Зачараваныя смерцю

Гісторыя чалавека, які ваяваў у сорак першым і не думаў, што калі-небудзь пачуе: «Навошта ты перамог? мы б цяпер баварскае піва пілі…». Мікалай Севасцьянавіч Кулажанка — былы франтавік, 70 гадоў

— Што вы мяне катуеце? Вам гэта трэба для літаратурнага эксперыменту, а з мяне душу дасталі. Душа плача… (Маўчыць.) Калі ўспомніць, дык за ўсё маё жыццё добра мне было толькі на вайне… Кроў, вошы, смерць… Але там усё было ясна, у нас ва ўсіх — адна Радзіма і адзін вораг. І ніколі мы так не любілі, не шкадавалі адзін аднаго, як у вайну. Мы былі разам, як пальцы ў кулаку. Гэта няпраўда, што сацыялізму ніколі не існавала. Ён быў адзін раз… У вайну… Я — сведка… (Маўчыць.) Нікому не патрэбны сведка… Старое пудзіла… Жыццё выкідвае наша пакаленне… Мы ўжо лішнія… (Маўчыць.)

Мне гэта крыкнулі ў твар… Гэта прысуд… (Маўчыць.) Ву-у-нь там, злева, за заводскім комінам… (Падыходзіць да акна і паказвае.) Наш гарадскі парк… Фантан там, праўда, без вады, не працуе, брацкая магіла загінуўшым пры вызваленні горада. Горад невялікі, але ўсё ў нас, як належыць, як ува ўсіх. Ля помніка заўсёды праходзілі школьныя лінейкі. Запрашалі нас, ветэранаў. Мы завязвалі чырвоныя гальштукі. Жонка ў мяне, як кажуць, таксама карэнная франтавічка. Дзяўчынкай на фронт пайшла, у першы дзень вайны. Любенькая мая, мы цяпер, як бежанцы… На сваёй Радзіме… Я па тэлевізары бачыў: кран валок памнік Дзяржынскаму… Тварам долу… Па асфальце… А маладыя радаваліся смяяліся, елі марожанае… Гэта ж было пахаванне! Хоць бы адзін шапку зняў! Не, яны — не нашы дзеці! Я не ведаю, я не разумею, адкуль яны прыйшлі. Дзе нарадзіліся? Ад каго? Вось у гэтым нашым парку (не называйце горад, бо мне сорамна, тут мяне кожны ведае), дык вось тут мяне, як гэты помнік, валаклі тварам долу… Дык жа ён мёртвы, Жалезны Фелікс… А я — жывы. Трое хлапчукоў, па шаснаццаць-семнаццаць гадоў… Я іду па алеі, а яны мне насустрач… З імі чорная аўчарка, маладыя любяць вялікіх сабак… Алея вузкая. І я адразу здагадваюся, што саступіць дарогу ім павінен я, стары чалавек з ордэнскімі калодкамі і значком «50 гадоў у КПСС»… Вядома, я выйшаў адзін… З гэтым значком, які ўжо не носяць, усе знялі… А я ад яго не адмовіўся. Гэта мая партыя, я ёй жыццё аддаў. Нельга адабраць у чалавека веру за адзін дзень. Раней хлапчукі глядзелі на мой пінжак і ў іх вочы загараліся. Яны мне зайздросцілі. Нам зайздросцілі, нашаму пакаленню. А цяпер у іх гэтак вочы гараць, калі бачаць якога-небудзь замежніка… Ідуць, значыцца, яны, размаўляюць гучна, шумна… Штосьці ўсярэдзіне мне падказвае — сыдзі! Цела стала бязважкім, я яго не адчуваю… Як у рукапашнай: толькі што каска абручом сціскала галаву, падымаешся ў атаку з аголеным штыком — каскі на галаве ўжо не адчуваеш… Цябе штосьці нясе… «Узяць! Джэк, узяць яго!» — чую я вясёлую каманду. На роднай мове… Ціха, спакойна вакол, ніхто не страляе… «Узяць! Джэк, узяць яго!» Яны крычалі весела і гарэзліва… Сарвалі мой значок «50 гадоў у КПСС»… Тапталі яго… Весела! Памятаю, што зваліліся акуляры… Я не бачыў твараў… Толькі цені… Маладыя, вясёлыя цені… Яны скакалі вакол мяне… Як чэрці…

— Што ты начапіў, старая прыручаная малпа? Старое пудзіла! Другі раз і калодкі твае паляцяць! Пераможца! Калі б ты не перамог, мы б цяпер баварскае піва пілі…

…Я стаяў ля свайго дома і не пазнаваў яго. Я забыўся: хто я? Як мяне завуць? Дзе я жыву? Ужо цямнець стала, а я не мог знайсці і ўспомніць свой дом, пакуль дачка не ўбачыла мяне з балкона. Яна пабегла шукаць значок. Не знайшла. Я ляжаў на канапе з заплюшчанымі вачамі…

— Тата, — сказала раніцаю дачка, — ты лепш не выходзь на вуліцу. Чаго ты плачаш? Я даўно казала: «Здымі гэты значок». Увечары завязу цябе на дачу. Мама варэнне варыць, ты будзеш паліваць агуркі…

Старая прыручаная малпа… Старое пудзіла… Ты чуеш? Табе засталося адно паліваць агуркі…

Яны ўсе пайшлі: дачка і зяць на работу, унук — у вучэльню, жонка была на дачы — я ўключыў газ… Я хачу памерці камуністам, я хачу памерці савецкім чалавекам… (Плача.) Суседзі пачулі пах газу… Узламалі дзверы… Яны думалі, што я заснуў, а не хацеў памерці… А я зайздрошчу тым, хто ляжыць у зямлі. Ад душы…

Не трэба вам Леніна, а хто вам трэба? Узяў бы камень і біў бы вітрыны крамаў з чужымі назвамі. З чужымі рэчамі. З чужым шакаладам… Што вы мяне катуеце? Вам гэта трэба для літаратурнага эксперыменту, а з мяне душу вырвалі. (Маўчыць.) Любенькая мая, не-не, не падымайцеся… Пачакайце… Я да канца раскажу… Мы Радзіму абаранялі! Радзіма ёсць Радзіма, якая б яна ні была. Яны б баварскае пілі… А не хутчэй бы з усіх вас мыла нарабілі? Мы Радзіму абаранялі! Але што б мы цяпер ні сказалі, вы затыкаеце нам рот Сталіным. Гэта наша трагедыя. Няма больш Радзімы! А мы яе будавалі тачкамі і рыдлёўкамі. Днепрагэс мясілі пяткамі. Была ў нас вялікая краіна… На руінах жывём, на абломках… Дапамогі чакаем, чужых сухароў… Да нас прывозілі… Прыгожыя нямецкія машыны, поўныя вялікіх пакункаў з крупамі, цукрам, мармеладам… У натоўп кідалі… Людзі беглі за фургонам, давілі адно аднаго… Заманілі яркімі абгорткамі, каляровымі паперкамі… Замест вялікай краіны я бачу дзікія плямёны… Ненавіджу!

Шмат гадоў я сніў адзін і той жа сон — дзень Перамогі. Як мы прыгожа перамаглі! Паказваюць па тэлевізары іх супермаркеты. Іхнюю кілбасу. Як быццам мы не бачылі, што такое Захад. «Мы паў-Эўропы прайшлі пехам…» — спяваў Марк Бернес… Далі мне летась бясплатную пуцёўку ў санаторый. Там гэты тэлевізар не выключаюць…

— Выключыце яго к… Не быў я рабом! Не быў! Ачарнілі мінулае, аплявалі! Свалата! Вар'яцтва! Гэта вар'яцтва! Я быў салдатам…

У псіхіятрычку хацелі завезці…

А я памятаю іншы час… Я памятаю, якія людзі былі ў вайну. Такіх людзей у нас больш ніколі не будзе! Я іх ужо даўно не бачу. Не спатыкаю. Першае, што казаў салдат, калі ачуньваў у аперацыйнай медсанбата ад наркозу: а ці ўзялі тую вышыню, пад якой яго параніла? (Плача.) Да Берліна ішлі… Праз горы трупаў, горы трупаў ляжалі… Па ўсёй Расеі. Па ўсёй Эўропе… Любенькая мая, распавесці нельга… Тры-чатыры дні ідзе бой… Сонца смаліць, а яго не відно, яно, як месяц, з-за чорных хмар ледзьве прасвечваецца… Тэхніка гарыць, зямля гарыць, людзі гараць… Непарушанай зямлі няма… Забітых столькі, што конскаму капыту нямя дзе стаць, а конь ніколі не наступіць на чалавека, нават мёртвага. А тут яны ішлі па трупах. Нашы санітарныя павозкі… Пачуеш, як клічуць: «Браток, дабі!», пакуль дабяжыш, ён памёр ужо… Чалавек у адным месцы ляжыць, а яго адарваныя ногі — у другім… Першыя дні сядзім у акопах, перамаўляемся: «Я яго ніколі не бачыў, не ведаю. Які ён мне вораг, гэты немец? Як мне ў яго страляць? Гэта ж такі звычайны хлопец, як і я. Трэба яму распавесці пра сацыялізм, пра буржуяў. Ён паверне штыкі…» А пасля мы ўбачылі нашых салдат, павешаных на слупах… Іх павесілі і падпалілі, быццам гэта дрэвы, а не людзі… Забіваць стала не страшна… Перад атакай я крычаў, я сам крычаў: «За Сталіна — уперад! За Радзіму!»

Гэтыя людзі, што цяпер жывуць, ніколі б не перамаглі. Ніколі! У газеце чытаю: разрэзалі на чатыры часткі бюст Пушкіна і спрабавалі вывезці за мяжу… У чамаданах… Яны не Пушкіна везлі, а каляровы метал… Усё прамянялі на джынсы, на чужыя анучы… На магнітафон, на бляшанку кавы…

А я памятаю іншае… Іншы час і іншых людзей… Трапілі мы ў акружэнне… Палітрук загадаў: «Усім застрэліцца!» Быў вельмі сонечны дзень… Але ёсць сталінскі загад — савецкі салдат у палон не здаецца, толькі здраднікі здаюцца ў палон… Я выбраў месца… Памятаю, стары дуб стаяў і побач маленькі насеяўся, я пагладзіў яго па вяршынцы, яшчэ падумаў: «Ён вырасце, і ніхто не будзе ведаць, што калісьці яго гладзілі па галаве». Палітрук быў немалады, адкульсці з Украіны… Паглядзеў ён на нас — хлапчукі… Фуражку зняў… Сам застрэліўся, а нам загадаў: «Жывіце, хлопцы!» Такіх людзей ужо ніколі не будзе! Спаткаеш маці з дзіцем… Брыдуць па снезе басанож… У вёску сваю вяртаюцца, а вёску карнікі спалілі. У іх анічога няма, адно: у маці — сын, а ў сына — маці. Гэта ўсё, што ў іх засталося. Абнімеш дзіця, за пазуху пад шынель схаваеш: «Родны мой! Харошы!» Усё, што ў цябе ў рэчмяшку ёсць, аддасі, крошкі ад сухароў яму ў далонькі вытрасеш. Мы былі разам. Браты і сёстры. Я думаў, што гэтак будзе заўсёды… Пасля мора крыві, пасля мора слёз…

Скончылася вайна… Я працаваў хірургам у раённай бальніцы. Усіх калек, усіх цяжкапараненых, якім не было куды вяртацца, якіх ніхто з родных не забраў, размеркавалі па розных гарадах. Дамоў інвалідаў не хапала, новых яшчэ не пабудавалі, яны жылі ў бальніцах. Сляпыя, бязногія, спаралізаваныя. Ведаеце, прасцін няма, коўдраў няма. Паесці не заўсёды хапала… Нянечкі, медсёстры неслі з дому ўсё сваё… І бульбу, і прасціну, і шкарпэткі, і лыжкі… Усе былі разам. Браты і сёстры! А калі чалавек памірае, дык сядзім з ім усю ноч. Каб пайшоў з чыстай душой… Не ў крыўдзе, не на самоце… Каб памёр, як дома… Сярод сваіх…

Я аб сваім жыцці не шкадую. Добрае было жыццё. Я тысячы людзей уратаваў. Сорак два гады рабіў хірургам. А жонка мая — акушэр-гінеколаг. Удзень і ўначы нас людзі клікалі… І мы ішлі, ехалі… На калёсах, пешкі… Не было ў нас выхадных, не было свят… На Новы год прыйшлі госці, іх сустракае наша пяцігадовая дачушка: «У таты — востры апендыцыт, у мамы — вострае матачнае кровацячэнне… Вернуцца раніцай…»

А сёння мая дачка мне кажа:

— Вы з мамай жылі, як сляпыя. А я — вольны чалавек. Хай у крамах дарагая кілбаса, і я не заўсёды магу яе купіць, але я магу ўсё сказаць.

— Ты проста пры мне зневажаеш Леніна. Вось і ўсё. Вось уся твая вольнасць.

Яна — лекарка, і яны бастуюць, бо ім мала плацяць. Я не разумею, як можа баставаць лекар? Людзі ляжаць з інфарктам, з інсультам… Паміраюць… Мы ўсё жыццё, можна сказаць, бясплатна рабілі. За капейкі… Але ніхто не жыў дзеля сябе, нічога для сябе не вымагаў. Мы хацелі, каб наша Радзіма была багатая. Моцная. Каб яе ніхто не перамог.

Любенькая мая, мы яшчэ жывыя… Мы ўсё памятаем…

Не, гэтыя людзі, што зараз жывуць, ніколі б не перамаглі. Хіба можна ваяваць гэтак, як мы ваявалі, за шэсць дачных сотак, за «Мерседэс», за камерцыйны кіёск з чужым шакаладам? Так можна ваяваць толькі за Радзіму. У іх няма Радзімы. Унук мой… У вучэльні на кухара вучыцца. У яго мара — сваю кавярню адчыніць… З піражкамі, з бутэрбродамі. Быць багатым, мець шмат грошай. Вы чулі? А я ў ягоныя гады марыў лётчыкам стаць ці танкістам. Матросам. Стаць героем. А грошы мне патрэбны былі толькі на тое, каб купіць хлеба. Усё астатняе, чаго я хацеў, нельга было купіць за грошы. Нават за мільёны!

Цяпер у мяне таксама няма Радзімы. Маё мінулае — мая Радзіма…

Раней у школу нас запрашалі… У час свята — на трыбуну, у прэзідыум… Я апрану пінжак з узнагародамі… Жонка з вайны сваю гімнасцёрку зберагла… Цяпер мы анікому не патрэбны. Выміраючае племя… Дыназаўры… Нас баяцца… Як чумных… Я сам пайшоў у школу, дзе ўнук вучыўся. Там быў музей баявой славы. Я ўсё самае дарагое туды занёс: гімнасцёрку жончыну, свой хірургічны скальпель, ордэны і медалі… На дзвярах музея вісела іншая шыльда… Насланнё нейкае… Малое прадпрыемства… Кааператыў… Шафы рабілі…

— Так, — развёў рукамі дырэктар школы, — здаем у арэнду. Няма грошай, каб падручнікі купіць.

— А дзе музей? Дзе экспанаты? Дзе гімнасцёрка маёй жонкі? Яна пяцьдзесят гадоў яе зберагала…

— На складзе…

Няма Радзімы. Няма мінулага. Здалі на ўтыльсыравіну… Любенькая мая, а мы яшчэ жывыя… Усё памятаем…

Я хачу памерці камуністам, я хачу памерці савецкім чалавекам. На сваёй Радзіме. Я зачынюся дома ў сваім пакоі, і нам з жонкай здаецца, што нічога не памянялася, усё, як і раней. Трэба толькі зачыніць дзверы і не падыходзіць да тэлефона… І да тэлевізара…

У партыю я на фронце ўступіў, у васемнаццаць гадоў. Я білет свой не пакладу, не аддам, нават калі мяне паставяць да сцяны. Партбілет — гэта мая царква, мой Бог. Былі ў нас правадыры… Камандзіры… Клікалі нас: уперад, уперад!!! А самі назад, кінулі. Як яны спяць начамі? Што пішуць у сваіх мемуарах? За мяжой расказваюць? Я хачу, каб яны расказалі, як я дубасіў мыліцай па тэлевізары і крычаў: «Не быў я рабом! Не быў! Я быў камуністам! Я быў салдатам!» Я крычаў, пакуль мне не далі ўкол і не занеслі на насілках у палату…

Я хачу памерці камуністам, я хачу памерці савецкім чалавекам! (Плача.) Дайце адысці нашаму пакаленню, якое адзін раз жыло пры сацыялізме… У вайну…