Зачараваныя смерцю

Гісторыя з хлопчыкам, які пісаў вершы праз сто гадоў пасля чацвёртага сна Веры Паўлаўны. Ігар Паглазаў — вучань восьмага класа, 14 гадоў

З аповеда мамы Веры Барысаўны Паглазавай:

— Мяне не пакідае страх, што я хачу пра гэта расказаць, буду спрабаваць перадаць словамі — неназоўнае. Чую словы, выбіраю іх, а тое, што намагаюся вымавіць, — па-за словамі, у іншым вымярэнні. Патрэбны нейкія няведамыя гукі. Якія? Я іх не ведаю. Памятаю: на рынку стаяла жанчына, не старая, купляла яблыкі і расказвала, як яна сына пахавала… Тады я сабе паклялася: «Са мною гэта ніколі не здарыцца…»

Я распавяду вам пра сваё першае жыццё — пра наша жыццё з Ігарам. Бо ў мяне было іх два — з Ігарам і пасля яго. У тым жыцці… З Ігарам… Я была шчаслівая, я была любімая… За тыдзень да той нядзелі я стаяла перад люстэркам, расчэсвала валасы. Ён падышоў да мяне, абняў за плечы: мы стаялі ўдваіх, глядзеліся ў люстэрка і ўсміхаліся.

— Ігарок, — прыхінулася я да яго, — які ты ў мяне прыгожы. А прыгожы ты таму, што я любімая. Калі-небудзь я раскажу табе пра сябе, але апавядаць буду так, каб ты думаў, што ўсё, пра што я кажу, было не са мной, а з іншай жанчынай.

Ён яшчэ мацней абняў мяне:

— Мама, ты, як заўсёды, прыгажэйшая за ўсіх!

Як весела мы смяяліся!

А праз тыдзень майго гэтага жыцця ўжо не было…

Як токам, б'е здагадка: калі мы стаялі перад люстэркам, ён насіў ужо ў сабе гэтую думку пра смерць! Дагэтуль непакой, унутраныя дрыжыкі, што можна пабегчы за ім, запыніць…

…Мы з мужам пазнаёміліся ў дзесятым класе. Хлопчыкі з суседняй школы прыйшлі да нас на танцы. Наш першы вечар я не памятаю, бо Валіка, гэтак зваць майго мужа, я не ўбачыла, а ён мяне прыкмеціў, але не падышоў. Ён нават твару майго не пабачыў, толькі сілуэт… І штосьці яму падказала, голас адкульсьці: «Гэта твая будучая жонка». Так ён мне пасля прызнаваўся. Вось гэты цуд, ён заўсёды быў з намі, ён насіў мяне па зямлі. Я была вясёлая, па-вар'яцку вясёлая, несутрымная. Я кахала мужа, і мне падабалася какетнічаць з іншымі мужчынамі. Гэта як гульня: ты ідзеш, а на цябе глядзяць, і табе даспадобы, што глядзяць, і хай ледзь-ледзь закахана. «І так шмат навошта мне адной?» — часта напявала я ўслед за сваёй любімай Маяй Крысталінскай.

Я імчалася па жыцці і не ўсё запомніла, цяпер выкопваю з памяці, збіраю асколкі…

…Ігарку тры-чатыры гадкі. Я яго пакупала, ён лёг, піжамка на ім:

— Мама, я люблю цябе, як царэўну чароўную.

Працы было шмат. Спачатку выкладала літаратуру ў школе, пасля — у інстытуце. Звычайняя хатняя карціна: я — над кніжкай, ён — у кухоннай шафцы… Пакуль выграбе з яе каструлі, скавародкі, лыжкі, відэльцы, я і падрыхтуюся да заўтрашніх заняткаў.

Тут я павінна запыніцца на адным моманце… На маім стаўленні да літаратуры, да паэзіі. Што б хто ні сказаў, з мяне тут жа выскокваў гатовы радок, куплет ці цэлы верш. Як у актрысы, якая і дома размаўляе чужымі рэплікамі, гатовым тэкстам сыграных п'ес. Я хацела, каб ён рос мужным, дужым, і падбірала яму вершы пра герояў, пра вайну, пра Радзіму. І аднойчы мая мама мне кажа:

— Вера, перастань чытаць яму ваенныя вершы. Ён гуляе толькі «ў вайну».

— Усе хлопчыкі любяць гуляць «у вайну».

— Але ж Ігар любіць, каб у яго стралялі, а ён падаў. Паміраў! Ён з такім жаданнем, захопленасцю падае, што мне бывае страшна. Заўсёды крычыць іншым хлопчыкам: «Вы страляйце, а я падаю». Ніколі — наадварот.

Ці паслухалася я мамы?

І зноў, як токам… Гэта бязмоўнае пытанне… Як жа пераступіў ён цераз нашу любоў да яго? Цераз сваю любоў да нас? Куды пайшоў? Да каго?

Хто яго паклікаў? Хто мог даць яму большую любоў, чым я!

Яго ўжо не было… Я доўга была ў стане слупняка. Сэрца замерла, душа замерла. «Вера», — кліча муж. Я не чую. «Вера», — падыходзіць ён бліжэй. А гук да мяне не прабіваецца… І знячэўку — істэрыка! Я як зараўла, як затупацела нагамі — на сваю маму, маю любую маму:

— Ты вырадак, вырадак-талстоўка! Такіх жа пачвар і нарадзіла! Твае дзеці ўсё жыццё былі пачварамі і вырадкамі, бо ты не вучыла нас жыць для сябе, для свайго жыцця. І Ігарка я выхавала гэткім жа. Чаму ты нас вучыла? Аддай! Усё, усю сябе Радзіме, вялікай ідэі! Вырадкі! Ты ж бачыш, што робіцца навакол! Ты ж не сляпая. Гэта ты вінавата ва ўсім! Ты!..

Мама скурчылася і стала раптам — маленькая-малюпасенькая. У мяне заныла, зашчэміла сэрца. Упершыню за многа дзён я адчула боль. Дагэтуль у тралейбусе паставілі неяк на ногі цяжкі чамадан, а я нічога не адчула. Уначы распухлі ўсе пальцы, і толькі тады я ўспомніла пра чамадан.

Тут трэба яшчэ раз прыпыніцца і распавесці пра маю маму.

Мая мама з таго пакалення нашых людзей, у якіх блішчэлі слёзы на вачах, калі ігралі «Інтэрнацыянал». Яны перажылі вайну і заўсёды памяталі, што яны перамаглі. Калі ўсчыналася гаворка пра тыя ці іншыя цяжкасці, мама ўсіх пераконвала: «Мы такую вайну перажылі!» Варта на нешта паскардзіцца, мы зноў чулі: «Наша краіна такую вайну выйграла!» Праз дзесяць-дваццаць гадоў яна працягвала жыць тымі ж меркамі і паняццямі, якімі жыла тады: локаць да локця, як у адным акопе, у адной зямлянцы. Льва Талстога яна любіла за «Вайну і мір», а яшчэ за тое, што граф хацеў раздаць усё бедным, каб уратаваць душу. Такой была не толькі мая мама, але і яе сябры, паслярэвалюцыйныя інтэлігенты, што ўзраслі на Чарнышэўскім, Дабралюбаве, Някрасаве…

А раптам?.. Раптам у яго не было ўпэўненасці, што смерць — гэта канец? Спыненне? Я, яшчэ працуючы ў школе, заўважыла, што ў юнацтве вельмі трывожыць, хвалюе думка пра смерць. Дзяўчаткі не любяць гаворак пра яе, а вось у хлопчыкаў смерць выклікае цікаўнасць, прываблівае. Гэта я ўсё пасля аналізавала, калі ачуняла…

У цэнтры горада ў нас — старыя «вайсковыя» могілкі. Туды ходзяць, як у сквер, часцей за ўсё маладыя, смяюцца, цалуюцца. Іграюць на гітарах, магнітафон уключаць.

Вяртаецца ён неяк позна.

— Дзе быў?

— Шпацыраваў… Зайшоў на могілкі…

— Чаго гэта ты заблукаў на могілкі?

— Там прыгожа…

…Любімы наш месяц — жнівень. Едзем у лес: я бягу між дрэў і трапляю ў павуцінне, яно ахутвае маю галаву бязважкай чалмой. Потым я знайду сябе ў яго вершы… Як дзяўчынка ляціць, гушкаецца на павуціне… Мамачка-дзяўчынка…

Як ён мог ўпадабаць смерць? За што ён яе палюбіў? Бягу па нашых слядах…

На стале ў яго, у кішэнях, пад канапай я знаходзіла лісткі з вершамі. Ён іх губляў, кідаў, забываў. Я нават не заўсёды верыла, што яны ягоныя:

— Няўжо гэта ты напісаў?

— А што там?

— Ну, гэта старое. Я ўжо забыўся.

— А гэтыя радкі?

— Якія?

Маўчыць.

— Сынок, ты такі радасны, такі прыгожы. Чаму ты пра смерць пішаш?

Паціскае плячыма. Ён сам не мог растлумачыць, адкуль у яго гэтыя словы, гэтая туга.

Пасля знайшла ў Пастарнака… Як ён папярэджваў паэта, што трэба пазбягаць пісаць пра сваю смерць. Кожны напісаны радок у будучым рэалізуецца…

Але я нічога не дапускала, я, што ўсё жыццё выкладала літаратуру, не прадчувала аніякай небяспекі. Вершы ў нашым доме гучалі заўсёды, як гаворка: Ясенін, Пастарнак, Лорка, Мандэльштам… Вы ніколі не заўважалі, што мастацтва любіць смерць? Я таксама гэтага раней не заўважала… Мастацтва любіць смерць, але існуе французская камедыя. Правільна? Чаму ж у нас амаль няма камедый? Бо нам нецікава, сумна проста жыць, радавацца жыццю. Мы любім боль, любім глядзець на смерць. З асалодаю, з якойсьці генетычнай гатоўнасцю мы ідзем на ахвяры, на нягоды. Смерць героя, пакутніка — вось наш ідэал. Хрысціянскі, расейскі, савецкі… Нам даводзілі, што гітара з бантам на сцяне — мяшчанства; калі агонь, дык не ля каміна, а ля вогнішча — піянерскага ці ў чыстым полі, дзе «я знаю, горад будзе, знаю, садам цвісці». Смерць у баі, у палёце… Смерць, якая заўсёды вышэй за жыццё…

І вось аднойчы… Пачынаецца містыка, але ўсё было так. Позні вечар, я ў пасцелі ўжо, перачытваю раман «Майстар і Маргарыта» Міхаіла Булгакава (мая любімая кніга). Даходжу да апошніх старонак… Памятаеце, Маргарыта просіць адпусціць Майстра, а Воланд, дух Сатаны, гаворыць: «Не трэба крычаць у гарах, ён усё роўна прывык да абвалаў, і гэта яго не ўстрывожыць. Вам не трэба прасіць за яго, Маргарыта, бо за яго ўжо прасіў той, з кім ён гэтак прагне размаўляць…»

Нейкая незразумелая сіла штурхнула мяне да канапы, на якой спаў сын. Я ўкленчыла перад ім і шаптала, як малітву:

— Ігарок, не трэба. Любенькі мой, не трэба. — Пачала рабіць тое, што мне ўжо было забаронена, як толькі ён падрос: цалаваць яго рукі, ногі. Ён расплюшчыў вочы:

— Мама, ты чаго?

Зусім спакойным голасам я адказала яму:

— З цябе спаўзла коўдра. Я паправіла.

Ён тут жа заснуў. Я пайшла ў другі пакой і таксама заснула: ранічкаю трэба было бегчы ў інстытут. Што адбылося са мною, я проста не зразумела.

Вясёлы, ён дражніўся са мною, абзываючы «агнявуха-вяртуха». Як лёгка бегла я па жыцці… З якім лёгкім сэрцам…

Адкуль ён гэта ведаў? У чатырнаццаць гадоў… Набліжаўся дзень яго нараджэння і Новы год. Я паабяцала купіць бутэльку шампанскага…

Не, я не хачу канчаць свой аповед гэтак хутка. У нас было ажно чатырнаццаць гадоў шчасця… Чатырнаццаць гадоў без дзесяці дзён…

У мяне два страшныя сны… Адзін, як мы з ім топімся… Ён жа добра плаваў, аднаго разу я рызыкнула паплыць разам з ім далёка ў мора. Павярнулі назад, адчуваю, сілы не хапае — учарэпілася ў яго, ды мёртвай хваткай. Ён крычыць: «Пусці!» Я крычу: «Не магу!» Учарэпілася, на дно яго цягну. Ён усё-такі адарваўся і пачаў мяне падштурхоўваць да берага… Падтрымлівае і падштурхоўвае… Гэтак мы з ім выплылі.

А ў сне я яго не пускаю… Мы і не тонем і не выплываем…Доўжыцца такая схватка на вадзе…

Другі сон… Пачынаецца дождж, але я адчуваю, што гэта не дождж, а зямля сыплецца. Пясок. Пачынае ісці снег, але я па шоргату ўжо чую, што гэта не снег, а зямля… Пясок. Рыдлёўка стукае, як сэрца: шых-шых, шых-шых…

Зноў мяне цягне да канца… Да краю… Не хачу! Не хачу!

Я шмат думаю пра смерць, але я не хачу сябе забіць. А як ён там? Што там?

Ён любіў мора, рэчку, калодзежы. Ён любіў усё, дзе жыла вада, яна яго прыварожвала: «Глядзіш у ваду, а там цемень». Альбо: «Зорка ціхая адна пабялела, як вада. Цемната». Яшчэ: «І вада цячэ адна… Цішыня».

І тут падыходжу да самага жахлівага моманту… Як толькі я на гэта натыкаюся — хуценька адыходжу, адбягаюся ўбок, ці іду-іду, а перад гэтым момантам спыняюся, як укапаная. Не, я памыляюся, а можа, і не. Не, вядома ж, я памыляюся. Гэта самая жахлівая думка, якая прыходзіла да мяне. Усё-такі насмелюся… Вымаўлю… Упершыню вымаўлю яе ўголас, раптам я ад яе такім чынам пазбаўлюся. У мяне няма іншага спосабу выкінуць яе з душы, акрамя як наважыцца сказаць… Выцягнуць з сябе…

Кожны год я пісала новы рэферат, які пасля павінна была абараняць на кафедры ў інстытуце. Як заўсёды, дома абмяркоўвалі яго разам. Я чытала за вячэрай свае выпіскі, вершы, упадабаныя цытаты. «Паэты, што аддалі жыццё народу, у народзе застаюцца назаўжды» — так была пазначана мая тэма. Хто ёсць паэт? Які ў яго непазбежны лёс у Расеі! Лёс памерці… У сувязі з гэтым мы шмат гаварылі дома пра смерць, пра бацькаўшчыну. З мяне, як з каляднага меха, сыпалася і сыпалася… Цытаты пра нашу дарагую Радзіму, пра тое, што маці-жабрачка даражэй за ўсё… Мой любімы эпіграф да ўсяго ў нашай гісторыі: «Люблю Айчыну я, ды дзіўнаю любоўю…» Паўтарала, як Блок у пісьме да маці пасля вяртання з-за мяжы пісаў, што Радзіма адразу паказала яму і свіны лыч, і боскае аблічча. Націск, вядома, рабіўся на боскае.

Што яшчэ адбывалася гэтым апошнім годам? Ігар ездзіў у Маскву на магілу Высоцкага. Закахаўся ў дзяўчынку Наташу, пасля штосьці ў іх разладзілася, ён пакінуў гаварыць пра яе вершамі. Узяў і пастрыгся нагала, стаў вельмі падобны да Маякоўскага.

Апошняе лета… Загарэлы. Вялікі, дужы. Яму давалі на выгляд васемнаццаць гадоў. Паехалі на канікулы з ім у Талін. Ён быў там другі раз, вадзіў мяне паўсюль, па розных закавулках. За тры дні мы «жахнулі» кучу грошай. Начавалі ў нейкім інтэрнаце.

Я хацела, каб ён стаў доктарам… Яшчэ нічога не здарылася. Аніякага намёку, а на мяне знячэўку набягалі прыступы нямога адчаю: «Не хачу, каб ён быў паэтам! Не хачу!» А ён пісаў і пісаў вершы…

Апошні месяц… У мяне памёр брат. Калі б можна было павярнуць час назад, я не брала б у тыя дні з сабой сына. Але ў нас у радзіне мала мужчын, і ён мне памагаў, міжволі выходзіла, што меў дачыненне да смерці. Глядзеў на яе, прывыкаў. У паэзіі, кіно — смерць прыгожая: на хаду, на ляту… Трупа няма, трупа мы не бачым… Як яго мыюць, апранаюць… Як ужо на другі дзень паяўляецца пах… Нічога гэтага ў мастацтве няма. Пасля таго, як ужо было позна баяцца, у мяне ўзнік страх, што ён падглядваў за смерцю, занадта доўга ля яе знаходзіўся: «Ігар, перастаў кветкі… Прынясі крэслы… Схадзі прынясі хлеба…» Вось гэтая звычайнасць рэчаў, якія адбываюцца побач са смерцю, магла падзейнічаць на яго нечаканым чынам. Тут усё магло паяднацца: і жаданне перажыць тое, пра што хацеў напісаць, і непасільна жахлівыя для яго ўзросту пытанні — чаму, куды?

Прыехаў аўтобус. Усе сваякі селі, майго сына няма.

— Ігар, дзе ты? Ідзі сюды.

Ён заходзіць — месца вольнага няма.

Ці то ад штуршка, ці то… Аўтобус крануўся, і брат на імгненне расплюшчыў вочы. Благая прыкмета — у сям'і будзе яшчэ адна смерць. Я думала… мая мама, баялася за яе сэрца… Сталі апускаць труну ў дол, штосьці ўпала туды, я скачу ў гліну, дастаю. Ніхто ў дол не скача… Благая прыкмета… На памінках усе селі, усім крэслаў хапіла, і зноў за гэтым сталом Ігару месца няма…

Калі б можна было павярнуць назад… Я не дала б яму глядзець на смерць… Узірацца…

…А зараз па гадзінах… Чатырнаццатага снежня… Раніцай… Я мыюся, адчуваю: стаіць у праёме дзвярэй, трымаючыся абедзвюма рукамі за вушакі, і пільным поглядам абводзіць ванную, пасля мые рукі, твар…

— Што з табой? Сядай за ўрокі. Я хутка вярнуся.

Моўчкі павярнуўся і пайшоў у свой пакой.

Я спаткала сяброўку. Яна звязала яму модны пуловер. Мне хацелася зрабіць яму прыгожы падарунак у дзень нараджэння. Прынесла дадому, муж насварыўся: «Няўжо ты не разумееш, што пакуль нельга, каб ён насіў такія дарагія рэчы».

На абед дала яго любімыя пельмені. Звычайна талерку з дабаўкай просіць, а тут паторкаў відэльцам і пакінуў.

— Што-небудзь у школе здарылася?

Маўчыць. Тут я заплакала, у мяне чамусьці слёзы руччом паліліся. Сама злякалася — я плакала гэтак наўзрыд упершыню за многія гады. На пахаванні брата са мною такога не было. І ён спалохаўся моцна, я нават пачала яго суцяшаць.

— Памерай пуловер.

Апрануў.

— Падабаецца?

— Вельмі.

Зазірнула праз нейкі час да яго ў пакой: ён чытаў Пушкіна. У другім пакоі бацька друкаваў на машынцы. У мяне балела галава, і я задрамала. Калі пажар, людзі спяць мацней, чым звычайна… На бяду… Я пакінула яго за сталом… Цімка, наш сабачка, ляжаў у вітальні. Не забрахаў, не заенчыў…

Не памятаю, колькі часу мінула, расплюшчваю вочы: ля мяне сядзіць муж.

— А дзе Ігар?

— У туалеце. Запёрся. Напэўна, вершы свае бубніць, з гадзіну ўжо.

Дзікі, немы жах падкінуў мяне ўгору. Падбягаю, стукаю, грукаю ў дзверы. Б'ю рукамі, нагамі. Цішыня. Клічу, крычу, упрошваю. Цішыня. Муж шукае малаток, сякерку. Узломвае дзверы… У старэнькіх штоніках, швэдары, хатніх тапках… На нейкім раменьчыку… Схапіла, панесла… Мяккі, цёплы… Пачалі рабіць штучнае дыханне… Выклікалі «хуткую дапамогу»…

Як жа я спала? Чаму Цімка не адчуў? Сабакі такія чуйныя… Я сядзела і глядзела ў адну кропку… Як вар'ятка… Мне далі ўкол і я кудысьці правалілася… Раніцай разбудзілі:

— Вера, падымайся. Пасля сабе не даруеш.

«Ну, зараз я табе дам, ты ў мяне атрымаеш», — падумала я, і тут да мяне даходзіць, што «даваць» няма каму.

Ён ляжаў… На ім той пуловер, які я падрыхтавала яму на дзень нараджэння… Усё знаёмае, роднае — твар, вусны, рукі… Я дакранаюся да яго… І ён дакранаўся да мяне… Яшчэ дзень мы былі разам…

Не затрымаць… Не запыніць… Не падштурхнуць да берага… Можа, я занадта моцна яго любіла? Як нельга любіць?..

— Я не ведала, куда мне бегчы. У царкве малілася, але баялася прызнацца, што ён скончыў самагубствам. Ходзіш і на неба глядзіш… На неба… На неба… На неба… Крычаць пачала не адразу, праз некалькі месяцаў. Але слёз не было. Крычаць крычала, а не плакала. І толькі калі адноечы выпіла шклянку гарэлкі — заплакала. Пачала піць, каб плакаць… Пачала чапляцца за людзей. У адных нашых сяброў мы праседзелі, не выходзячы з кватэры, два дні. Зараз разумею, як ім было цяжка, як мы іх мучылі. Мы ўцякалі са свайго дому… Як заставаліся, я адчыняла дзверы ў туалет, стаяла і глядзела: на тую трубу ад выцяжкі, на тыя сцены… Пакуль муж не адцягне… Двойчы хацелі памяняць кватэру, ужо дакументы падрыхтуем, людзей абнадзеім, спакуем рэчы… І не магу з кватэры выйсці, нешта вынесці… Не для мяне гэтае выйсце — пачаць новае жыццё… Я сноўдалася па крамах, падбірала яму рэчы: вось гэты швэдар — ягоны колер, і гэтая сарочка…

Якаясьці па ліку вясна… Якая — не памятаю. Прыходжу дадому, кажу мужу:

— Ведаеш, сёння я спадабалася аднаму мужчыну. Ён хацеў прызначыць мне спатканне.

І мой муж адказвае:

— Як я рады за цябе, Верачка. Ты вяртаешся…

Бязмежна была я ўдзячна яму за гэтыя словы.

Тут я хачу распавесці пра свайго мужа. Ён — фізік, сышліся вада і полымя. (Памаўчаўшы.) Не, пра каханне, як і пра смерць, немагчыма расказаць. Я кахала… Чаму кахала, а не кахаю? Бо той мяне няма… А сябе новую, акрыялую, я не ведаю… Не разумею…

Уначы ляжу з расплюшчанымі вачамі. Званок. Выразна чую званок у дзверы.

Раніцаю расказваю мужу. Ён:

— А я нічога не чуў.

Апошні раз — званок. Я не сплю, паварочваю вочы на мужа: ён таксама прачнуўся.

— Ты чуў?

— Чуў.

І Цімка кругі робіць ля ложка, як па следу за кімсьці… Я некуды падаю, у нешта цёплае… І бачу такі сон…

Невядома дзе выходзіць да мяне Ігар у тым адзенні, у якім мы яго пахавалі.

— Мама, ты мяне клічаш і не разумееш, як мне цяжка да цябе прыйсці. Перастань плакаць.

Дакранаюся да яго, ён мяккі.

— Табе было добра дома?

— Вельмі.

— А там?

Ён не паспявае адказаць, знікае.

З той начы я перастала плакаць, пачала гаварыць яму толькі ласкавыя словы: «Ты — самы добры. Самы прыгожы. Самы лепшы».

І ён стаў сніцца мне маленькім, толькі маленькім. А я чакаю яго вялікага, каб пагаварыць з ім, зразумець яго…

Гэта быў не сон… Я толькі заплюшчыла вочы… Дзверы ў пакой расчыніліся… Дарослым, якім я яго ніколі не бачыла, ён зайшоў на імгненне… У яго быў такі твар, што я зразумела: яму ўжо ўсё адно, што тут адбываецца. Нашы гаворкі пра яго, успаміны. Ён ужо зусім далёка ад нас…

Тады я захацела нарадзіць… Цяжка хварэла, я не павінна была раджаць, але нарадзіла. Дзяўчынку… Мы да яе адносімся, быццам яна не наша дзяўчынка, а Ігарава дачушка. Я баюся яе гэтак любіць, як любіла яго, я не магу яе гэтак любіць… Хачу пакінуць інстытут… Ува мне няма святла і радасці… Я чытаю вершы, і мне здаецца, што ўсе яны пра смерць…

У Бэлы Ахмадулінай ёсць такія радкі:

А можа, ён толькі хацеў зазірнуць за край? Не верыў, што не вернецца?

«Зачыняю дзверы, якіх не адчыніў…» — так пасля назвалі кнігу ягоных вершаў.

Ёсць у мяне адна жахлівая думка: а раптам бы сам ён распавёў зусім іншую гісторыю?..