Зачараваныя смерцю

Гісторыя пра тое, што ўсё роўна яшчэ ёсць хлопцы, якім лягчэй застрэліць сябе, чым страляць у іншых. Уладзімір І-ў — кіроўца, 22 гады

З мацерынага ліста:

«…Калі б мне сказалі, што ты хочаш паўтарыць — нічога не хачу паўтарыць. Адчуванне марна пражытага жыцця. Але жыцця ж і не было, я яго не памятаю, была толькі праца. І што мы пабудавалі?! Жабрачая багатая краіна, зняважаныя дзівосныя людзі. Сталін заліў гэтую зямлю крывёю, Хрушчоў саджаў на ёй кукурузу, а з Брэжнева ўсе смяяліся, але ў сябе дома, на кухні. А свядома ці несвядома мы ўсе ў гэтым удзельнічалі. Шмат разважаючы, я дайшла да самага канца і пачала ганарыцца тым, што мой сын не захацеў гэтак жыць, што ў яго хапіла сілы волі і годнасці пайсці… А ў мяне няма…

Разам са сваім лістом я пасылаю яго дзіцячыя фатаграфіі, у мяне іх — чатыры альбомы, сама друкавала. Каб вы яго проста ўбачылі… Памерлыя дзеці чамусьці заўсёды ўспамінаюцца толькі маленькімі…

Села за пісьмовы стол, узяла ручку… Трэба зноў прайсці той страшны шлях да абрыву… Я — журналіст, мая прафесія — ручка і папера. Калі адысці, не ўзірацца, дык яшчэ можна неяк дыхаць, але варта наблізіцца — у крыві захлынешся. Быў у мяне такі парыў, калі прывезлі яго адзенне, што зберагалася на час следства ў пракуратуры. Апусціла яго ў ванну, і закружылася галава, быццам не ванна, а ўся кватэра ў крыві, і так пацягнула ў гэты родны ярка-чырвоны вір… Не верце, калі кажуць, што накладаюць на сябе рукі слабыя. Адыходзяць моцныя, сумленныя, светлыя. Слабыя могуць спіцца, могуць звар'яцець. А з абрыву падаюць — не мае значэння, пісталет, вяроўка, атрута — толькі моцныя. Я не змагла.

Мне трэба выжыць. Зберагчы розум, каб зразумець і расказаць гэтую звычайную страшную гісторыю. Нашу, расейскую. Хай кінуць мяне ў лагер, запруць у турму, распаленымі абцугамі рвуць маё цела — не зробяць, каб балела мацней. Нельга зрабіць, каб мне балела мацней, чым баліць. Нельга — разумееце?! Калі на экранах мільгацяць знаёмыя абліччы правадыроў, якія «жалезнай рукой заганялі чалавецтва ў шчасце», іх зноў нясуць на чырвоных палотнішчах, я хачу крычаць, як той ноччу, тым ранкам. Там, у мінулым, я люблю толькі яго дзяцінства…

Яму дзевяць гадоў. Памёр наш тата.

— Мама, тата пайшоў гэтак далёка, што я яго ніколі не ўбачу?

Доўга баяўся, калі бачыў, што я сплю: «Ты быццам мяне пакінула, як тата».

Пасля вайны я таксама не любіла глядзець на спячых людзей.

Дарослым я яго памятаю такім, якім ён ляжаў у труне. Амаль незнаёмы мне чалавек, штосьці ў ім нагадвала майго сына, але толькі нагадвала. Гэта светла-русыя, трошкі кучаравыя валасы, прыкрытыя белай касынкай, каб не была відаць рана на правай скроні… Праз чатыры з паловай месяцы я ўбачу яе — на фатаграфіі ў следчага, — падобную на абарваную чорную зорку. І мне стукне ў сэрца вайна… Як ідуць нашы салдаты і просяць: «Дзяўчынка, ты туды не глядзі… Табе яшчэ раджаць трэба будзе…» А там — забітыя ў выгаралых гімнасцёрках, складзеныя, як шпалы… Па даўжыні, па росту… Пашкуматанае жалезам чалавечае цела… Яго вынеслі з хаты, а я шукаю з ім сувязь, недзе ж яго душа блукае ля цела, ля сваіх зямных прывязанасцей. Раніцай пабягу на могілкі, але тут жа вяртаюся… Дома яшчэ ён усюды: яго швэдар, яго любімы кубак для гарбаты, недачытаная кніга з закладкай… А там перада мною адразу, толькі я ўвайду ў вароты, узнікае ўяўленне: вось ён падымае пісталет да скроні, выцягваецца… Вось-вось!!! І тварам уніз, у раздзявалцы, на затаптаную падлогу вуснамі… У мяне мутнеў розум, у галаве біў набатны звон. А вар'яцтва — яно страшней за смерць. Я стала зайздросціць мацяркам, якія сядзяць ля родных магіл, падаюць на іх, абдымаюць…

Як я пасля вайны не любіла глядзець на зброю! Яна ніколі не выдавала мне прыгожай. Малога цалую яго, цалую, каб ён рос ласкавым, пяшчотным. Ён не мог ні ў кога страляць, я яго вельмі шмат у дзяцінстве цалавала.

Нават не памятаю калі, але рана, па-мойму, у пятым класе ён вырашыў:

— Буду выпрабавальнікам машын. Няма нічога прыгажэйшага, чым аўтаралі.

Але ён быў хворы на ныркі, ён прачынаўся ўранку з глыбокімі падковамі-ацёкамі пад вачамі (ці магла я, перажыўшы вайну, бачыўшы смерць і кроў, п'янеўшы і засынаючы ад голаду на хаду, нарадзіць здаровае дзіця!). Дактары суцяшалі, маўляў, хлопец занадта хутка расце, у яго клятчатка рыхлая, вось слёзы і застойваюцца… Ён паступіў ўжо ў вучэльню, на аддзяленне аўтаслесараў, каб вывучыць машыну да астатняй шрубкі. Канчаўся другі год вучобы, калі прарэзлівы боль у левай нырцы аб адным дні паклаў яго ў пасцель — гідранефроз. На рэнтгенаўскім здымку не прагледжвалася ні кавалачка здаровай тканкі. Я была ў роспачы, пакуль мы не трапілі да старога прафесара, які зрабіў цуд: ён аперыраваў некалькі гадзін і ўратаваў нырку. Праз тры-чатыры гады сын быў зусім здаровы…

Жылі мы на адну маю зарплату і яго маленькую пенсію, ледзьве хапала ад палучкі да палучкі. Але тут, у каго перахапіўшы, у чымсьці сабе адмовіўшы, я зрабіла яму падарунак — матацыкл. Хай самы танненькі, але матацыкл — яго мара, яго сон, яго жаданне. Імчацца, рухацца, ляцець!

— Мама, я гэтак доўга праляжаў у пасцелі і прасядзеў у крэсле, — гаварыў ён, — што мне не семнаццаць гадоў, а сто.

І вось тут першы званочак… Званок… Знак бяды…

Паехаў — і няма, няма. Пастаю на балконе, пахаджу па кватэры: дзе ён, што з ім? І навошта я купіла яму гэтую страшную прыгожую цацку? Можа, трапіў пад машыну, урэзаўся ў што-небудзь. Матацыкл лёгкі, як мячык, падаб'юць, скамечаць, як паперку. Дзе ён? Што з ім? Позна ноччу чую ў двары шум (у нас другі паверх — побач). Выглядваю: мой сын нешта цяжкае валачэ на сабе. Ды гэта ж — яго матацыкл!

— Ты сам цэлы? — выбягаю насустрач.

— Мама, яны б'юць…

— Хто? Што?

— Мама, яны б'юць… Я нічога не парушыў, і правы ў мяне былі з сабою. Спыняе міліцыянер і загадвае ехаць у аддзяленне. Пасадзілі ў камеру, а самі ламалі, карэжылі матацыкл. Валачыў яго на сабе праз увесь горад. Дарэмна валачыў — цяпер яму месца на сметніку.

Раніцай прыйшлі ягоныя сябры. Я чула, як яны яго адукоўвалі, вучылі:

— Ты што, з месяца зваліўся? Мент спыняе — даеш яму дзесятку. Зарплата ў іх маленькая, разумееш?

Уладкаваўся кіроўцай у таксапарк. У першыя ж дні ўкралі магнітафон. Паабяцалі навучыць, як выпіваць шклянку гарэлкі адным духам і трохпавярховаму мату — пасвячэнне ў прафесію. У суботу нацямку бег на чорны рынак прыдбаць запчасткі, купляў іх на ўласныя і на маміны грошы.

Не вытрываў, падзяліўся са мною:

— Мама, як жа можна гэтак жыць? Усе крадуць, падманваюць.

Разумная, ідэйна падкаваная мама абурылася:

— Бо ўсе маўчаць! Мы ўсе заўсёды маўчым. Ты павінен выступіць на сходзе!

— Дзякую за параду, — сказаў ён праз некалькі дзён. — Выступіў. Воплескаў не было. Пасля сходу падышоў начальнік: «Ты ў нас надта разумны, тваю маць. Пішы «па ўласным жаданні», тваю маць, ці такі артыкул уляплю, што ў турму сядзеш, тваю маць!» І праз гадзіну далі разлік. Яшчэ і вінен застаўся — трыццаць чатыры рублі «за перавыдаткі паліва».

Я ў гэты час працавала на абласным радыё, «ваявала» за справядлівасць, пісала кнігу пра дзяцей вайны. Я прызнавалася ўжо, што вайна была самым моцным уражаннем майго жыцця. Не для мяне адной, для ўсіх. Пра вайну шмат пісалі, гаварылі; ставіліся фільмы, спектаклі, балеты. Яна быццам усё яшчэ заставалася нормай, мерай рэчаў. Сотні, тысячы магіл у лясах, ля дарог, сярод гарадоў і вёсак нагадвалі і нагадвалі пра яе. Ставіліся новыя помнікі, манументы, насыпаліся скіфскія курганы Славы. Пастаянна падтрымлівалася высокая тэмпература болю… Я мяркую, што яна рабіла нас нячулымі, і мы аніяк не маглі вярнуцца назад, да нормы. Цяпер прыгадваю, як у аповедах былых франтавікоў мяне здзіўляла адна дэталь, якая ўвесь час паўтаралася. Тое, як доўга пасля вайны не аднаўлялася натуральнае стаўленне да смерці — страх, неўразуменне перад ёю. Уяўлялася дзіўным, што людзі так горка плачуць над целам і труною аднаго чалавека. Падумаеш: адзін нехта памёр, аднаго некага не стала? Калі яшчэ зусім нядаўна яны жылі, спалі, елі, нават кахалі сярод дзесяткаў трупаў знаёмых і незнаёмых людзей, што ўспухалі на сонцы, як бочкі, ці ператвараліся пад дажджом і артылерыйскім абстрэлам у гліну, у гразь, раскалашмачаную дарогу. Я сама памятаю, як адразу пасля вайны ехала ў трамваі і раптам крык: крычала жанчына, у яе «зрэзалі» з пляча сумачку. Яна дагнала і схапіла за рукаў бруднага, абарванага хлапчука: «Памажыце! Трымайце! Злодзей! Злодзей!» Яго сталі ўсе біць, штурхаць, яшчэ колькі хвілін — і разарвуць. У мяне падскочыла ад радасці сэрца, калі я ўбачыла ў гэтым натоўпе, што чыніў дзікі суд, маладога афіцэра, у форме, з ордэнамі: уратуе, абароніць! Тое, сведкай чаго я стала, дагэтуль кідае мяне ў дрыжыкі. Ён падцягнуў хлапчука да сябе, узяў яго за руку і пераламаў яе, як палку… І выштурхнуў з трамвая… Ніхто не закрычаў: ні натоўп, ні хлапчаня…

…Ён ляжаў, прыкрыты белай касынкай… І гэтая чорная рваная зорка… Я такія раны толькі на вайне дзеўчынёхай бачыла…

…Колькі было хлапечага гонару, бляску ў вачах, калі яго ўзялі на работу інкасатарам у Дзяржбанк:

— Там такія хлопцы, мама. Біцэпсы — во! А галоўнае — цяпер ні адзін гаішнік не мае права спыніць маю машыну! Разумееш?! А то махне палачкай — і гані дзесятку. Уніжайся.

Раптам зрабілася рэальным наша самае жаданае: ён будзе здаровым, праз тры-чатыры месяцы дактары паабяцалі зняць з дыспансернага ўліку. Зніклі падковы-ацёкі, вочы сталі вялікія і блакітныя. Цяпер ён паступіць у інстытут на завочнае. Што за выпрабавальнік машын без адукацыі, гэта не баранак звычайны круціць. Была ў нас мара недаступная — каляровы тэлевізар. Пашанцавала, узялі ў крэдыт без папярэдняга ўзносу. Ён глядзеў свае любімыя аўтаралі…

Мы былі б шчаслівыя, каб не адна наша гаворка…

— Ты заўсёды мяне вучыла, — пачаў гэтую гаворку ён, — чытай, думай. Вось я і думаю. Мае хлопцы вярнуліся з арміі. Іх не пазнаць. Яны там такое бачылі, перажылі, што гатовы забіваць усіх запар. У нас з табой цікава атрымліваецца: жывём у адным доме: ты — на светлым баку, а я — на цёмным. Ты пішаш нарысы пра слаўных працаўнікоў, табе ўручаюць ганаровыя граматы і кветкі. Ты заходзіш у жыццё з параднага ўваходу, а я з самага ніжняга паверха, з падвала…

— Сын, жыццё бывае жорсткае, але ў ім, як у прыродзе, цемра саступае месца святлу. Мы перамаглі страшнага ворага, неверагоднага — фашызм. Ты ўявіць сабе не можаш, што такое быў апошні дзень вайны! Людзі выйшлі на вуліцы: плакалі, абдымаліся, цалаваліся, спявалі, танцавалі. Яны верылі, што ўсё зло знікне з твару зямлі, усе будуць добрыя, сумленныя, светлыя… Пасля мора крыві, слёз… Я гэта бачыла дзяўчынкай, не магу забыць…

— Чыстыя і светлыя ў псіхушках сядзелі. Іх на пальцах можна пералічыць. Ты што, мама, і праўда верыла, што Сахараў здраднік, вар'ят? А Высоцкі памёр, бо піў… А не з нуды, бяссілля, што гэтую кітайскую крамлёўскую сцяну не прабіць, не ўзарваць? Ад гэтай безвыходнасці можна звар'яцець. Чалавечы розум яе не вытрымлівае. А ты як з іншай планеты на Зямлю спусцілася. Колькі можна пра вайну?! За сорак з гакам гадоў час што-небудзь бы іншае зрабіць і захапляцца…

Калі б з ім побач быў бацька… Мужчына…

…За сцяной прабіў гадзіннік, я налічыла адзінаццаць удараў… Дзе сын? Наша дамова — калі ён затрымліваецца пазней за дзесяць, званіць — выконвалася няўхільна. Дванаццаць… Я кідалася з пакоя на балкон, з балкона — у пакой. Правярала: ці працуе тэлефон, ці спраўны званок у дзверы?

Званок празвінеў… Адчыняю дзверы.

— Мама, хуценька таксісту два рублі, — з гэтымі словамі ён зайшоў у кватэру, з разбітым барвова-сінім тварам, з распухлымі рукамі.

Аддаў таксісту грошы. Не апусціўся, а асеў, як непасільны для самога сябе мех, у крэсла:

— Заўтра прыйду на работу, атрымаю зброю і перастраляю ўсю гэтую свалату! Апошнюю кулю пакіну сабе!

Што здарылася? Што адбылося?

Пабыў у сябрука, ішоў дадому. Спыніўся на мосце — папаліць, палюбавацца на ноч, на зоркі (гэта я ў маленстве навучыла яго глядзець на зоркі ў вадзе — свет у зорках, сын!). Праехала міліцэйская машына — добра, што міма. Не, развярнулася і назад да яго. Падбеглі два міліцыянеры:

— Ты чаго тут стаіш?

— Палю.

— Ідзі ў машыну.

— На якой падставе?

Яны паказалі яму «падставы» — заламалі рукі, білі па твары, па галаве, запхнулі ў машыну, там дратавалі ботамі… Па аперыраванай нырцы… Прывезлі ў аддзяленне міліцыі. Дзяжурыў пажылы маёр, мільганула надзея: гэты разбярэцца, пазвоніць у інкасацыю ці дадому. Пачуў каманду:

— У камеру!

У дванаццаць гадзін вывелі і загадалі падпісаць адну паперыну, што ў п'яным выглядзе перашкаджаў адпачынку працоўных, а другую, што ўсе рэчы яму вернуты.

— Я не быў п'яны і нікому не перашкаджаў, — яшчэ спрабаваў ён штосьці даказаць. — Акрамя дакументаў, якія вы мне вярнулі, у пашпарце ляжалі грошы… Сорак рублёў, чатыры дзесяткі…

— Пасядзі яшчэ гадзінку ў камеры, падумай…

Праз гадзіну ён паставіў подпіс пад абедзвюма паперынамі.

— Мама, ты ж ведаеш, я не баязлівец. Я падпісаў гэтыя паперкі, каб вырвацца адтуль. Мы нічога з табой не дакажам. Яны абаронены мундзірам, а мы перад імі безабаронныя. — І паўтарыў. — Заўтра прыйду на працу, атрымаю зброю і перастраляю ўсю гэтую свалату! Апошнюю кулю пакіну сабе. Я не змагу жыць пасля гэтага ўніжэння! Ты даруй мне, мама, але я не змагу!

Усю ноч я стаяла перад ім на каленях, умольвала. Ён маўчаў.

Дагэтуль шкадую, што не дала сыну выспацца той апошняй яго ноччу на зямлі…

Раніцай ўсміхнуўся мне сваім разбітым тварам:

— Добра, мама, не хвалюйся. Я, пэўна, і не змагу страляць у людзей…

Як я магла адпусціць яго?! Не кінулася ўслед, ведаючы, што праз гадзіну ў ягоных руках будзе пісталет? Я ж думала, што страляюць толькі на вайне… Што вайна даўно скончылася…

Ён не вярнуўся… Ні ноччу а палове другой, ні ў дзве гадзіны… Ніколі…

У пяць раніцы я дамаглася адказу:

— Няшчасны выпадак… Са зброяй…

— Ён жывы?

— Не…

У восем раніцы я была ў інкасацыі. Мяне абступілі з усіх бакоў:

— Мы спыталі, хто яго так размаляваў? Ён махнуў рукой: мужчынскі занятак… Падумалі: можа, з-за дзяўчыны якой… Калі б ведалі… Ён быў вельмі слаўным хлопцам… Можна сказаць — дарослае дзіця…

Дзякую, людцы!

У дзевяць раніцы я была ў начальніка гарадской міліцыі. Той дзень я памятаю па гадзінах, па хвілінах. Розум працаваў дакладна і цвяроза. Я бегла па следзе забойцы, як сабака-сышчык… Тых, хто забіў яго перад тым, як ён зайшоў у раздзявалку і стрэліў сабе ў скронь? Хто ён? Хто яны?

Начальнік міліцыі прачытаў маю заяву:

— А можа, у яго і не было сарака рублёў. А вы міліцыю абвінавачваеце…

Я закрычала ўпершыню за ўсю гэтую невыносную ноч, за асіраціўшую мяне раніцу:

— Вы больш нічога не прачыталі ў маёй заяве?! У мяне сына забілі!!

…Праз некалькі гадоў крымінальную справу спынілі «з-за адсутнасці падзеі злачынства». Мой сын казаў праўду: гэтую сцяну не праб'еш. Я шукала забойцаў… Хто яны? Хто ён? Знішчаліся дакументы, адмаўляліся ад сваіх першых паказанняў запалоханыя міліцыяй сведкі… Мяняліся толькі следчыя… Я шукала забойцу… Баялася звар'яцець ад гэтых слоў, шкадаванняў, папрокаў: што ж ён, як дзіця, падумаеш, стукнулі ў міліцыі… Праз гэта страляцца? Але, мы ўсе гэтак жывём… Псіх…

Але, на вайне страляюць у іншых… І вельмі рэдка ў сябе. На вайне ў людзей іншая псіхіка, інакш не выжыць, не ацалець… Я не вярнулася з вайны… Мы ўсе не вярнуліся з вайны… І я пачала ганарыцца тым, што ён не схацеў гэтак жыць…

Прозвішча маё не называйце. Назавяце, мне будзе зноў боязна выйсці на вуліцу. Не веру, што мы жывем у новым свеце…»