Зачараваныя смерцю

Гісторыя другой дзяўчынкі, якая хацела, каб яе хто-небудзь любіў, ну хоць бы мама. Інга С. — студэнтка пятага курса медінстытута, 25 гадоў

З аповеду блізкай сяброўкі:

— У мяне было адчуванне, што нават у труне ляжала не яна. Калі памёр мой тата, мы яшчэ з год адчувалі, што ён нудзіцца без нас. А тут я адразу зразумела, што яна адышла назусім і не смуткуе, не вяртаецца. Мы не знайшлі яе фатаграфій, яе дакументаў ніякіх яе рэчаў. Нават пашпарта… Яна ўсё знішчыла, выкінула. Як быццам яе ніколі не было, яна як быццам выпадкова заляцела ў гэты свет, адчыніла не тыя дзверы…

Мы з ёй дружылі з пятага класа, у музычную школу разам хадзілі. Звычайна пешшу, тут нам побач, яна гаворыць, а я слухаю. І тое, што яна ў тую хвіліну перажывае, аб чым задумваецца, да мяне даходзіць нашмат пазней. У мяне задоўжылася дзяцінства, можа, таму, што я часта хварэла, і мяне ўсе шкадавалі. Так, я ва ўсім доўга пазнілася. Дзіўна! У восьмым класе ў яе закахаўся самы прыгожы ў нашай школе хлопчык. А да мяне ніхто не заляцаўся. Аднойчы на ўроку яна дастала са свайго партфеля слоік варэння з пялёсткаў ружы з запіскай: «Хацеў прынесці табе мільён ружаў…» Са смеху слоік выслізнуў у яе з рук, і яна сядзела ўся ў ружовым варэнні… Цяпер гэты хлопчык — мой муж. Дзіўна! Ён яе кахае… Дагэтуль…

У яе быў маленькі брат, яна яго спавівала, катала ў калясцы, ёй гэта дужа падабалася.

— Ты ведаеш, — казала яна, — я яго гэтак люблю! Калі глядзяць на нас, дык думаюць, што я яго мама.

Яна заўсёды сабе нешта прыдумвала, якую-небудзь незвычайную ролю.

У яе была бабуля, яны моцна сябравалі. Калі бабуля памерла, яна доўга плакала, смуткавала. Мінула ўжо некалькі тыдняў, я паклікала яе ў кіно, каб развесяліць.

— Бабуля — мой друг, — сказала яна. — Як жа я магу смяяцца, забаўляцца? Я хачу, каб яна ведала, як я яе люблю.

У яе былі маці і бацька, абодва — канструктары на вялікім заводзе. Але пра іх яна амаль нічога не расказвала. А я з таго часу памятаю толькі голас яе мамы, яе каманды: «Інга, урокі! Інга, на музыку! Інга, у цябе — англійская!» Пасля смерці бабулі іх дом зусім змяніўся, з яго знік пах смачных абедаў, святочных піражкоў, усюды цяпер валяліся старыя газеты, часопісы, ляжаў пыл. Харч купляўся на хаду, на бягу ў кулінарыі, каб хутчэй — на стол. Інга гаварыла, што яечня — любімая маміна страва — яе асабісты вораг. Бабуля памерла ад рака. Інга і характарам, і знешнасцю была вельмі на яе падобная, і ў яе на ўсё жыццё засталася боязь, што яна таксама памрэ ад рака. Памятаю, мы з ёй шмат разважалі: як гэта — людзі лятаюць у космас, ходзяць па Месяцы, а на Зямлі рана паміраюць, не могуць адолець хваробы? Дзеці шмат гавораць пра смерць, проста дарослыя пра гэта не ведаюць, а сябе маленькімі яны звычайна ўжо не памятаюць.

Я ніколі не задумвалася: якая я? Такая, як усе, ці не такая? Памятаю толькі, што малою прачыналася і хутчэй бегла да люстэрка: што там? Вядома ж, расчараванне — той жа нос і тыя ж вусны. Але гэта ў маленстве. А яна, мне здаецца, заўсёды адносілася да сябе, як да карціны ці скульптуры ўласнай работы, дзе яшчэ можна нешта дадаць, замаляваць ці нават перамаляваць, выдзеўбаць, адсекчы лішняе. Адна наша спрэчка. Тады ў газетах шмат пісалі пра смяротнае пакаранне. І ў нас была гаворка, што ніхто не мае права на чыёсьці жыццё, у чалавека над чалавекам гэтай улады няма. Яна з гэтым пагаджалася, але дазваляла сабе ўладу над сабой, над сваім жыццём. Бунтавала: «Як гэта не мне вырашаць? А каму?» Каму? Чакайце. Я спаймала слова, якое больш за ўсё да яе падыходзіць. Вось яно — бунт! Заўсёды на ёй нейкія неймаверныя капелюшы, нейкія неймаверныя штаны ці кофты экзатычнай даўжыні — яе дражнілі: «Дзесяць лішніх сантыметраў». А ў яе гэта называлася па-іншаму: «Дзесяць сантыметраў асобы!». Спала на падлозе. Навошта? «Я хачу ведаць, якая ў мяне ўлада над маім целам». Прынцыпова не спісвала і не слухала падказак: «Я не спяваю з чужога голасу». Праўда, гэта на самай справе была нетутэйшая птушка! І справа зусім не ў тым, што яна памерла і я гэтак цяпер пра яе думаю. Я заўсёды гэтак пра яе думала…

У сёмым класе памёр адзін наш хлопчык. Мы пайшлі на пахаванне ўсім класам, і я нічога не запомніла ў той дзень, акрамя яе. Як быццам гэта яе брат памёр, нехта вельмі-вельмі блізкі. Яна потым яго ніколі не забывала, успамінала. Я пасля да гэтага яшчэ вярнуся. Дык вось пра бунт. Калі ўсе вакол паўтараюць: я люблю гэта, я люблю гэта — мы ўсе любім гэта, а адзін адыходзіць убачок і кажа: «Чаму я павінен любіць гэта?» А гул стаіць аглушальны: люблю — люблю, любім — любім… Гэта яна называла «правам цагліны», а якое права ў цагліны — легчы ў сляпы падмурак, на тое месца, куды пакладуць. Не хачу!

Калі ласка, прыклад. Урок гісторыі:

— Цяперашняе пакаленне савецкіх людзей будзе жыць пры камунізме… — Адзін адбарабаніў, другі. Мы паўтаралі гэтыя словы ўслед за настаўнікам, не спрабуючы і не падазраючы, што можна ўнікнуць у клятвенны сэнс звычна загнаных у нашы галовы слоў: верыць хто-небудзь у такую хуткую светлую будучыню ці не?

— Я не веру, што буду жыць пры камунізме, — сказала адна Інга і атрымала двойку, а была выдатніцай.

Мы ўсе ўлюбіліся ў Наташу Растову, а яна назвала яе пладавітай самкай (я мяркую, з-за пратэсту захапляцца тым, чым захапляюцца ўсе), чым прывяла ў неапісальны жах нашу Лізавету, настаўніцу расейскай літаратуры, а клас — у захапленне. Яе не любілі — ёю захапляліся! У чатырнаццаць гадоў мы з ёй марылі пра машыну часу, куды б мы трапілі, калі б у нас паявілася чароўная магчымасць падарожнічаць у часе. Яна выбрала — вайну:

— Тады я была б патрэбная!

— Але ты загінула б. Першая! Такія адтуль не вярталіся.

— Але ўсё роўна я павінна была быць там. Толькі там!

Дзіўна! Яна была прыгожая, і зусім не як хлопец гранату на ўроку фізкультуры кідала: так кідаюць букет кветак са сцэны ў глядзельную залу.

Ужо два месяцы мінула, як яе няма, а я бясконца пра яе думаю. Шукаю прычыны, якіх няма, шукаю логіку, якой не можа быць…

Вось гэты выпадак яшчэ трэба расказаць. Абавязкова! Мы вяртаемся са школы, яна ўсю дарогу маўчыць, што на яе абсалютна не падобна, яна — гаваруха. Дадому ёй не хочацца, і мы кружым, па скверы, напэўна, гадзіны паўтары.

— Ты ведаеш, мая мама — забойца, — нарэшце вырвалася ў яе, — аказваецца, Алежык (гэта яе маленькі брат) выпадкова нарадзіўся. Яна хацела яго забіць, гэта ў дарослых называецца «аборт», а дактары ёй не далі.

Не паспяваю нічога адказаць, яна спяшаецца-спяшаецца выгаварыцца.

— Я чула, як яны з татам сварыліся. Яна нядаўна зноў некага забіла. Можа, яшчэ аднаго майго браціка ці сястрычку. Ты сабе ўяўляеш — забіць Алежыка!!!

Пачынаю цяпер здагадвацца, што яе надзвычай хвалявала тэма смерці, яна баялася смерці. А што, калі вучыцца ў медінстытут яна пайшла з-за бунту супраць самой сябе, супраць свайго страху? Гэта яе ўчынак. Калі нехта з хлопчыкаў ёй зняважліва кінуў: «Ты крыві баішся!» — яна на другі дзень прынесла ў школу нож і пры ўсіх паласнула ім сабе па руцэ. Пайшла кроў, яна глядзела на яе, пакуль хтосьці з дзяўчынак не заплакаў.

Яна мне не сніцца… Гэта мучае… А раптам пакрыўдзілася. Мой муж… Яго яна ніколі не кахала… Але ён яе кахае, я заўсёды ведала, што ён яе кахае…

У яе былі свае дачыненні з рэальнасцю. Вось тут яшчэ адна разгадка, я так мяркую.

— Лепш за ўсё падарожнічаць у думках, — пераконвала яна мяне. — Калі я прыязджаю туды, на тое месца, дзе ўжо была ў марах, у фантазіях, мне не так цікава, як цікава ў думках, у жаданнях.

Свой дом, а яна казала, што ў яе будзе адзіны муж і двое дзяцей — хлопчык і дзяўчынка, яна ўяўляла так: «З мэблі — адны кніжныя шафы, усё астатняе — кнігі, і больш нічога». Кнігі для яе былі другой рэальнасцю, і яна жыла, здзяйснялася менавіта ў ёй. Апошні школьны званок. Выпускны вечар. На ёй — белая сукенка, яна такая прыгожая! Ён танцаваў толькі з ёю… Яны кружыліся… Я гэта запомніла… Дзіўна! У мяне ўжо былі хлопчыкі, але іншыя, я пра яго ніколі не думала… Яна першая сказала:

— Вы былі б шчаслівай парай. А мне трэба, каб штодня — як пасля дажджу… Чыста і нанава…

Ёй хацелася цудаў, яна прагнула цудаў: вось яна некуды пойдзе, зазвініць тэлефон, прынясуць ліст — і нешта здарыцца нечаканае. Чыйсьці голас. І нехта яе знойдзе. У нас была свая школьная кампанія, дзе ўсё трымалася на ёй. Яна прываблівала, злучала нас сваёй фантазіяй, гэта было столькі фарбаў, такі жывапіс. Паток! Пераканала мяне паступіць у кансерваторыю, стаць скрыпачкай: «Тоненькая, у чорнай доўгай сукенцы будзеш стаяць на сцэне…»

Гэтак мы ўсе ўяўлялі жыццё…

Першы год Інга ў медінстытут не паступіла, пайшла працаваць санітаркай у бальніцу:

— Мне падабаецца прынесці хворым свежую бялізну, карміць з лыжачкі. Я ўсіх іх люблю! Скончу інстытут і паеду ў дзікую глыбінку, дзе буду лячыць усё — ад кашлю і бародавак да рака.

Яна прывучала сябе да болю, да пакут, але-але, прывучала, бо не вытрымлівала, не выносіла аднаго выгляду пакут. Знячэўку ўсплывае ў памяці, як мы выходзім пасля загараднай прагулянкі з электрычкі: у руках — завялыя ў духаце і штурханіне бяссільна сінія васількі, а ў слоіку з-пад соку — ашклянелы хрушч. І яе словы: «Мы іх забілі…» У яе адсутнічаў інстынкт самазахавання, засцярога ад болю. Дзеці спалілі ў двары ката, на дроце матляўся маленькі абвуглены шкілет, быццам дзіцячы, — яна там — пабачыць! На вуліцы аварыя, крык, натоўп, яна там — пабачыць! Я яе адцягваю: «Пойдзем, ну, не трэба. Я не хачу!» Яна, бы ўкапаная, стаіць, вочы прыжмураны. Яна падганяла сябе туды, заганяла, каб стаць моцнай, выкаваць непрабіўны панцыр, збудаваць прытулак з фантазіі і думак, што калі-небудзь навучыцца ратаваць, памагаць. Наіўна спрабавала спасцігнуць тое, што яшчэ ніхто не спасцігнуў: чаму чалавек павінен гэтак пакутаваць? Нават дзіця. У яго ж яшчэ аніякіх грахоў, аніякай віны, хай бы памёр, быццам заснуў. А ён крычыць, як звераня… Яму гэтак баліць… Завошта?

Гэтак баяцца болю і выбраць такі страшны спосаб?! Павесіцца… На вачах у свайго дзіцяці…

Я бясконца пра яе думаю… Яна была самая лепшая з нас. Як мы марылі!

— Інга, калі ты паверыш, што цябе кахаюць?

— Калі мяне возьмуць на рукі і пранясуць праз увесь горад!

Яго звалі Слава. Высокі, дужы. Ён нёс яе праз увесь горад. Прывозіў з поўдня першы бэз, калі ў нас яшчэ снег ляжаў у парках. Пісаў лісты на бяросце і прысылаў іх у вялікіх кардонных скрынках з-пад лялек. Прыгожа… Святочна… Як у садзе… Як яна хацела… Сядзець у белай сукенцы… І стол засланы белым абрусам… Яны пабраліся: яму — дваццаць пяць, ёй — дзевятнаццаць. Яна першая з нашага класа выйшла замуж. Усе дзяўчынкі ёй зайздросцілі. Яшчэ да вяселля мы былі з ёю на іпадроме, глядзелі скачкі, і ў нейкі момант у яе вырвалася: «Я хачу жыць з такім напорам, як яны імчацца! Інакш нічога не адчуеш!» Усё ў яе было з выклічнікамі: не люблю, а моцна люблю, не проста добры чалавек, а вельмі добры чалавек, не проста каханы, а вельмі каханы. Вельмі-вельмі-вельмі!!!

Я памятаю яе шчаслівай:

— Раніцай з ваннай іду на кухню. Азірнулася — ён цалаваў мае сляды. Кахаю яго! Вельмі-вельмі-вельмі!!! Ён вялікае, дужае дзіця. Увесь час хачу ўсміхацца.

Неўзабаве ў яе нарадзіўся Сяргейка.

— Як ты? — званю ёй.

— Вельмі-вельмі-вельмі!!! Цяпер у мяне — двое дзяцей: адзін вялікі, другі — маленькі. Раўнуюць адзін да аднаго. Чалавек жыве на зямлі дзеля неба — вось што я з імі адчуваю, вось як я з імі жыву!!!

Ці кахала яна? Вось гэтага я не ведаю. У яе ўсё па-іншаму. Калі яна кахала, дык каго? Таго, хто быў побач, ці яго ж прыдуманага? Баюся, што яна кахала ідэал, вымысел. Інакш у яе не атрымлівалася. А ён? Ён засынаў ля тэлевізара, бо ўдзень вучыўся на пятым курсе медінстытута, а ўначы падзарабляў на «хуткай дапамозе». У нядзелю яму не хацелася нікуды выходзіць з дому, яна марыла да раніцы блукаць па горадзе, усю ноч размаўляць, запрасіць сяброў, каб усім было добра, радасна. Купацца ў шчасці.

Яна:

— Я хачу, каб штодня, як пасля дажджу… Чыста, нанава…

Ён:

— Я яе не разумею. То ўсміхнецца, абдыме — і тут жа: «Пакінь мяне! Я цябе ніколі не кахала!» Спакую чамадан. Не пускае: «Каханы, адзіны». На каленях стаіць… А назаўтра ўсё спачатку. Фантазёркі… Яны небяспечныя… Ухопяць і трымаюць: ты — не такі, не такі! Задушаць… І самі цнатлівыя, як дзеці.

Раптам высветлілася, што яны зусім розныя, смешна, але нават у гэтым: ён — сава, яна — жаўранак. Пойдуць у кіно — і там пасварацца.

Ён:

— Ненармальная! На экране нехта некага забіў ці разлюбіў — яна плача. Наўзрыд плача. На нас абарочваюцца, мне сорамна.

Яна:

— Пасля фільма мы выйшлі на вуліцу, ліў дождж. Я зняла туфлі і пайшла басанож… Па лужынах… Было гэтак хораша, што ніхто не патрэбен…

Скончылася тым, што ён паехаў у іншы горад. Назусім. Ажаніўся з яе сяброўкай — ціхай, шэранькай. Маленькі Сяргейка спаў цяпер з мамай, уранку цалаваў яе заплаканы твар, суцяшаў: «Мамулька, не плач. Я вырасту і ажанюся з табой». Яна мітусілася, яна ўсё жыццё мітусілася між рэальнасцю і прыдуманым. Хацела, каб яе хтосьці любіў, меў патрэбу ў ёй, «як у хлебе, як у вадзе». Прагнула любві гэтак моцна, палка, што прыдумвала яе, кідалася да людзей, як кідаюцца ўніз з вышыні, пласталася. У кожным з нас ёсць сасуд любві. Калі ён не напоўніцца ў дзяцінстве, дык усё жыццё будзеш пакутаваць ад смагі і неспатоленасці. І не ўратавацца, не ўберагчыся. У яе сасудзе было толькі на самым дне… Бабульчына…

Ну якая ж? Якая ж назва гэтага фільма? Там галоўная гераіня — старая бальшавічка. Яе адведвае па выхадных днях сын, і яна задае яму пытанні, як да сцяны ставіць:

— Чаму аэрапланы сёння не лятаюць?

Сын тлумачыць: маўляў, надвор'е не лётаае.

— Непарадак! Куды глядзіць міністэрства авіяцыі?

Заканчваецца іх сустрэча заўсёды гэтак:

— А дзе вашы блакітныя гарады? — кажа яна. — Чаму вы не працягваеце тое, што мы пачалі? Мы ж расчысцілі вам дарогу…

З гэтай пароды — мама Інгі, яе любімае слоўка «дурнота», а дурнота ўсё, што не тычыцца справы, мэты. Замест дыялога заўсёды маналог:

— У чалавека павінна быць мэта. Вялікая мэта. Толькі лопух жыве дзеля сябе, а чалавек жыве дзеля іншых. Я не разумею вас, што гэта азначае: «Я хачу проста жыць», «Я хачу проста любіць»… Вы ўхіляецеся ад жыццёвай барацьбы, вы здаяце пазіцыі. У мой час была спрэчка фізікаў і лірыкаў, я выбрала фізікаў. Свет належыць рэалістам, а не летуценнікам. Трэба займацца справай, усё іншае — дурнота!

Моцная, прыгожая жанчына. Я не памятаю, каб яна плакала ці аб чым-небудзь прасіла, не — толькі воля і загад. На вуліцы такую напаткаеш — азірнешся. Яе заўсёды саджалі ў прэзідыум, выбіралі дэпутатам, дэлегатам. Муж побач з ёй выдаваў маленькім, непрыкметным. Такім ён быў.

Пасля смерці бабулі Інга (гэта было пры мне) спытала ў маці:

— Што такое смерць?

— Гэта калі цябе не будзе, як бабулі.

— Я ніколі на памру!

— Чаму ты гэтак думаеш? Проста ты яшчэ маленькая.

— Я ніколі не хачу паміраць!!

— Як гэта ты не памрэш? Усе паміраюць. Нават Ленін памёр!

Яны незразумелыя нам, нашы бацькі, але яны пра гэта ніколі не задумваліся. У іх не хапала на нас часу, бо яны перамагалі, аднаўлялі, узводзілі, ахвяроўвалі. Дзеля нас! Дзеля нашай будучыні! Дзе ж яно тое, пра што яны бясконца гаварылі нам з маленства, тое шчаслівае жыццё, якое называлася будучыняй? Паглядзіце ў акно: шэрыя дамы з таннай панелі, кепскія дарогі, брыдкія машыны, стомленыя, зношаныя людзі. А яны ўвесь час кудысьці беглі, спяшаліся, не паспявалі і адмахваліся ад нас: няма калі, няма калі!! Дзе сляды іхняга жыцця, пражыты імі час, куды ён сплыў? Яны ўпэўнены, што жылі дзеля нас. Як ім сказаць, што яны нам ніколі не належалі?..

…Тым днём… За жалобным сталом… Мы баяліся падняць вочы адно на аднаго… Усе сябры Інгі, што сабраліся, нас было шмат… Мы не маглі пайсці з яе хаты, мы гаварылі да раніцы, памятаю абрыўкі нашых гаворак:

— Тры дні таму назад яна пазваніла мне: «Хаджу па горадзе прашу: «Божа, зрабі так, каб мяне забіла машынай!» Але ты чуеш: «Бога няма…»

— Калі ў нас былі практычныя ў моргу, яе ванітавала. «Ну, гэта не бяда, — запэўнівала яна нас спачатку, — да пятага курса прывыкну. Як вы, буду булачкі есці». І праўда — як галодныя, тут труп ляжыць, а побач нашы партфелі з бутэрбродамі і канспектамі. Тое, што на стале пад белай прасціной, для нас ужо нічога агульнага з чалавекам не мае, гэта ўжо нежывое, як глобус. Жыццё пералілося ў нежыццё без імя. Але Інга аднойчы спытала: «Можа быць, гэтага звалі Сяргеем… А яе — Ганнай…» Пасля гэтых слоў як узяць у рукі скальпель? Яна памятала, не магла забыць нікога, іхнія твары, асабліва дзіцячыя…

— І на злосць сабе пайшла ў патолагаанатамы… У судовую экспертызу… Яна занадта напружыла сваю струну…

Што прымушае не знікаць, чапляцца за жыццё тую ж бактэрыю ці чалавека, незалежна ад узроўню свядомасці? Нейкая невядомая хімічная ці касмічная спружына. Зламалася — і ўсе. Як зламалася гэтая спружына ў параненага князя Балконскага. Памятаеце? Вагі гайдануліся… І ён адмовіўся жыць, не захацеў, а колькі біялагічных, фізічных сіл у арганізме, на які тэрмін — гэта ўжо значэння не мае. Я гляджу на яе фатаграфію… «Калі чалавек памірае, змяняюцца ягоныя партрэты…» Яна смяецца… Але ўжо такое адчуванне, што — як за шклом… Не вылучаецца энергія, меней святла… Мы сядзім на траве пад яблыняй… Гэта было ўсяго год назад… У мяне тады толькі што нарадзілася дачка, мы жылі з мужам на кватэры на ўскраіне горада ў прыватным доме з садам. Яна імчалася да мяне праз увесь горад — пакупаць дзіця, спавіць, прынесці вясёлую цацку. Яна нястомна стварала свет, у якім бы яе ўсе любілі, не маглі б абысціся без яе, а любілі яе толькі дзеці. Я чула, як яна размаўляла з Сяргейкам, яму было чатыры гады.

— Мама, — прызнаўся Сяргейка, — я баюся цемнаты.

— Чаму?

— У цемнаце маленькія злосныя чалавечкі… Пад канапай…

— Адкуль яны ўзяліся?

— А людзі як нараджаюцца? З чаго?

— З любві…

— Мама, а гэтыя са смуткасці…

Іншым разам ён уляцеў у пакой, дзе мы сядзелі:

— Мама, хмаркі на каленках у фортачку паўзуць!

Яны жылі на дзевятым паверсе, хмары ў іх бліжэй…

Са мною нешта здарылася, калі я нарадзіла, быццам мяне зацягнула, закружыла віхурай у велізарныя дзверы іншага жыцця, і я растварылася там. Я не спала па начах — дзяўчынка хварэла. У мяне ставала сіл толькі накарміць, памыць, пакласці яе спаць, часам пагуляць і заўсёды — што-небудзь праспяваць. Перастала чуць і разумець усё, акрамя яе малюсенькага існавання: спіць, плача, хоча есці, пачала ўсміхацца. Мяне быццам не было…

Інга прыходзіла, але ўжо рэдка. Выгаворвалася:

— Чагосьці нуда навалілася. Тужліва. Хай бы хто-небудзь прыйшоў і праседзеў побач усю ноч, трымаючы за руку…

Другі раз прыбегла радасная:

— Я напаткала сябра. Ён — архітэктар, будуе прыгожыя дамы. Вясёлы, разумны. Мне з ім добра і лёгка.

Потым яны прыйшлі ўдваіх, і я была ўражана, наколькі намаляваны ёю партрэт не супадаў з рэальнасцю. Нервозны, злосны, пакрыўджаны на ўвесь свет. А дзе ж той вясёлы, разумны?

Яна палохалася таго дня, калі ёй споўніцца дваццаць пяць гадоў, як быццам рысу сабе правяла. Да гэтай рысы яшчэ можна чагосьці чакаць — незвычайнага, выключнага, а за ёй — ужо чужая тэрыторыя, з чужымі законамі, будзённымі і нерухомымі, якіх яна не прымала. Па-мойму, за гэтай рысай яе дагнала рэальнасць.

Апошні яе тэлефонны званок:

— Я вырашыла кінуць інстытут…

— Здурнела! Пяты курс…

— Ты, як мая мама. Яна пагражае, што, як толькі я пайду з інстытута, яе з інфарктам забяруць у рэанімацыю. Як гэта, маўляў, ля самай мэты сысці з дыстанцыі… Быццам я цягнік і здольная рухацца толькі па рэйках… Ты ведаеш, я ўсё-такі не магу больш бачыць мёртвага чалавека! Хворыя, як і жабракі, зводзяць мяне з розуму! Учора хадзіла на рынак… Звар'яцелая жанчына танцавала на плошчы і спявала… Малады хлопец у інваліднай калясцы іграў на баяне… Яму кідалі рублі ў шапку… Ён ні на кога не падымаў вачэй… Тата кажа, што гэтак было пасля вайны…

— А ты каму-небудзь з нашых сказала?

— Каму? Усе разбегліся, кожны цяпер выжывае паасобку…

— Але ж мы…

— Што? Сядзелі да раніцы, спявалі, вершы чыталі? Гэта было ў нейкім іншым жыцці… Ты адышла ад нас і страціла сляды… Сказаць табе, чым займаецца наш Вадзік, які любіў Высоцкага і марыў пра інстытут кінематаграфіі? Перапрадае аўтамабілі… Лёшку бачыла ў горадзе… Беспрацоўны інжынер… Эма едзе з бацькамі ў Амерыку… — І далей штосьці рванае, няўцямнае. — Мяне няма, як быццам я знікаю… Знікла… Я растварылася… Паражэнец… А я не люблю паражэнняў… Я, як усе, як маса… Я жыла ва ўласнай абалонцы, яе праткнулі, як дзіцячы шарык… Няма чым дыхаць… Мяне сцягваюць і сцягваюць у рэальны свет, на гэтую гліну… А птушачка прызвычаілася сядзець на дрэве і спяваць, заплюшчыўшы вочкі… У Сяргейкі, маленькага, нават вушы такія, як у ягонага бацькі… Ён падобны на яго, а не на мяне… Мяне нідзе няма… Я вас усіх падманула… Я ўвесь час іграла нейкую ролю… Хачу ўцячы… Недзе пачаць новае жыццё… Прыгожае… Святочнае… Але не гэтае…

— І-і-нга!

Яна паклала трубку. Я званіла ёй некалькі дзён запар — яна не падыходзіла да тэлефона.

Як гэта здарылася?! Апошняе…

Пра гэта я ведаю толькі са слоў яе мамы. У нас з ёй былі дзве размовы, і мне дагэтуль здаецца, што два розныя чалавекі расказвалі мне адну і тую ж гісторыю…

Першая гаворка была тым днём.

— Памажы мне! — кінулася яе маці да мяне адразу ля дзвярэй, і я ўпершыню бачыла яе сапраўдны твар. — Гэта я яе забіла! Я?! Я выхавана на схемах, жалязяках, я не разумела сваёй дачкі. Яна гаварыла пра нейкае іншае жыццё… Збіралася кудысьці далёка паехаць… Хацела кінуць інстытут, не здаваць экзамены, я сілай падымала яе раніцай з пасцелі: «Не хачу ўставаць. Не хачу нават чысціць зубы». — «Выкінь з галавы гэтую дурноту! Ёсць абавязак! Ты бачыш, як мы з бацькам жывём: што б ні здарылася, трэба ісці на працу. Памятаеш, летась наш Алежык трапіў пад машыну… Яго забрала «хуткая», а я пабегла на завод, бо «гарэў» план, бо ёсць пачуццё абавязку». Я яе апранала, сілком давала ёй тварог ці манную кашу, саджалі з бацькам у машыну і везлі ў інстытут… На практычныя ў морг… Так мы здалі чатыры экзамены… Дзеля яе… Дзеля яе будучыні! Я не адступалася. Яна мне паказвала: «Мама, паглядзі, як трацяць розум: першымі зведваюць гэта валасы, памацай, якія яны ў мяне сталі жорсткія, як з лёскі. А ўсе людзі мне выдаюць падобнымі на жывёлін: у гэтага галава — дзікага вепра, а ў гэтага — бабрыная…» А я запіхвала яе ў машыну і везла ў інстытут. Яе трэба было, як маленькую, на руках люляць… Я не разумела… Пасля інстытута я бегла да сябе на завод… Брала чарцяжы дадому… Сядзела над імі па начах… Спала чатыры гадзіны ў суткі… Дзеля яе… Дзеля яе будучыні! Памажы мне! Можа, я чагосьці не ведала? Гэты яе муж… Паехаў, забраў нават шлюбны пярсцёнак, які ёй падарыў. І гэты новы сябра… Ты яго бачыла? Яна ірвалася з дому, хацела волі. А што яна атрымала? А можа, гэта ўсё-такі выпадковасць?! Памажы!! Яна во ў гэтым пакоі… На поясе ад майго халата… Сяргейка ў куточку гуляў… Домікі з кубікаў складваў…

Праз сорак дзён мы сядзелі за тым жа сталом… Маці паднялася, зноў прыгожая і моцная:

— Надышоў час энергічных, жыццяздольных людзей. Інга не захацела змагацца. Што ж вы такія слабакі? Мы для вас усё зрабілі! Мы для вас жылі! Хоць бы інстытут скончыла… Не дайшла да мэты…

Мне хацелася ўцячы ці крычаць пасля яе слоў. Я абняла Сяргейку:

— Сяргейка, мама паехала.

— Няпраўда, маму закапалі. Яна прасіла: «Ты не бойся. Мяне, быццам зярнятка, закапаюць. Я ўзыду». Я цяпер бабулю буду зваць мамай.

Ён пакуль не ведае, што перад сваім адыходам мама адвозіла яго з гэтага дому да бацькі ў чужы горад. Назаўсёды. Але той адмовіўся — у яго ўжо там, у другой сям'і — хлопчык і дзяўчынка. Яна прасіла: «Я еду вельмі далёка. Я не магу забраць яго з сабой. Ён — мяккі. Мая мама што-небудзь гэткае з яго вылепіць… Я ніколі яго не пазнаю…»

У мяне цяпер нават няма дома, дзе яна была. Я не магу туды пайсці…

Не друкуйце нічога… Усё роўна мы не зразумеем гэтай тайны… Адны здагадкі. Жорсткія і прыблізныя. Калі надрукуеце, дык без майго імя. Я не хачу быць сведкай. Я — не сведка, я — саўдзельнік, як усе. Калі б яе хто-небудзь, хоць бы адзін з нас на самай справе любіў. Кожны раз, як пасля дажджу… Чыста і нанава… (Доўга маўчыць.) Часам я думаю інакш, нават часцей менавіта так думаю: мне журботна, але мне яе не шкада… Я яе разумею… Смерць — гэта яе прытулак…