Зачараваныя смерцю

Гісторыя з абмоткамі, чырвонымі зорачкамі і чацвёртым сном Веры Паўлаўны. Васіль Пятровіч Н. — сябра Камуністычнай партыі з 1920 года, 87 гадоў

— Я падумаў: добры дзянёк, каб памерці. Чыста. Сняжок. Нехта пачне ўсё з самага пачатку. Жыццё — тэатр, у кожнага — свая роля. Мой тэатр закрыўся. Людзі, якія былі калісьці маімі сябрамі, з якімі ў мяне была адна памяць, адзін час, ужо апынуліся ва ўспамінах, у тумане; я не магу адрозніць, дзе яны, а дзе сон. Дзе начное трызненне. Адна пара канчаецца, пачынаецца іншая. Мне амаль дзевяноста. Я страшэнна стары. Агарнуў бы старэчы маразм, гэта — паратунак. Робішся вольным, як дзіця, няма памяці ні аб чым… Не, усё бачу выразна, як на світанні…

Нясцерпна баляць суставы… Але боль памагае, ён прымірае са смерцю, бо робіць цябе абыякавым. Застаецца адно жаданне: хутчэй бы ўсё скончылася, найперш пасля бяссоння, пасля пакутлівага і неадступнага катавання бяссоннем…

Я спрабаваў скончыць… Сам… Рамень на шыю… Завязваеш, як гальштук… Праўда, я ўжо даўно не насіў гальштука. Навошта ён мне дома, на кухні. Сярод людзей я бываю зрэдку, а зараз дык і ахвоты зусім няма, я нікога не ведаю ні ў сваім доме, ні на сваёй вуліцы. Апошні мой знаёмец з суседняга пад'езда памёр гадоў пяць назад. Я страціў столькіх блізкіх, што ў мяне там іх больш, чым тут. Гляджу на вуліцу, на жыццё праз акно, назіраю. У мяне — трэці паверх, нават твары магу разгледзець, прычоскі. Што я заўважыў: жанчыны зноў пачалі насіць доўгія валасы і скуранкі. Жанчын з доўгімі валасамі я спатыкаў толькі ў маленстве і ў кіно. Мая першая і мая другая жонкі насілі кароткія стрыжкі, тады ўсе насілі кароткія стрыжкі. Іх ужо даўно няма. Дзе яны? Але, пад старасць я зрабіўся ненадзейным атэістам. Я хацеў… Тады мне не далі памерці… Расплюшчыў вочы і ўцяміў, што зноўку жыву, мая грудная клетка падымалася, як сапсаваная помпа, але я дыхаў. Ля мяне стаялі дактары. Што яны могуць сказаць чалавеку, калі вяртаюць яго адтуль? Нібыта яны ведаюць, адкуль яны яго вяртаюць. Яны могуць паставіць кропельніцу, намацаць пульс. І ты чуеш, як у цябе ўліваецца жыццё, тады, калі ты хочаш памерці. Але я жывы толькі сярод мёртвых… Сярод жывых у мяне дзіўнае адчуванне, нібыта я ўжо не з імі, а пазіраю на іх і на сябе адкульсьці з іншага сумеру… Дзіўна, што вы штосьці пытаецеся ў мяне, нібыта я жывы, а не мумія. Быццам аднымі і тымі ж словамі карыстаемся, а сэнс у іх чуем розны. Як праз сцяну, з адной камеры ў другую перамаўляемся… Вось як мне вам давесці, што я ўсё жыццё любіў партыю?! Але, партыю, маё самае найдарожшае. Гэта была мая страсць, маё каханне. З такой палкасцю я змог упадабаць толькі думку аб смерці. Самотна паміраць ад хваробы, ад страшэннага болю ў суставах, ад бяссоння, калі моўчкі гамоніш і гамоніш сам з сабою. Ці з мёртвымі. Яны слаўныя сумоўцы, бо заўсёды маўчаць, толькі слухаюць. Сярод жывых у мяне амаль не засталося знаёмцаў. Думка пра смерць зноў далучыла мяне да чагосьці вышэйшага, як раней да партыі. Я — семдзесят гадоў у партыі. Навошта? Каму і што сёння да гэтага?

Я хачу прадоўжыць думку. Вельмі важна, каб вы зразумелі. Дзеля гэтага мне трэба ісці напрасткі, не збочваць і не вяртацца. Ісці адно да тае хвіліны… Калі я накінуў на сябе рамень…

Сын у мяне нарадзіўся ў дваццаць сёмым годзе. Назвалі Акцябром. У гонар дзесятых угодкаў Вялікай рэвалюцыі. Гэта ж якія ідэалы былі! Чысцейшыя ідэалы! Светлыя. І людзі былі светлыя. Такіх людзей больш ніколі не будзе. Я нядаўна прачытаў у адной газеце, што мы, маё пакаленне, выпалі з гісторыі, нас як быццам не было. Дзірка ў часе. А мы былі! Былі! Былі! Знячэўку чамусьці прыгадаў, як на вяселле жонка пашыла белую сукенку з марлі… Я быў паранены і таксама ўвесь паперавязаны марляй, бінтамі. Усюды — голад, эпідэміі, тыф. Зваротны тыф, галаўны тыф… Ідзеш вуліцаю — ляжыць мёртвая жанчына, ля яе сядзіць малое дзіцянё і просіць: «Мамка, дай есці…» Горад Орск Арэнбургскай вобласці… Дваццаць першы год… А мы ўсё роўна шчаслівыя: жывём у вялікі час, служым рэвалюцыі! Гэтага не вынішчыць у маім сэрцы, у маёй галаве.

Ішла грамадзянская вайна… Я памятаю нават, якія абмоткі нам выдалі, чырвоныя зорачкі на шапкі. Шапак не было, але чырвоныя зорачкі нам уручылі. Што за Чырвоная Армія без чырвоных зорачак! Далі вінтоўкі. І мы адчувалі сябе абаронцамі рэвалюцыі. Памятаю нашых забітых таварышаў… На лбе і на грудзях у кожнага выразаны зоркі… Дзве чырвоныя зоркі… Гэта ж наша вера, гэта ж наша Біблія! Трыццаць гадоў назад, дваццаць гадоў назад, дзесяць гадоў назад. Пяць гадоў назад, яшчэ год таму назад… Я вам гэтага не расказаў бы. Мне здаецца, што я гэтага не памятаў… Дайце веры: я гэтага і праўда не памятаў… Як ляжаў белы афіцэр… Хлапчанё… Голы… Жывот распораты, а з яго пагоны тырчаць… Жывот набіты пагонамі… Раней бы я вам гэтага не расказаў… Штосьці і з маёй памяццю сталася… Пстрыкае там, пстрыкае… Як у фотаапараце… Я ўжо напярэдадні адыходу… Калі глядзіш развітальным паглядам, падмануцца ўжо нельга… Няма часу падманвацца…

Не! Наша жыццё — гэта быў палёт. Першыя гады рэвалюцыі… Мае лепшыя гады, мае слаўныя прыгожыя гады. Яшчэ жывы Ленін. Леніна я нікому не аддам, з Леніным у сэрцы памру. Усе верылі ў хуткую сусветную рэвалюцыю. Любімая песня: «І на гора ўсім буржуям усезямны пажар раздзьмуем». Ведама, было шмат наіўнага, смешнага. Танцы, прыкладам, мы хрысцілі мяшчанствам, ладзілі суды над танцамі, каралі тых камсамольцаў, што хадзілі на вечарынкі, танчылі. Я адноечы нават старшынёй суда быў над танцамі. Праз гэтае сваё марксісцкае перакананне не навучыўся танцаваць, пасля вельмі шкадаваў. Ніколі не мог патанчыць з прыгожай жанчынай. Пра што мы спрачаліся? Пра камуністычную будучыню, якой яна будзе і ці хутка. Праз сто гадоў абавязкова, ды нам такі тэрмін быў доўгі, вельмі доўгі. Хацелася, каб хутчэй. І пра каханне спрачаліся, асабліва пра кнігу Аляксандры Калантай «Каханне пчол рабочых», Аўтарка абараняла вольнае каханне, гэта значыць каханне без кахання, без пушкінскага «Я помню той дзівосны міг». Мы таксама адмаўлялі каханне як буржуазную выдумку, біялагічны інстынкт, які сапраўдны рэвалюцыянер павінен адолець у сабе. Любіць можна было толькі рэвалюцыю. Я памятаю (праз столькі гадоў!), што погляды падзяляліся: адны — за вольнае каханне, але з «чаромхай», гэта значыць з пачуццямі, іншыя — без усялякай «чаромхі». Я быў за тое, каб з «чаромхай», каб цалавацца. Як жа смешна — ліха на яго! — сёння пра тое ўспамінаць…

Вось вы кажаце, што мы служылі ўтопіі. Але мы шчыра верылі ў гэтую ўтопію, мы былі ёю загіпнатызаваныя, як маланкай, як паўночным ззяннем… Не магу знайсці адпаведнага параўнання… Шкада, што такі стары… Бачу адсюль, з канца, усё не так, як тады…

— Я яшчэ ўчора хацеў спытаць: няўжо вам і праўда цікава слухаць гэтага звар'яцелага старога, якому нават і хлеб ужо не пахне? Заўсёды хваляваў пах свежага хлеба, а зараз і ён без паху. Як вада. Я ўсіх перажыў… Я перажыў свайго сына… Мяне мучае бяссонне… І пстрыкае, пстрыкае ў мазгах… Але я павінен ісці напрасткі да той хвіліны… Не збочваць, не вяртацца…

Крыху раней, калі я яшчэ выходзіў на вуліцу, год назад… выбраўся, ведама, з кійком. Калісьці гэта было так блізка, усяго два кварталы, а тут цэлую гадзіну валокся. У трамвай лезці пабаяўся: там людзі, шмат людзей, а тут я адзін, ледзь што — можна прыхіліцца да сцяны, быццам ты задумаўся, пастаяць, перадыхнуць. Не люблю, калі мне нагадваюць пра старасць. А я страшэнна стары. Я хацеў пераканацца, што Ленін стаіць там, на плошчы, дзе ён стаяў заўсягды. Убачыў яго яшчэ здалёк, спачатку — паднятую руку, потым — усю постаць. Трыбуны побач ужо не было, а раней яна стаяла адразу ж за помнікам. Святочнымі днямі сюды прыносілі кветкі, развешвалі чырвоныя банты. Каля Леніна кветкі ляжалі заўсёды. Кветак я не знайшоў, нават ссохлых. Калі б быў дужэйшы, я прынёс бы Леніну кветкі. Але я не ведаю, дзе цяпер кветкавыя крамы, мне абавязкова патрэбны былі б чырвоныя гваздзікі. Сёння гэтак не любяць чырвоны колер, усё чырвонае, што я сумняваюся: ці вырошчваюць чырвоныя гваздзікі?

У мяне нічога, акрамя Леніна, няма. Калі вы адбераце ў мяне веру ў Леніна, што ў мяне застанецца? Што застанецца ад майго жыцця, ад майго юнацтва? Усё маё багацце — жалезны гэты ложак, які я купіў сорак гадоў назад, па-мойму, адразу пасля вайны, пісьмовы стол і кнігі. Зірніце: яны такія ж зношаныя, як і я. Я не запасіў рэчаў, мне нічога такога ў галаву не прыходзіла. Спачатку ваяваў за светлую будучыню, пасля яе будаваў. Хто абзаводзіцца лішнімі рэчамі ў ваеннай зямлянцы ці на будаўнічай пляцоўцы? Гэта было зусім іншае жыццё. Наша жыццё. Я разумею, што ў мяне няма аніякіх доказаў, акрамя ўспамінаў. Але яны не матэрыяльныя… Яны з галіны заклінанняў…

…Мы ўсе напаўгалодныя, напаўголыя. Але суботнікі ў нас — круглы год, і зімой таксама, у трыццаціградусны мароз. На маёй жонцы асенні палітончык. Мы грузім вугаль, цягаем тачкамі, мяхамі на сабе. Яна — цяжарная. Незнаёмая дзяўчына, што працавала побач з намі, пытаецца ў жонкі:

— У цябе такая лёгкая апратка. Цяплейшага чаго няма?

— Няма.

— Ведаеш што, а ў мяне два паліто. Было яшчэ добрае сваё, і ад Чырвонага Крыжа атрымала новае. Ты скажы мне свой адрас, я вечарам адно табе прынясу.

І ўвечары яна прынесла нам паліто, не старое, а новае. Яна нас не ведала, яна ўпершыню нас бачыла. І досыць было: мы — сябры партыі, і яна — сябра партыі. Мы былі як браты і сёстры. У нашым доме жыла сляпая дзяўчына, ад нараджэння сляпая, і яна плакала, калі мы не бралі яе на суботнік. Усе памерлі… Бальшавіцкае пакаленне ляжыць пад мармуровымі плітамі… І на плітах выбіта: сябра партыі бальшавікоў з такога вось года… Схадзіце на старыя могілкі ў нас у Ленінградзе (для мяне мой горад застанецца горадам Леніна, а не цара Пятра), у Маскве… З якога ты года ў партыі? Гэта было вельмі важна нават пасля смерці: якой ты веры.

Анекдот раптам прыгадаў. Тых гадоў анекдот… Чыгуначны вакзал. Людскі натоўп. Чалавек у скуранцы роспачна шукае кагосьці. Нарэшце знайшоў! Падыходзіць да другога чалавека ў скуранцы:

— Таварыш, ты партыйны ці беспартыйны?

— Партыйны.

Шэптам:

— Тады скажы: дзе тут сарцір?

Здаецца, я звар'яцеў… Што я расказваю? Я стаміўся… (Доўга маўчыць.)

…Першага бальшавіка я пачуў у сваёй вёсцы. Малады студэнт у салдацкім шынялі. Ён выступаў ля царквы, на плошчы:

— Цяпер адны ходзяць у ботах, другія — у лапцях, а як будзе Савецкая ўлада, усе будуць аднолькавыя.

— А што такое Савецкая ўлада? — крычаць вяскоўцы.

— А гэта будзе такі цудоўны час, калі вашы жонкі будуць насіць шаўковыя сукенкі і туфлікі на абцасах. Не будзе багатых і бедных. Усе будуць аднолькавыя. Усім будзе добра.

Мая мама апране шаўковую сукенку… Мая сястра будзе хадзіць у туфліках на абцасах… Хіба можна не палюбіць гэтую мару? За бальшавікамі пайшлі бедныя людзі, незаможныя. Іх было больш.

Вам гэта цікава? Тады слухайце далей.

Першага чырвонаармейца ўбачыў праз год. У васемнаццатым. У нашу вёску прыехаў харчаатрад, збіраць збожжа ў кулакоў. Кулакі збожжа не аддавалі, хавалі і палілі. Я ўжо быў камсамольцам. Мне сказалі: Чырвоная Армія галадае, Савецкая ўлада галадае, Ленін галадае, ты павінен памагчы. Мне пятнаццаць гадоў. Я паверыў! Уначы мы сачылі за тымі, хто багацейшы, пільнавалі. Ну, і я высачыў, што наш сусед, дзядзька Сымон, спаліў збожжа ў лесе. Раніцай знайшлі тое месца, яшчэ зямля цёплая… Зернем пражаным пахне… Прывялі дзядзьку Сымона… Камандзір кажа:

— Пад трыбунал!

Ніхто не ведаў гэтага слова. Растлумачылі: неадкладны суд. Харчовы трыбунал — суд за зламыснае ўкрывальніцтва збожжа ў цяжкі для Савецкай улады час. Прыгавор адзін — расстрэл. Увечары дзядзьку Сымона прывезлі на калёсах у лес і расстралялі. На тым самым месцы, дзе яшчэ пахла пражаным зернем…

Мне было страшна. Датуль я не бачыў, як расстрэльваюць людзей…

Але Чырвоная Армія галадае, Ленін галадае… Я быў хлапчуком…

Атрад паехаў, і бацька выгнаў мяне з хаты:

— Сыдзі! Каб я цябе ніколі не бачыў. Знікні з нашай вёскі. А то заб'юць! І нас усіх праз цябе заб'юць.

Я пакідаў вёску міма могілак, дзе ляжаў дзядзька Сымон… Сваю першую ахвяру, якую я прынёс у імя рэвалюцыі, я аплакваў дзіцячымі слязамі. Але мая мама апране шаўковую сукенку… Мая сястра будзе хадзіць у туфліках на абцасах… Не толькі яны, усе будуць шчаслівыя…

Пстрыкае…Пстрыкае… Часам мне здаецца, што мае мазгі лопаюцца. Ці там стужка парвалася. Раптам нічога не памятаю. Або пачынаю ўспамінаць тое, чаго ніколі не ўспамінаў. Не памятаў. Тады кадры круцяцца-круцяцца, як на старой стужцы. Нямы кінематограф. Безгалосы. Адны чалавечыя вочы і твары. Часцей за ўсё коні імчацца… Калі памерла мая другая жонка, я зразумеў, што ў мяне нікога не засталося, акрамя мяне самога. Я сам сабе сябра, я сам сабе суддзя, я сам сабе вораг.

Ну, верыў я! Верыў! Паверыў! Мы былі фанатыкамі рэвалюцыі — маё пакаленне. Маё слаўнае пакаленне! Толькі вось бяссонне начамі… Не, я захапляюся сваім пакаленнем, захапляюся яго фанатызмам. Хто можа памерці? Толькі той, хто гатовы памерці. І калі б не было нашага фанатызму, ці вытрымалі б мы? Стоп! Зрэдзь часу я лаўлю сябе на думцы, што не размаўляю з самім сабой, а пастаянна перад кімсьці выступаю, тады ціха сабе шапчу: «А ну, злезь з трыбуны!» Пэўна, мне цяпер таксама трэба злезці з трыбуны? Трэба?!

Не вымагайце ад мяне логікі. Я любіў рэвалюцыю. Якая захапляльная ідэя: усе будуць браты, усе будуць роўныя. Будзем разам працаваць, усё пароўну падзелім. Вечная ідэя! Несмяротная! Лепшага нічога ў свеце не прыдумана, як чалавек вылез са шкуры. Тое, што цяпер бэсцяць як сацыялізм, ніякіх адносін да сацыялістычнай ідэі не мае. Але людзі да яе не гатовы, яны яшчэ не дасягнулі дасканаласці. А мы былі ідэалістамі. Маё бяссонне… Задрамаў пад раніцу… Сон… Дзіця ўжо вялікае, цяжкае… Я нясу яго на руках… І мне добра… Гляджу яму ў твар блізка-блізка, як багародзіцы глядзяць на абразах у вочы сваім дзецям: я дзядзьку Сымона нясу… Здаецца, закрычаў… У сне заўсёды крычыш нема, як у баі… Перад боем… Сам сябе не чуеш… Я яшчэ шабляй ваяваў, у казака мёртвага забраў. А сёння — касмічны век, пра «зоркавыя войны» пішуць. І вы хочаце мяне зразумець? Калісьці Леў Мікалаевіч Талстой задумаў напісаць раман пра эпоху Пятра I. Але кінуў. І вытлумачыў гэта тым, што не можа зразумець душы людзей таго часу.

Можа, маё жыццё набудзе сэнс пасля смерці? Калі партрэт будзе закончаны?!

Вы думаеце, што я вось так адразу — рамень на шыю… У пятлю… Не, я спрабаваў жыць. Я падаваўся ў Дом ветэранаў партыі, як кажуць, уцякаў у свой час. Там і праўда час спыніўся, там усе жывуць мінулым, нічога іншага ні ў кога няма. У мяне выраслі ўнукі, а ў многіх там іх няма. Асабліва шмат там жанчын. Мяне ажаніць хацелі… (Смяецца.) Калі б у кватэры зноў запахла пірагамі, хтосьці сядзеў бы ля тэлевізара і вязаў, я мог бы ажаніцца. Але там (гэта тужліва) няма ніводнай жанчыны, якая б любіла пячы пірагі. Яны служылі рэвалюцыі, краіне, ім не было калі раджаць дзяцей, варыць капусту, пячы пірагі. Чаму мне смешна? Я і сам такі. Мне цяжка быць старым, я нічога не люблю, нічым не захапляюся. Схадзіў разы са два на рыбалку — кінуў. Шахматы з юнацтва люблю, бо Ленін любіў гуляць у шахматы. Мне няма з кім гуляць у шахматы. Можа, трэба было б застацца там — там усе гулялі ў шахматы. Я ўцёк… Хацеў памерці дома… Магу я сабе дазволіць за ўсё жыцце адну-адзіную раскошу — памерці дома?!

— Спачатку я быў ленінцам, пасля сталінцам. Да трыццаць сёмага года я быў сталінцам. Я Сталіну верыў, верыў усяму, што гаварыў і рабіў Сталін. Так, найвялікшы, геніяльны… Правадыр усіх часоў і народаў… Цяпер і сам не разумею — чаму я ў гэта верыў? Сталін — невытлумачальная з'ява, яшчэ ніхто яго не зразумеў. Ні вы, ні мы. Сталін загадаў бы: ідзі, страляй! І я пайшоў бы. Сказаў: ідзі, арыштоўвай! І я пайшоў бы. Тады, у той час, я зрабіў бы ўсё, што б ён ні сказаў. Катаваў, забіваў, даносіў… Гэта невытлумачальная з'ява — Сталін. Шаман! Вядзьмак! Я і сам цяпер у недаўменні: няўжо б арыштоўваў, даносіў?! Выходзіць, што каты і ахвяры атрымліваліся з адных і тых жа людзей. Хтосьці нас выбіраў, тасаваў… Недзе там, наверсе…

Я перастаў верыць Сталіну, калі ворагамі народа аб'явілі Тухачэўскага і Бухарына. Я гэтых людзей бачыў. І запомніў іх твары. У ворагаў такіх твараў не магло быць. Так я думаў тады. Гэта былі твары людзей, якіх не трэба было сартаваць, паляпшаць, ад якіх не трэба было пазбаўляцца, каб застаўся чысты чалавечы матэрыял, як адборнае зерне для дзівосна чароўнай будучыні. Уначы, калі мы заставаліся адны, жонка мая, яна была інжынерам, гаварыла: «Штосьці незразумелае творыцца. У нас на заводзе не засталося нікога са старых спецаў. Усіх пасадзілі. Гэта нейкая здрада». «Вось мы з табой не вінаватыя, і нас не бяруць», — адказваў я.

Потым арыштавалі маю жонку. Пайшла ў тэатр і дадому не вярнулася. Прыходжу: сын разам з катом спіць на дыванку ў вітальні. Чакаў-чакаў маму і заснуў…

Праз некалькі дзён арыштавалі і мяне. Тры месяцы праседзеў у адзіночцы — такі каменны мех: два крокі ўдоўжкі і паўтара ўшыркі. Крумкача да свайго ваконца прывучыў, ячневымі крупамі з поліўкі карміў. З таго часу крумкач — мой любімы птах. На вайне, памятаю, кончыцца бой… Іншых птушак няма, а крумкач лятае… Не верце, калі вам кажуць, што можна вытрываць катаванні. Ножку венскага крэсла ў задні праход?! Любую паперку прынясуць, і вы яе падпішаце. Ножку венскага крэсла ў задні праход альбо шылам у машонку… Нікога не судзіце… Мікалай Вярхоўцаў, я яго там напаткаў, мой сябрук з грамадзянскай, сябра партыі з тысяча дзевяцьсот дваццаць чацвёртага года. Разумнік! Адукаванейшы чалавек, да рэвалюцыі ўніверсітэт скончыў. І вось — усе знаёмыя. Цеснае кола. Нехта чытаў уголас газету, і там паведамленне, што на бюро цэка вырашалася пытанне пра апладненне кабыл. Ён вазьмі ды пажартуй: маўляў, у цэка іншага клопату няма, як займацца апладненнем кабыл… Удзень ён гэта сказаў, а ўвечары яго ўжо забралі. Ён вяртаўся з допытаў са скалечанымі рукамі. Пальцы заганялі ў праём дзвярэй і дзверы зачынялі. Усе пальцы яму, як алоўкі, паламалі. Мяне білі галавой аб сцяну…

Праз паўгода — новы следчы. Маю справу аддалі на перагляд. І мяне выпускаюць. Як ў латарэі: сто прайгралі, адзін выйграў, і ўсе гуляюць далей. Але тады я думаў інакш: я ж вось не вінаваты, і мяне вызвалілі…

— А я адсюль не выйду, — развітваўся са мной Мікалай Вярхоўцаў, — нават і калі мяне апраўдаюць. Хто мяне выпусціць такога? Без пальцаў… Куды я свае рукі схаваю?

Яго апраўдалі і расстралялі. Быццам памылкова.

Сына я знайшоў у чужых людзей, ён заікаўся, баяўся цемнаты. Мы сталі жыць удвух. Я спрабаваў выведаць што-небудзь пра жонку і дамагаўся аднаўлення ў партыі. Тое, што здарылася са мной, я лічыў памылкай, і з маёй жонкай… Партыя ў гэтым не вінаватая. Гэта ж наша вера, гэта ж наша Біблія! Бог не можа быць вінаваты, Бог мудры. Я шукаў сэнсу ў тым, што рабілася наўкол, у гэтым моры крыві. У верніка памірае дзіця… Ён шукае сэнс сваіх пакут… І знаходзіць… Ён жа не кляне Бога?..

Пачалася вайна… У дзеючую армію мяне спачатку не бралі, бо жонка — вораг народа, недзе ў лагеры. Я не меў права абараняць Радзіму, мне не давяралі. Гэтае прыніжэнне таксама трэба было перажыць. Але я дабіўся — паехаў на фронт. Годнасць мне вярнулі ў сорак пятым, калі я вярнуўся з вайны, ад самага Берліна. З ордэнамі, паранены. Мяне выклікалі ў райкам партыі і ўручылі мой партбілет са словамі:

— На жаль, жонку вам вярнуць мы не можам. Жонка загінула. Але годнасць мы вам вяртаем…

І ўяўляеце: я быў шчаслівы. Пэўна, сёння нельга ў гэтым прызнавацца, але гэта былі самыя шчаслівыя хвіліны майго жыцця. Партыя для нас была вышэй за ўсё — вышэй нашага кахання, нашых жыццяў. Лічылася шчасцем — прынесці сябе ў ахвяру, кожны быў да яе гатовы. Будучыня, якая павінна быць цудоўнай, заўсёды жыла пад знакам смерці, ахвяры, якая ад любога з нас магла быць запатрабавана ў любую хвіліну. Вакол увесь час гінулі людзі, шмат людзей. Мы да гэтага прывыклі. Загінула мая жонка. Я мог загінуць…

Так, мая жонка… Яна таксама была сябрам партыі… Мог бы я ажаніцца не з бальшавічкай? Здагадваюся, чаму вы пра гэта пытаецеся. Павінен вас расчараваць: я кахаў сваю жонку, мая першая жонка была прыгажуня. Але калі б яна верыла ў Бога, не ўступіла ў камсамол? Само сабою, я не мог бы яе пакахаць. Як я мог быць шчаслівым, калі яна загінула? Не трэба прасіць прабачэння, мяне не крыўдзяць вашы пытанні. Яны толькі яшчэ адзін доказ таго, што я з іншага жыцця, з іншай планеты, калі хочаце, яе ўжо няма. Там кіравалі свае законы. Тое, што вы лічыце ненармальным, там было нармальным. А тое, што для вас нармальна, тады мог сказаць і нават падумаць толькі вар'ят.

Калі я наважыўся памерці… Не, я не баязлівец, я проста стаміўся… Я рваў старыя фотакарткі… Толькі фатаграфію сваёй першай жонкі парваць не мог… Мы там удваіх — маладыя, смяемся… Я ўспомніў сонца… Нейкая лясная палянка, мая галава ляжыць на жончыных каленях… Люляецца ў яе на руках… Я ўспомніў сонца…

Партыі здрадзілі, ідэі здрадзілі. Знікла ўсё, чаму я аддаў сябе, сваё жыццё. На плошчы пануе новая рэлігія — рынак: «Грошы! Грошы! Грошы!» Ну станеце заможна, сытна жыць, але ж каб не забыліся — дзеля чаго? Няўжо чалавеку жыццё дадзена дзеля самога жыцця, як дрэву, як рыбе? Не, яно даецца дзеля нечага большага, чым проста жыццё. Сасіскі і «Мерседэс» ніколі не стануць вышэйшай мэтаю, зіхоткай нябеснаю мараю. Напэўна, таму і любілі мы смерць. Але, мы яе любілі! Я гэта зразумеў нядаўна. Адной бяссоннай ноччу…

Чаго ж вы маўчыце? Прыміце мой выклік… (Маўчым доўга ўдваіх.)

…Дзе маё жыццё? Няўжо яно засталося адно ў маёй слабеючай галаве? Які жах! Мая галава — адзіны склад маіх успамінаў… Музей! Але ж я ніколі не жыў адзін… Я ўсё жыццё разам з усімі будаваў, ваяваў. Сядзеў у турме. У мяне не было аніякай спецыяльнасці, акрамя веры. Мая спецыяльнасць — верыць самому і вучыць веры іншых. Мне неставала часу вучыцца — тры класы прыходскай школы і партшкола… І я кіраваў вялікімі заводамі… У мяне заўсёды — адна-дзве сарочкі, пара шкарпэтак, штаны. А больш — навошта? Я жыў ад плана да плана, ад пяцігодкі да пяцігодкі. Вось першы корпус завода збудуем… Другі… Першую лінію пусцім… Другую… Гэтак дзесяткі гадоў… Яны імчаліся, згаралі… Лета, зіма, восень… Як сады цвітуць… Я гэта толькі ў старасці пабачыў… Мне здаецца, што я болей чым паўвека не пакідаў будаўнічай пляцоўкі… Памятаеце, у Маякоўскага: «Мне напляваць на бронзы мнагапуддзе. Мне напляваць на каменную слізь. Не скрыўдзім славаю, бо мы свае ўсё ж людзі. Агульным помнікам няхай нам будзе збудованы ў баях сацыялізм…»? Гэта ж наша вера, гэта ж наша Біблія!

У мяне засталіся толькі гэтыя каштоўнасці, каштоўнасці перажытага. Іх адабралі…

Калісьці ў мяне быў сын. Ён даўно памёр, мой сын Акцябр. У нас з ім быў любімы фільм «Чапаеў». «Эх, Пецька, — уздыхаў Чапаеў, — шчаслівы ты чалавек. Вось я неўзабаве памру, а вы з Анкай пры камунізме жыць будзеце. Паміраць не трэба». Сына няма. Унукі, праўнукі… Іншыя людзі… Родныя, але незнаёмыя. Яны мяне не заўважаюць, як старую рэч, зусім старую, непрыдатную для ўжытку. Мне няма куды пайсці. Я стары. Мне няма чым абараніцца. Мой час скончыўся. Час — лёс, як гаварылі старажытныя грэкі…

…Дамы са шкла і металу, лепшыя за палацы. Лімонныя і апельсінавыя сады сярод гарадоў. Старых амаль няма, людзі вельмі позна старэюць, бо жыццё цудоўнае. Усё робяць машыны, людзі толькі ездзяць і кіруюць машынамі. Нівы густыя і шчодрыя. Кветкі як дрэвы. Усе шчаслівыя. Радасныя. Ходзяць у прыгожых апратках — мужчыны і жанчыны. Вядуць вольнае жыццё працы і асалоды. Няўжо гэта мы? Няўжо гэта наша зямля? І ўсе гэтак будуць жыць?..

Чацвёрты сон Веры Паўлаўны са «Што рабіць?» Мікалая Чарнышэўскага. Падручнікі рэвалюцыі… Мы на памяць вучылі ў гуртках палітграматы. Як вершы. Нашай рэлігіяй была будучыня, якая ніколі не надыдзе. Я застаўся яе заложнікам…

Дзесяткі гадоў не бачыў. Не памятаў. Як іх гоняць прыкладамі, палкамі. Гоняць у халодныя эшалоны. Зіма. Мароз. Адчыняю на станцыі вагон: у куце вісіць на папружцы мужчына. Маці люляе на руках малога. Большанькі сядзіць і есць сваё дзярмо… Як кашу…

— Зачыняй! — крычыць камандзір. — Кулакоў на Калыму вязуць. Месца вызваляюць. Яны для будучыні не прыдатныя. Зачыняй.

Быццам сон… Быццам знаёмая станіца… Памятаў! Памятаў, як называецца… Забыўся…

Пад раніцу стала няўсцерп… Гэты страшэнны боль у суставах… Не мог успомніць, як усё-такі называлася гэтая станіца… Гэта доўжылася б бясконца. Як усё-такі яна называлася? Я не мог перастаць думаць пра гэта… Мне трэба было ўспомніць, каб палягчэла… Уяўляю, як гэта выглядала: дзед гайдаецца на папружцы ў шафе… Гэта пра мяне ўжо… Кепска, што дзіця гэта бачыла… Яно ўратавала мяне… Закрычала… Але яно гэта бачыла… Цяпер я падрыхтую пачак снатворнага, каб заснуць у сне. Вельмі падобна на інфаркт. Праўда, турбуе думка пра грэх самазабойства, але я, хай цяпер і сумняваюся, усё ж атэіст. Я марыў аб тым, каб рай быў на зямлі, забыўшы на тое, што ёсць пекла. Але калі ёсць Бог, ён мне даруе. Я быў шчыры… Я пакутаваў…

Не трэба згадваць маё імя… Я не магу вытрываць, што ён мяне там бачыў… У шафе… На папружцы… Новы маленькі хлопчык з майго роду… Майго семя… Але я хачу памерці… Ён мяне любіць пакуль маленькі. Як падрасце, будзе ненавідзець. Калі я вісеў у шафе, я быў страшны, а так буду смешным. Я не хачу целяпацца смешным і недарэчным у гэтым жыцці. Хай застанецца тое, што пра мяне ў энцыклапедыі напісана. Маю душу тут ужо ніхто не разумее…

Ад аўтара

З запіскі, пакінутай перад другой спробай самагубства, якая скончылася, як ён і хацеў, небыццём:

«…Я быў салдатам, я неаднойчы забіваў. Я забіваў, як і верыў, дзеля будучыні. Ніколі не думаў, што мне давядзецца абараняць мінулае. Я закрываю яго сваім старым сэрцам…»