Зачараваныя смерцю

Гісторыя чалавека, які ляцеў, бы птушка. Іван Машавец — аспірант філасофскага факультэта, 33 гады

З аповеду сябра, аспіранта філасофскага факультэта Ўладзіміра Станюкевіча:

— …Ён, вядома, хацеў адысці непрыкметна. Быў вечар. Прыцемкі. Але некалькі студэнтаў з суседняга інтэрната бачылі, як ён скокнуў. Ён расчыніў акно ў сваім пакоі насцеж, стаў на падваконнік і доўга глядзеў уніз. Пасля павярнуўся спінаю, вельмі моцна адштурхнуўся і паляцеў… Ён ляцеў з дванаццатага паверха…

Ішла міма жанчына з малым хлопчыкам. Малое падняло ўгору галаву:

— Мама, глядзі: дзядзька, як птушка, ляціць.

Ён ляцеў пяць секунд…

Усё гэта мне расказаў участковы міліцыянер, калі я вярнуўся ў інтэрнат. (Я аказаўся адзіным, каго ў нейкай меры можна было назваць ягоным сябрам.) На другі дзень у вячэрняй газеце я ўбачыў здымак: ён ляжаў на асфальце тварам уніз… У позе чалавека, які ляціць…

Вядома, я магу паспрабаваць сёе-тое сказаць… Хоць усё няпэўнае… Мы з вамі не выберамся з гэтага лабірынта… Гэта будзе вытлумачэнне частковае, вытлумачэнне фізічнае, а не духоўнае. Існуе, напрыклад, служба даверу. Чалавек звоніць туды і прызнаецца: «Я хачу накласці на сябе рукі». За пятнаццаць хвілін яны яго адгаворваюць. Яны высвятляюць прычыну. Але гэта — не прычына, а спускавы кручок…

За дзень перад гэтым ён напаткаў мяне на калідоры:

— Зайдзі абавязкова. Трэба пагаварыць.

Увечары некалькі разоў я стукаўся да яго, ён не адчыняў. Праз сцяну (нашы пакоі побач) я чуў: ён — там. Ходзіць. Туды-сюды. Мітусіцца. «Ну, — думаю, — зайду заўтра». Заўтра я размаўляў з міліцыянерам.

— Што гэта? — міліцыянер паказаў мне быццам знаёмую папку.

Я нахіліўся над сталом:

— Гэта яго дысертацыя… Вось тытульны ліст: «Марксізм і рэлігія».

Усе старонкі былі перакрэслены. І чырвоным алоўкам — па дыяганалі, наводмаш: «Глупства! Трызненне! Хлусня!!» Яго почырк… Я пазнаў…

Ён увесь час баяўся вады… Яшчэ са студэнцтва я памятаю, што ён баяўся вады. Але ніколі не гаварыў, што баіцца вышыні…

Не атрымалася дысертацыя, ну і ліха з ёй! Трэба прызнаць сябе палоннікам утопіі… Ці ж скакаць з-за гэтага з дванаццатага паверха? Колькі людзей сёння перапісваюць свае кандыдацкія, доктарскія, а колькі баяцца прызнацца ўслых, як яны ў іх называліся. Сорамна, няёмка… Можа, ён вырашыў: я скіну і гэтыя апраткі, і гэтую фізічную абалонку…

Логіка паводзін не вяла да гэтага, а дзеянне адбылося… Ёсць такое паняцце, як лёс. Табе дадзена праграма… Ты ўзышоў… Чалавек ці ўзыходзіць, ці апускаецца… Я мяркую: ён верыў, што ёсць другое жыццё… У тонкім пласце… Ці быў ён вернікам? Тут ёсць запытанне… Калі была ў яго вера, дык без пасрэднікаў, без культавых устаноў, без самога абраду. Але для верніка самазабойства немагчымае, ён не адважваецца парушыць план Бога… Перарваць нітку… У атэіста пускавы механізм спрацоўвае прасцей. Ён не верыць у другое жыццё, не палохаецца. Што такое семдзесят ці сто гадоў? Нейкае імгненне, пясчынка. Малекула часу…

Аднойчы мы з ім размаўлялі аб тым, што сацыялізм не вырашае праблему смерці ці хоць бы старасці. Праходзіць міма…

Я быў сведкам, як у букіністычнай краме ён пазнаёміўся з нейкім ненармальным. Той таксама корпаўся ў старых кнігах аб марксізме, як і мы. Потым мне расказаў: «Паслухай, што ён сказаў: «Гэта я — нармальны, а ты — пакутнік». Ты ведаеш: яго праўда». Я думаю: ён быў шчырым марксістам і прымаў марксізм як гуманітарную ідэю, для якой «мы» — куды больш, чым «я». Як нейкую адзіную планетарную цывілізацыю ў будучым… Зойдзеш да яго ў пакой, ён ляжыць, абклаўшыся кнігамі: Пляханаў, Маркс, біяграфіі Гітлера, Сталіна, казкі Андэрсэна, Бунін, Біблія, Каран. Усё гэта ён чытае адначасова. У памяці зберагліся абрыўкі ягоных думак, але толькі абрыўкі. Я ўзнавіў іх пасля ўжо… Шукаю сэнс ягонай смерці… Не зачэпку, не прычыну… Сэнс! У ягоных словах…

— У чым розніца паміж вучоным і святаром? Святар тое, што не спазнана, спазнае праз веру. А вучоны спрабуе пранікнуць у Нешта праз факт, праз веды. Веды рацыянальныя. Але вазьмі, напрыклад, смерць. Проста смерць. Смерць далей за думку…

Мы, марксісты, узялі на сябе ролю царкоўных служак. Мы сказалі, што ведаем адказ на пытанне: як зрабіць усіх шчаслівымі. Як?! Любімая кніга майго дзяцінства — «Чалавек-амфібія» А. Бяляева. Я нядаўна яе перачытаў. Гэта ж адказ усім утапістам свету… Бацька робіць з сына чалавека-амфібію. Ён хоча падараваць яму сусветны акіян, ашчаслівіць, змяніўшы чалавечую прыроду. Геніяльны інжынер… Яму мроіцца, што ён пранікнуў у тайну… Што ён — Бог! Але ён зрабіў сына самым няшчасным сярод людзей… Прырода не адкрываецца чалавечаму розуму… Яна яго толькі заманьвае…

Ці вось яшчэ некалькі ягоных маналогаў. Як я іх запомніў…

— Феномен Гітлера яшчэ доўга будзе трывожыць чалавечы розум. Узбуджаць. Усё-такі, як запускаецца механізм масавага псіхозу? Мацяркі на выцягнутых руках неслі дзяцей: «На, фюрэр, вазьмі!!»

Мы — спажыўцы марксізму. Хто можа сказаць, што ён ведае марксізм? Ведае Леніна, Маркса? Ёсць ранні Маркс… І Маркс у канцы жыцця… Гэтыя паўтоны, адценні, уся гэтая квітнеючая складанасць нам невядомая. Ніхто прыросту ведаў не дае. Мы ўсе — інтэрпрэтатары…

Цяпер мы завязлі ў мінулым, як раней у будучыні. Мне таксама здавалася, што я ўсё жыццё гэта ненавідзеў, а выходзіць, любіў. Люблю?.. Няўжо можна любіць гэтую лужыну крыві? Гэтыя могілкі? З якога бруду, з якога кашмару… На якой крыві ўсё замешана… Люблю!

Прапанаваў нашаму прафесару новую тэму для сваёй дысертацыі: «Сацыялізм як інтэлектуальная памылка». А ён адказаў: «Блюзнерства». Маўляў, з такім жа поспехам я магу ўзяцца за расшыфроўку Бібліі ці Апакаліпсіса. Што ж, блюзнерства — таксама творчасць… Стары ў разгубленасці. Ты ж ведаеш: ён не з далдоншчыкаў, але тое, што адбылося, для яго асабістая трагедыя. Мне трэба перапісаць дысертацыю, а як яму перапісаць жыццё? Зараз кожны з нас павінен рэабілітаваць сябе. У псіхіятрыі ёсць такая хвароба — раздваенне-растраенне асобы. Хворыя на яе забываюць сваё прозвішча, сацыяльнае становішча, сваіх знаёмых і нават дзяцей, сваё жыццё. Растраенне асобы… Гэта калі чалавек не можа спалучыць свой пункт гледжання, афіцыйны погляд ці дзяржаўную веру і свае сумненні, наколькі слушна тое, што ён думае, і тое, што ён гаворыць… Асоба дваіцца, траіцца… У псіхбальніцах процьма настаўнікаў гісторыі, выкладчыкаў ВНУ… Чым лепш яны навучалі, тым больш разбэшчвалі… Сама меней, тры пакаленні… І яшчэ некалькі заражана… Але як таемна ўсё выслізгвае ад вызначэння… Спакуса ўтопіі…

Як у Джэка Лондана… Памятаеш ягонае апавяданне пра тое, што жыць можна і ва ўціхамірвальнай сарочцы? Трэба толькі скурчыцца, уціснуцца і прывыкнуць… І нават будзеш бачыць сны…

Цяпер я аналізую… Спрабую прасачыць ход яго думак… І я разумею, што ён рыхтаваўся да адыходу…

П'ём гарбату, ён знячэўку кажа:

— Я ведаю свой тэрмін…

— Ваня, ты што! — не стрымалася мая жонка. — Мы цябе толькі ажаніць сабраліся.

— Я пажартаваў. А вось жывёла ніколі не канчае жыццё самагубствам. Не парушае ходу…

Назаўтра пасля гэтай гаворкі кастэлянка знайшла ў бачку для смецця яго амаль новы касцюм, і пашпарт ляжаў у кішэні. Прыбегла да яго. Ён збянтэжыўся, прамармытаў нешта накшталт таго, што быў п'яны. А ў рот жа не браў! Пашпарт пакінуў сабе, а касцюм ёй падараваў: «Ён мне не патрэбны ўжо».

Ён вырашыў скінуць гэтыя апраткі, гэтую фізічную абалонку. Але ён танчэй і падрабязней за нас ведаў, што яго чакае там. Ды яму падабаўся ўзрост Хрыста…

Можна падумаць, што ён звіхнуўся. Але за некалькі тыдняў да гэтага я слухаў ягоны рэферат… Жалезная логіка… Бліскучая абарона!

Ці трэба ведаць чалавеку свой час? Я быў знаёмы з адным чалавекам, які яго ведаў. Таварыш майго бацькі. Калі ён ішоў на фронт, цыганка яму наваражыла: хай не баіцца куль, бо на вайне не загіне, а памрэ ў пяцьдзесят восем гадоў дома ў крэсле. Ён прайшоў усю вайну, лез пад кулі, праславіўся адчайным хлопцам, яго пасылалі на самыя ліхія справы. Вярнуўся без драпіны. Да пяцідзесяці сямі гадоў піў, паліў, бо ведаў, што памрэ ў пяцьдзесят восем гадоў, а да гэтага тэрміну можна ўсё. Апошні год жыцця ён пражыў страшэнна… Ён увесь час баяўся смерці… Чакаў яе… І памёр у пяцьдзесят восем гадоў дома… У крэсле ля тэлевізара…

Ці лепш чалавеку, калі кола акрэслена? Гэтая мяжа паміж тут і там? Тут пачынаецца запытанне…

Аднаго разу я параіў яму пакорпацца ў дзіцячых згадках, жаданнях, пра якія марыў, а пасля забыў. Іх можна зараз здзейсніць… Ён ніколі не гаварыў са мной пра сваё дзяцінства. Раптам разгаварыўся. З трох месяцаў ён жыў у вёсцы з бабуляй. Калі падрос, станавіўся на пень і чакаў маму… Мама вярнулася, калі ён скончыў школу, з трыма брацікамі і сястрычкамі — кожнае дзіця ад іншага мужчыны. Вучыўся ва ўніверсітэце, пакідаючы сабе дзесяць рублёў, рэшту стыпендыі пасылаў дадому. Маме… «Я не памятаю, каб яна мне што-небудзь памыла, хоць бы адну насоўку. Але ўлетку я зноў паеду ў вёску: пераклею шпалеры, палатаю плот. І калі яна скажа мне ласкавае слова, я буду шчаслівы…»

У яго ніколі не было дзяўчыны…

…Прыехаў па яго з вёскі ягоны брат. Ён ляжаў у моргу… Пачалі шукаць жанчыну, каб памыла, апранула. Ёсць такія жанчыны, якія гэтым займаюцца. Яна прыйшла п'яная. Я сам апрануў яго…

У вёсцы сядзеў з ім уначы адзін. Сярод дзядоў і бабуль. Брат не ўтоіў праўду, а я ж прасіў яго не гаварыць нічога хоць бы маці. Але сп'яна ён прагаварыўся. Два дні ліў дождж. На могілкі машыну з труной цягнуў трактар. Бабулі баязліва і старанна жагналіся: «Саграшыў чалавек…» Поп не даваў хаваць на могілках: грэх недаравальны… А старшыня сельсавета прыехаў на «газіку» і дазволіў…

Вярталіся на змярканні. Мокра. Занядбана. П'яна. Падумалася, што праведнікі і летуценнікі чамусьці заўсёды выбіраюць такія мясціны. Яны толькі тут і нараджаюцца… Усплылі ў памяці нашыя гаворкі пра марксізм як пра адзіную планетарную цывілізацыю. Пра тое, што першым сацыялістам быў Хрыстос. І пра тое, што тайна марксісцкай рэлігіі нам да канца не зразумелая, хоць і стаім па калена ў крыві.

Селі за стол. Мне адразу налілі шклянку самагонкі. Я выпіў…

Праз год мы з жонкай зноў прыехалі на могілкі…

— Яго там няма, — сказала жонка. — Раней мы прыязджалі ад яго, а цяпер да помніка. Памятаеш, як ён раней усміхаўся з фатаграфіі…

Значыць, ён пайшоў ужо далей. Жанчына больш чуйны апарат, чым мужчына, яна гэта адчула.

Пейзаж быў той самы. Мокра. Занядбана. П'яна. Яго маці насыпала нам на дарогу яблыкаў. П'янаваты трактарыст падвёз да аўтобуса…