адзінае дрэва. Я люблю групу 2/33. Я люблю яе не як глядач, якога цешыць цудоўнае відовішча. Мне начхаць на відовішчы! Я люблю групу 2/33, бо я неаддзельны ад яе, бо яна сілкуе мяне, бо і я сілкую яе таксама.

I цяпер, вяртаючыся з Араса, я болей чым калі належу сваёй групе. Я звязаў сябе з ёю яшчэ адной ніткай. Ува мне яшчэ болей умацавалася гэтае пачуццё еднасці, цешыцца якім можна толькі ў душэўнай суцішнасці. Ізраэль і Гавуаль траплялі, магчыма, у яшчэ горшыя пераплёты, чым я. Ізраэль не вярнуўся. 3 маёй сягонняшняй прагулкі не павінен быў вярнуцца і я. Яна дае мне яшчэ большае права сесці за агульны стол і памаўчаць разам з усімі. Гэтае права купляецца вельмі дарагой цаной. Але і каштуе яно вельмі дорага, гэтае права быць. Вось чаму я з лёгкім сэрцам надпісаў сваю кніжку… Яна нічога не псавала.

А зараз я чырванею пры думцы, як буду нешта блытана мармытаць у адказ на роспыты маёра. Мне будзе сорам за самога сябе. Маёр падумае, што я тупаваты. Размовы пра мае кнігі не бянтэжаць мяне, бо напладзі я хоць цэлую бібліятэку, спасылкі на яе не ўратавалі б мяне ад сораму, які пагражае мне. I сорам гэты — не гульня, не прытворства. Я не скептык, які дорыць сабе раскошу стварыць нейкі кранальны рытуал. Я не гараджанін, які ў водпуску корчыць з сябе вяскоўца. Я паляцеў у разведку над Арасам за новым доказам таго, што я вяду сумленную гульню. Я рызыкаваў сваёй плоццю. Усёй сваёй плоццю. I шанцаў на выйгрыш у мяне не было. Я аддаў усё, што мог, дзеля таго, каб былі датрыманы ўсе правілы гульні. Каб яны сталі нечым большым, чым проста правіламі гульні. Я заслужыў права адчуць сябе прысаромленым, калі маёр пачне распытваць мяне. Іншымі словамі — права ўдзельнічаць. Прылучыцца. Браць і даваць. Права быць нечым большым, чым я сам. Саступіць гэтаму пачуццю, якое захліствае мяне. Любіць таварышаў любоўю, не падобнай на парыў, што налятае аднекуль звонку, любоўю, якая не шукае гарачых прызнанняў — ніколі — хіба што ў часіну развітальнай вячэры. Такой часінай мы бываем трошкі пад хмелем і ў лагодным ап'яненні схіляемся да суседа па сталу, як дрэва, ацяжаранае пладамі. Мая любоў да авіягрупы не мае патрэбы ў знешнім праяўленні. Яна складаецца з адных повязяў. Яна — самая мая сутнасць. Я неаддзельны ад групы. Вось і ўсё.

Калі я думаю пра сваю групу, я не магу не думаць пра Ашэдэ. Я мог бы расказаць пра яго баявую адвагу, але я здаўся б смешны самому сабе. Справа зусім не ў адвазе: Ашэдэ цалкам і поўнасцю аддаў сябе вайне. Можа, у большай ступені, чым любы з нас. Ашэдэ нязменна знаходзіцца ў тым стане духу, якога я дамагаўся з такой цяжкасцю. Я праклінаў усё на свеце, калі збіраўся ў палёт. Ашэдэ не праклінае. Ашэдэ дасягнуў таго, да чаго мы толькі імкнёмся. Да чаго я хацеў бы дайсці.

Ашэдэ — былы сяржант, якому нядаўна прысвоілі званне малодшага лейтэнанта. Вядома, яму бракуе адукацыі. Сам ён ніяк не здолеў бы вытлумачыць сябе. Але ён зладжаны, ён цэласны. У сувязі з Ашэдэ слова «абавязак» страчвае ўсялякую пыхлівасць. Кожны хацеў бы выконваць свой абавязак так, як яго выконвае Ашэдэ. Думаючы пра Ашэдэ, я папракаю сябе за сваё нядбайства, ляноту, нярупнасць і перш за ўсё — за хвіліны бязверы. I справа тут не ў маёй дабрачыннасці: проста я па-харошаму зайздрошчу Ашэдэ. Я хацеў бы жыць так, як жыве Ашэдэ. Якое цудоўнае дрэва, што глыбока ў дол пускае свае карані! Якая цудоўная стойкасць Ашэдэ! У Ашэдэ нельга памыліцца.

Таму я не буду пладзіць словы пра баявыя вылеты Ашэдэ. Ці вылятаў ён па сваёй волі? Мы ўсе, і заўсёды, па сваёй волі ляцім на любое заданне. Але намі кіруе падсвядомая патрэба верыць у сябе. I тут мы трошкі перасільваем сябе. А для Ашэдэ быць добраахвотнікам зусім натуральна. Ён і ёсць самая гэтая вайна. Гэта так натуральна, што, калі размова ідзе пра нейкае асабліва цяжкае заданне, маёр Аліяс найперш за ўсё згадвае пра Ашэдэ: «Скажыце, Ашэдэ…» Для Ашэдэ вайна гэта тое самае, што для манаха — яго вераванне. За што ён змагаецца? Ён змагаецца за сябе. Ашэдэ неаддзельны ад поўнай сутнасці, якая ўвасоблена ў ім і якую трэба ратаваць. Тут межы жыцця і смерці амаль зліваюцца. Для Ашэдэ яны ўжо зліліся. Магчыма, сам не ведаючы таго, ён не баіцца смерці. Жыць самому; паміраючы, ратаваць жыццё іншых… Для Ашэдэ жыццё і смерць не выключаюць адно другое.

Больш за ўсё я быў уражаны тым, як ён перапалохаўся, калі аднойчы Гавуаль папрасіў у яго хранометр для вымярэння хуткасці з зямлі.

— Не, пан капітан… Не магу…

— Дзівак! Мне ж на дзесяць хвілін! Толькі адрэгуляваць!

— Пан капітан… Хранометр ёсць на складзе.

— Ёсць. Але ж ён паўтара ўжо месяца, як захрас на дзвюх гадзінах сямі хвілінах!

— Пан лейтэнант… такую рэч, як хранометр, не пазычаюць… Я не абавязаны пазычаць свой хранометр… Гэтага вы не можаце вымагаць ад мяне!

Калі ўспалымнелы самалёт Ашэдэ прызямляецца на аэрадроме, а сам ён нейкім цудам застаецца жывы, ваенная дысцыпліна і павага да чыноў могуць прымусіць яго неадкладна перасесці ў іншы самалёт і паляцець на другое заданне, на гэты раз, магчыма, ужо зусім пагібельнае… Але ён неабавязаны перадаваць у нядбайныя рукі свой дзівосны хранометр, які каштаваў яму трохмесячнага заробку і які ён штовечара заводзіць з сапраўды мацярынскай клапатлівасцю. Дастаткова глянуць, як чалавек абыходзіцца з рэччу, каб зразумець, што ён нічога ў ёй не цяміць.

I калі Ашэдэ, адстаяўшы свае правы і яшчэ палаючы ад абурэння, пераможцам выйшаў са штаба, прыціскаючы да грудзей свой хранометр, я гатовы быў расцалаваць Ашэдэ. Мне раскрыліся скарбы яго душы. Ён будзе змагацца за свой хранометр. Яго хранометр існуе. I ён памрэ за сваю краіну. Яго краіна існуе. Як існуе Ашэдэ, непарыўна звязаны з імі. Ён сатканы са сваіх незлічоных повязяў са светам.

Вось чаму я люблю Ашэдэ, не адчуваючы патрэбы казаць яму пра гэта. Я страціў Гіёмэ, майго лепшага сябра — ён загінуў у палёце, — і пра яго я таксама пазбягаю гаварыць. Мы ляталі на адных і тых жа лініях, мы разам удзельнічалі ў іх пракладанні. У нас была адзіная сутнасць. Я адчуваю, што разам з ім загінула і нейкая частка мяне. У маёй моўчы Гіёмэ заўжды са мною. Я неаддзельны ад Гіёмэ.

Я неаддзельны ад Гіёмэ, неаддзельны ад Гавуаля, ад Ашэдэ. Я неаддзельны ад групы 2/33. Неаддзельны ад маёй радзімы. Усе мы, з групы 2/33, неаддзельныя ад яе…