Зачараваныя смерцю

Гісторыя чалавека, які не мог быць шчаслівым. Віктар Іванавіч Маруцін — фатограф, 55 гадоў

З аповеду дачкі:

— Ён паехаў на дачу… Гэта ён нам сказаў, што паедзе на дачу. Сышоў з электрычкі, яго бачылі: з рэчмяшком, з паляўнічай стрэльбай і фотаапаратам. І завярнуў у лес… Па заечым следзе… Гэта нам таксама расказвалі. Была нядзеля. Пагодлівы зімні дзень. Блішчэла чыстае сонца. Шмат людзей ехала на дачу…

Ён быў благім паляўнічым… Не любіў забіваць, не было ў ім гэтага паляўнічага азарту. Хоць заўсёды браў з сабой стрэльбу. Ды прывозіў дадому часцей за ўсё не забітую дзічыну, а новыя здымкі. Птушак, звяроў… Яму падабалася здымаць зіму і восень. Лета чамусьці не любіў. Мая любімая фатаграфія, аднойчы падараваная мне бацькам у дзень нараджэння, — здзіўлены заяц… Ён блізка-блізка наскочыў на чалавека і не спалохаўся, а здзівіўся… Гэта фатаграфія была на некалькіх выстаўках. Атрымала прыз. Бацька аб'ездзіў усю краіну. Здымаў славутых вучоных, касманаўтаў, перадавых даярак, перадавых пастухоў і рыбакоў, будоўлі і новабудоўлі пяцігодкі. Але прызы і дыпломы атрымліваў за птушак і звяроў. (Паўза.)

Страляў ён са сваёй паляўнічай стрэльбы… Проста сабе ў сэрца…

Мы знайшлі яго праз тры дні… Мы шукалі яго па заечых слядах. (Паўза.) Я пераканана… Ніхто не дакажа… Ён усё панёс з сабою… Гэта асабістае… Таемнае…

Можа, гэта была боязь звыродлівага фіналу? Ён хацеў памерці моцным… (Маўчыць.)

Над яго рабочым сталом заўсёды вісеў партрэт Хемінгуэя…

Альбо была ў яго нейкая свая версія жыцця. І яна — бах — і абрушылася. А новая версія не прыдумана…

Мама? Чым жыла мама? Яна падымалася ў шэсць раніцы, вымывала кватэру…

Можна шмат што прыгадаць… Засталіся яго запісныя кніжкі… Я іх прачытала. Я ўбачыла, што не ведала свайго бацькі, я чытала запісы амаль незнаёмага мне чалавека. (Маўчыць.) Са мной ён хутчэй… абараняў свой час… А сам пакутаваў… Кідаўся… (Маўчыць.)

Я любіла свайго бацьку. Але я не люблю ягонае пакаленне. (Маўчыць.) Я любіла яго, але меркавала, што ён — баязлівец, бо жыў, як усе. Не змог інакш. Але цяпер я не магу назваць яго баязліўцам… не магу… (Маўчыць.)

Напэўна, галоўная прычына там… У ім… (Маўчыць.)

Я ведала пра яго некалькі рэчаў, якія стваралі для мяне вобраз майго бацькі. (Маўчыць.) Ён нарадзіўся ў вайну… Яго прыгняталі нейкія прывіды адтуль… Але ён ніколі пра іх не распавядаў… (Маўчыць.) А мы любілі з ім гаварыць пра сны. Пра дзівацтвы начной фантазіі. Ён жа пісаў вершы… Сам сабе… Пісаў усё жыццё… Гэта другое, што я пра яго ведала. Чамусьці ўсе свае вершы ён спаліў. Вершы не засталіся… (Маўчыць.)

Ён кахаў другую жанчыну. Не маю маму. Калісьці ён кахаў маю маму. Мама цяпер успамінае, як ён закідваў яе кветкамі. І казаў: «Мне ўсё ў табе падабаецца! Мне ўсё ў табе падабаецца!»

Я выпадкова ўбачыла яго на вуліцы… Два гады назад… Ён стаяў з букетам кветак, кагосьці чакаў. Я ўгледзела яго спіну… А я толькі што выйшла замуж… І я ўжо ведала… Пазнала гэтую спіну, гэтую наструненасць… Хлапечае… Паляўнічае…

Насустрач яму ішла маладая дзяўчына… Бегла… (Маўчыць.)

Я не запомніла яе твару. Я запомніла толькі, што гэты твар быў вельмі радасны. Шчаслівы.

Я пабегла ў іншы бок… (Маўчыць.)

Калі я прыгадвала яе твар… Яе твар шмат разоў усплываў у маёй памяці… Калі я яго прыгадвала, мяне не пакідала адчуванне, што гэтая гісторыя будзе камусьці з іх каштаваць жыцця. (Маўчыць.)

Без стану любові ён жыць не мог, можа, нават не любові, а ўлюбёнасці ён заўсёды жадаў. Ён фізічна не мог інакш існаваць. (Маўчыць.) Хоць выдавала заўсёды, што ён заклапочаны іншым. Фатаграфіямі. Камандзіроўкамі. Сваёй газетай. Чарговай выстаўкай.

Маці ведала, як яму можа быць добра. Як ім будзе добра! Яна яго ніколі б не адпусціла… (Маўчыць.)

Яна кахае яго… Яна цяпер яго кахае яшчэ мацней… Пасля смерці… Яна дагэтуль не здагадваецца, я ёй не прызналася ні тады, ні пасля, што я іх бачыла. Удваіх. Мая мама… Яна пісала лісты ў ягоную рэдакцыю, у цэка партыі. У інстытут, дзе вучылася гэтая дзяўчына. Яе бацькам. Яна патрабавала, каб ёй вярнулі мужа. Каб дзяржава, каб партыя (а бацька быў сябрам партыі) вярнулі ёй мужа і каханне. Вар'яцкае пакаленне! Але бацька быў лепшы за ўсіх іх, ён быў лепшы з іх… (Маўчыць.) Мы пра гэта цяпер з ёй не ўспамінаем. Часам мама нават прысніцца мне і ў сне пачынае груба, жорстка са мною гаварыць. Просіць зноў падпісаць нейкія паперы… А я не падпісваю… (Маўчыць.) У жыцці… Пры сустрэчах мы пра гэта з ёй не загаворваем. Яна цяпер усім расказвае, як бацька закідваў яе кветкамі… І гаварыў: «Мне ўсё ў табе падабаецца! Мне ўсё ў табе падабаецца!» І быў у вайсковай форме. Афіцэр. І ўсе дзяўчаткі на пошце ёй зайздросцілі, яна рабіла тэлефаністкай. (Маўчыць.)

Навошта ён гэта зрабіў? З паляўнічай стрэльбы… Я яму цяпер увесь час кудысьці званю… Я па начах кручу тэлефон… Дыск зрываецца… Пракручваецца… Ніяк не набяру патрэбную лічбу… Я набіраю-набіраю да бясконцасці… Мне здаецца, што раніцай у мяне баляць пальцы…

Я ў яго прачытала… У запісных кніжках… Ён пісаў: «Цяпер мне больш за ўсё хочацца любіць сваю дачку».

Дзіўны сон… Дзіўны сон быў… Мы бяжым-бяжым з бацькам, уцякаем… А пасля кудысьці падаем… Правальваемся… Ён то нечакана мёртвы, то нечакана жывы… (Маўчыць.)

Гэта спалучанасць нашых жыццяў… Я хачу вызваліцца… Я расказала сон свайму мужу. Я прасіла яго памагчы: «Ты павінен мяне мацней любіць». Мне здаецца, я гэтак адчуваю, што мёртвы бацька мяне вельмі любіць. Ён любіць мяне больш за ўсіх.

Я таксама яго не хацела аддаваць той дзяўчыне… Я не аддала б… (Маўчыць.)

Гэта асабістае… Таемнае… Не называйце яго сапраўднага прозвішча… Мая мама… Яна ўсім расказвае, як ён прыносіў ёй кветкі… Мне яе шкада… Яна як ненармальная… Зноў піша лісты… Той дзяўчыне… Я не ведаю, што яна ёй зараз піша, нават уявіць не магу. Ёй хочацца бясконца з кім-небудзь гаварыць пра бацьку… Успамінаць… (Паўза.)

Гэта асабістае… Таемнае… Я аб чымсьці толькі здагадваюся… Мне здаецца… яму трэба было прыдумаць новую версію жыцця… (Маўчыць.)

Дзіцячыя ўспаміны пра бацьку ў мяне спалучаны заўсёды з вышынёй, палётам — да яго на плечы, пад столь. Я сяджу ў яго «на карку», гэтая гульня ў нас называлася «тата-коська»… Лячу ў паветры, гэта мы гуляем «у самалёт»… Першая яго прафесія — ваенны лётчык… Ён вучыўся лятаць у планернай школе. Вучылі іх спісаныя «на гражданку» ваенныя лётчыкі. Фанаты! Бацька ўспамінаў, што, калі ён, ужо дарослы, убачыў, на чым яны ляталі, здзівіўся, як яны жывымі засталіся. Самаробныя планеры… Драўляныя рэечкі, абабітыя паркалем… марляй… Усё кіраванне — ручка і педаль… «Але затое, калі ляціш, — гаварыў ён, — ты бачыш птушак, ты бачыш неба. Ты адчуваеш крылы…»

Напэўна, пасля гэта робіцца марай? Неабходнасць? (Маўчыць.) Неба мяняе псіхіку людзей… Вышыня… Я ведаю яго сяброў, былых ваенных лётчыкаў. Яны заўсёды былі трошкі ганарыстымі да ўсіх астатніх: яны — ляталі!!

Я любіла свайго бацьку. Але я не любіла ягонае пакаленне. І я не баюся гэтых слоў. Бацька быў лепшым з іх. Але і яго зламалі: ён стаў, як усе. Пакутаваў. Ён пакутаваў ад гэтага. (Паўза.) Збіраючыся разам, яны шмат гаварылі пра вайну. Пераможцы! Перамога ў вайне — гэта нібы знойдзены сэнс іх жыцця. Хай самі яны не ваявалі, але яны адчувалі сябе дзецьмі перамогі. Яны перамаглі… Яны асвоілі цалінныя землі… Яны паляцелі ў космас… Яны будавалі камунізм… Яны жартавалі з гэтага, складалі анекдоты. Але яны верылі ў гэтыя папяровыя ідэалы. Хлуслівыя і наіўныя ідэалы. Я гэта для сябе вызначаю як эмацыянальны сацыялізм. Усе яны былі эмацыянальнымі сацыялістамі. Ідэалісты! Слепакі! Але гэта было іхнім жыццём, сэнсам іхняга жыцця. Сэнс жыцця, як асабістая праблема, для іх не існаваў. Я памятаю, я добра памятаю, што нават за сталом у свята яны гаварылі аб Расеі, а не аб сваім жыцці… Такое гэта пакаленне… Такія людзі… (Маўчыць.) Трагедыя гэтага пакалення ў тым, што яно жыло ў прыдуманым свеце. І ўрэшце рэальнасць уварвалася ў іхняе жыццё… З цягніка, што імчаўся ў сацыялізм, у цудоўную далеч, ім трэба было перасесці ў цягнік з курсам — на капіталізм. У спустошаную рэальнасць… У канкурэнцыю… У іншыя чалавечыя стасункі… Без ілюзій… На хаду ўскочыць у новы састаў… Імгненна… У маім жыцці гэта магло ўкласціся, а ў ягоным — не. Занадта імкліва ўсё адбылося, занадта нечакана. А яны ж рамантыкі!! А тут трэба было прыдумваць новую версію жыцця… Жорсткую, рацыянальную. Жыццё заклікала, крычала: «Мяняй! Мяняй!» А ён да гэтай новай ролі быў не гатовы. (Маўчыць.) Яны ўсе не гатовыя… Яны не гатовыя розумам, сэрцам… Яны не гатовыя на фізіялагічным узроўні… Ім бы ваяваць на барыкадах… Моцна сябраваць… Спяваць адны песні, марыць пра «блакітныя гарады» і сумаваць па нязробленым, піць… А тут трэба не ваяваць, а змагацца. Змагацца ж трэба з самім сабой: са сваім няўмельствам, са сваёй лянотай, са сваёй псіхалогіяй…

Яны гэта не ўмеюць… (Паўза.)

У бацькі ўжо былі два жыцці: спачатку ён — ваенны лётчык, пасля — журналіст. Гэта шмат для аднаго чалавека. Дастаткова. (Маўчыць.) Гэта асабістае… Таемнае…

Я незадаволена сабой… Сумбурна… Блытана… Я нічога не вытлумачыла… Гэта ж — жыццё… І смерць…

А што я ведаю?

Я любіла бацьку. У нас розныя прафесіі. Я — эканаміст, я ўсё жыццё лічу, а ён сузіраў жыццё, марыў… Ён з таго пакалення, якое занадта шмат значэння надавала словам. Занадта шмат сэнсу. (Маўчыць.)

Нехта штодня прыносіць на яго магілу адну кветачку… Чаму — белую? Ці белую ружу… Ці рамонак… Напэўна, гэта яна. (Маўчыць.)

Ён пісаў вершы. Ён усё жыццё пісаў наіўныя, хлапечыя вершы… І любіў фатаграфаваць птушак і звяроў… Мой бацька… (Замаўкае і далей адмаўляецца доўжыць гаворку.)

З запісных кніжак бацькі:

Вось думка А. Платонава, што смерць неаднойчы нас наведвае…

Расейскі чалавек не хоча проста жыць, ён хоча жыць дзеля чагосьці… Ён хоча ўдзельнічаць у вялікай справе…

Ідэалізацыя будучыні — гэта наш духоўны стан, форма нашага існавання ў гісторыі. Яна і загубіла наша жыццё.

У сённяшніх газетах раптам прачытаеш:

«Да сярэдзіны 80-ых гадоў Саюз уяўляў сабой шматмільённае чалавечае пагалоўе з добра адладжаным механізмам азіяцкіх табуншчыкаў, абавязаных наглядаць за планамернай эксплуатацыяй жывёлапрамысловай сыравіны» (газета «Московский комсомолец»).

«Шматмільённае чалавечае паголоўе», «жывёлапрамысловая сыравіна»… А гэта было тваё жыцце…

— Я кахаю цябе, — сказала яна.

— Можа, ты любіш не мяне, а само каханне? — спытаў я.

— Я кахаю цябе, — зноў сказала яна.

Жанчына — гэта штосьці іншае…

У В.Н. цяпер свой занятак. Прадае кудысьці за мяжу нашы запалкі. Мае капітал.

За пляшкай гарэлкі ён мне ўчора прызнаўся, што часам яму хочацца спяваць нашы камсамольскія песні.

Я ішоў дадому і паспрабаваў успомніць:

Што мы ведаем пра нашу нянавісць і любоў? А нехта напіша: «шматмільённае чалавечае пагалоўе», «жывёлапрамысловая сыравіна»…

Ляжаў… Глядзеў у столь… І думаў… А ў сярэдзіне працаваў ужо, быў запушчаны нейкі механізм.

У дарозе.

Нам дай пакорпацца ў зорках, а не зрабіць штосьці на зямлі. Хоць бы — нармальныя дарогі. Добры асфальт пакласці.

Ты жыў у той час. І раптам ты вінаваты, што жыў у той час. Мучыўся. Пакутаваў. Няхай. Ты ўсё роўна вінаваты.

Пра старых. Іх пазбавілі ўсяго. Нават магчымасці жыць мінулым…

Памятаю. Барабан круціцца… Кідаеш капеечку… Вавёрачка вымае твой лёс… Запісачку ў зубках табе нясе… Альбо хтосьці вернецца… Альбо тужыць у палоне…

А я чакаў тату… А тата ўжо ляжаў у зямлі пад Смаленскам. З сорак першага.

З размовы ў адной школе са старшакласнікамі.

Яны нават тэлевізар не глядзяць. Палітыка іх не вабіць.

Але ў дні жнівеньскага путчу былі на вуліцах з лістоўкамі. Цяпер, кажуць, ужо не пойдуць да Белага дома. Яны адчуваюць сябе падманутымі…

Я апрануўся, пагаліўся. Восень. Хадзіў па горадзе, забрыдаў у любімыя кнігарні…

Гэта мае ўспаміны пра жнівень 91-га, калі мы перамаглі. Калі Гарбачоў вярнуўся з Фароса…

Яшчэ я памятаю, як салдаты сядзелі на танках і елі марожанае…

Сяджу ля тэлевізара… Ідзе з'езд.

Няма ніводнага чалавека на зямным шары, у якім было б столькі грамадскага, як у нас. Жывём падзеямі, а не жыццём. Што сказаў Ельцын? Што яму адказаў Хасбулатаў?

Няма таго, каб выпіць. Ці пайсці да жанчыны. На лыжах пакатацца.

Ідзе з'езд.

Ідзеш знаёмымі вуліцамі: французская крама, нямецкая, польская… Я падумаў, што ўжо некалькі гадоў не магу купіць сабе — савецкія шкарпэткі, савецкія трусы… Савецкія цыгарэты…

Што з намі адбылося? Куды мы прапалі?

Я думаў, што ён прынёс артыкул ці свае фатаграфіі, а ён зайшоў пагаварыць. Студэнт. Расказаў, што хадзіў на мітынгі дэмакратаў. Пасля быў на сходах нацыянал-патрыётаў. Пазнаёміўся з фашыстамі. Цяпер — да нас, у рэдакцыю:

— Што рабіць?

Адвечнае расейскае пытанне. Адвечны расейскі юнак.

— Мне абавязкова хто-небудзь дасць вінтоўку, — сказаў, развітваючыся. — Мой розум пратэстуе — не магу забіваць. Але яны не даруюць.

— Хто яны?

— Яшчэ не ведаю…

Сёння размаўляў з забойцай. Прыгожая маладая жанчына. Забіла мужа… сякерай. Былі моманты, калі я глядзеў на яе, слухаў, і яна мне падабалася. Я лавіў сябе на думцы, што яна мне падабаецца. Прымаў яе словы, пачуцці, я нібы з ёю пражываў яе жыццё. І не знаходзіў у сабе ні агіды, ні абурэння.

Па дарозе ў рэдакцыю думаў аб тым, што ў нас мяжа між злачынным светам і нармальным светам размытая.

Штосьці галоўнае выслізгнула з маіх думак. Трэба адразу запісваць, не адкладваць…

Загад Сталіна ў 1942-ім годзе прадпісваў салдатам у выпадку пагрозы палону — самазабойства.

Подзвіг Гастэлы, Аляксандра Матросава? Згарэць разам з самалётам, ператварыўшыся ў палаючую бомбу, і, упаўшы на мішэнь, закрыць сваім целам чужы дот… Што гэта, калі не самазабойства?

Я толькі і чую адусюль: жыццё — барацьба. Дужы адольвае слабага. Натуральны закон. Слабыя нікому не патрэбны.

Гэта — фашызм… Гэта — свастыка…

Хтосьці сказаў пра наш народ — народ-бальшавік. Учора зноў у нашай газеце нататка аб тым, як падпалілі сядзібу арандатара… Людзі паспелі ўратавацца… Згарэла жывёла.

— Мы нічога не мелі, але мы былі шчаслівыя, — упэўнена мая мама.

Чаму для шчасця нам патрэбен вінегрэт і вошы? А калі ікра ці хоць бы цукар без талонаў? Тады — што?

Раней аб сэнсе жыцця гаварылі больш, калі нельга было. Цяпер не гавораць.

— Трэба шукаць станоўчых герояў, — сказаў на планёрцы рэдактар. — Досыць пляваць у мінулае…

Герой?! Ён гатовы сябе аддаць у імя ідэі. Калі ён гатовы аддаць сябе, дык што ён здольны з іншым чалавекам учыніць?

Учора зноў з В.Н. пілі гарэлку. Ён вярнуўся з Амерыкі. «Усё так сабе, — гаварыў. — Але калі я патрапіў у дзіцячую краму цацак, мне зрабілася блага. Спяваюць, іграюць, ззяюць… Я зразумеў, адкуль я прыехаў».

Напіліся.

Паехаў бы далёка-далёка, дзе няма ні белых, ні чырвоных, ні чырвона-карычневых…

А ці не праўду кажа Ніцшэ, упэўнены, што «вера» была ва ўсе часы, як у Лютэра, толькі мантыяй, прычынай, заслонай, за якой інстынкты разыгрывалі сваю ігру?

Дзіўна кранаць рэчы і думаць, што яны будуць, а цябе не будзе. Гэты пісьмовы стол, нават пластмасавая аўтаручка…

Хачу паехаць у сваю вёску. Гэта цяжка паддаецца вытлумачэнню… Ты быў хлапчук, а яна — дзяўчынка… Ты тузаў яе за коску. Мінаецца шмат гадоў, і табе гэтак хочацца бачыць гэтую дзяўчынку.

А ў яе пяцёра дзяцей і муж — п'яніца.

З размоў з В.Н. З чалавекам, у якога сотні мільёнаў у кішэні.

Суседзі пішуць на яго ананімкі ў міліцыю і кэдэбэ (а гэта, напэўна, па звычцы ўжо), адкуль, маўляў, у яго гэтыя мільёны? У нас няма, а ў яго ёсць, мы ж вось толькі-толькі ўсе былі роўныя.

Камунізм не пабудавалі, але камуністычную свядомасць выхавалі…

Не будзе ў нас сапраўднай работы! Не дадуць! І В.Н. гэта адчувае…

Утопія… Нельга яе ператвараць у жыццё. Але мы ўсё адно любім і будзем любіць не гэтае рэальнае жыццё, а тое… Жыццё, якое наперадзе…

Памёр сябра. Што засталося? Дзеці і жонка, якія перасварыліся з-за летніка і новенькіх «Жыгулёў»?

Застаўся цень…

У. Маякоўскі: «Адзінка — глупства, адзінка — нуль». Я яго баюся. Я вынес ягоныя кнігі са свайго кабінета…

Пясняр гвалту. Я здольны гэта сказаць… Я, хто вырас на Маякоўскім… Ён быў маім любімым паэтам…

Шматкамі здзіраю з сябе старую скуру… Мука…

Аніякага жадання ісці на вуліцу, штосьці рабіць. Лепш нічога не рабіць. Ні дабра, ні зла. Тое, што сёння — дабро, заўтра выявіцца — зло.

Думаў пра нашы наіўныя і шчаслівыя 60-ыя гады. Мы — страчанае пакаленне. Спадзяваліся на нешта. Не выйшла. Мы гэта ўжо не дагонім…

Што рабіць? Нічога. Бо «гэты замысел звыш чалавечых сіл».

Бацька В. Н. адбыў пятнаццаць гадоў у калымскіх лагерах. Я стаміўся, а ён хоча жыць. Уранку робіць фіззарадку, увечары бегае ўздоўж рэчкі, зімой — на лыжах. Стары хоча жыць! Як жа пасля ўсяго, што з ім было, ён хоча жыць? Ды яшчэ з такой звышнатуральнай сілай хоча жыць?!!

— Чаму ты вырашыла, што мы павінны быць шчаслівыя? — спытаў я ў Н.

— Бо я гэтага хачу, — адказала яна.

З газеты:

«…жаданне схавацца ў смерць, як у кокан, як у мацярынскае ўлонне (Фрэйд), як у вызваленне ад пакутлівай неабходнасці рашаць праблему сэнсу свайго чалавечага існавання».

Учора зноў у мяне была маці, у якой адзіны сын загінуў у Афганістане. Той краіны, якая іх туды пасылала, ужо няма. Куды ёй ісці са сваімі паперкамі? Са сваімі хваробамі? Яго ордэнамі…

Надзея ўкрадзена…

Я нібы ўсё памятаю. Адкуль? На каленях у маці… Перадаецца гэта блізка-блізка, быццам бачыў…

Я сядзеў на акардэоне… Бабуля пасадзіла мяне ў ночвы і хрысціла венікам…

Дзед Яўхім вадзіў травінкай па вывернутым плугам чэрапе і гаварыў: «Некалі гэта чалавек быў… Чалавек згніў, а боты зберагліся… Добрыя нямецкія боты з падковамі…»

Дзед пасвіў каровы… І я зімой і летам спатыкаў яго ў гэтых ботах.

Людзі любяць фатаграфавацца. Любяць, калі малююць іх партрэт.

Чалавек сам для сябе таямніца. Загадка. Ён больш за ўсё цікавы самому сабе. Ён хоча сябе разгадаць…

У дзяцінстве. У юнацтве. Я думаў, што ніколі не памру. Хоць жыў сярод «царства смерці». Мы выкопвалі з зямлі, збіралі ў лесе патроны, снарады, гранаты. Страляць я навучыўся раней, чым пісаць.

Памятаю мёртвых. Нямецкія і нашы салдаты. Яны ляжалі, стаялі, прыхінуўшыся да акопа, сядзелі… Цэлыя, разарваныя на часткі ці напалам… Мы поўзалі наўкол… Здымалі гадзіннікі… Шукалі што-небудзь з'есці…

А зімой я катаўся на мёртвым немцы… Ён ашклянеў ад марозу… Мы сядалі на яго верхам і несліся ўніз… Як на санках… Пералякаліся вясною, калі ён растаў… І зрабіўся мяккі… Як жывы…

Але я ўсё роўна думаў, што ніколі не памру…

У І.Буніна знайшоў думку аб тым, якое велізарнае месца займае смерць і ў без таго малюсенькім чалавечым існаванні.

У мяне знікла мяжа паміж жывёлінамі і мною. Сабакам. Канём. Як жахліва крычыць паранены заяц…

Чалавек не можа быць шчаслівым…

У Пушкіна — «Застолле ў часе чумы»:

Заўважаю: хаджу ў тэатр, хаджу ў кіно. Хаджу глядзець на смерць.

Ці ёсць хто-небудзь з нас, хто хоць бы раз у сваім жыцці не падумаў пра самагубства?

Кірылаў у «Бесах» Дастаеўскага наклаў на сябе рукі, здзіўляючыся: «Чаму не ўсе людзі канчаюць самагубствам?»

Сёння я выйшаў — увесь начны, з начнымі думкамі, а людзі — ранішнія. Яны спяшаліся са сваім клопатам у розныя бакі…

Праходзіў міма фотастудыі. А што, калі мяне не будзе і фатаграфіі апошняй не застанецца? Сфатаграфаваўся.

Увечары забраў фатаграфіі. Дзіўна глядзець на свой партрэт. Быццам гэта я сам сфатаграфаваў незнаёмага чалавека…

Сталін. Нейкая ўсё ж загадка ёсць.

Што памятаю я?

Радыё перадае бюлетэні — пра стан здароўя таварыша Сталіна.

— Мама, як жа так? Няўжо ён можа памерці?

— Ну і што ж тут такога? — адказвае мама. — Ён ужо стары чалавек.

— Чаму ўсе жывуць, быццам нічога не здарылася? Усё павінна спыніцца. Маўчаць.

А назаўтра ён памёр. Нас паслалі па вянок. Па вянок для Сталіна…

Мы смяяліся… Беглі… Мы ўжо забыліся, што гэта Ён памёр…

Яшчэ ў Пушкіна: «Без паэтычнай волі жыць нам вельмі можна». Вельмі. Толькі мы не ўмеем.

Ну ці ж блага было б: паехаць на дачу, распаліць грубку… Глядзець у акно.

Не ўмею…

Я ўяўляю, як я гэта… зраблю. Але тое, што я зраблю, будзе грубым паўторам. Няўдалым.

Размаўляў у цягніку з жанчынай. Былая франтавічка. Снайпер. Ехала ад дачкі. Тая з дзяцінства — у вар'яцкім доме.

— Бог пакараў мяне, — гаварыла маці. — Я забівала… А яна звар'яцела…

Малады лейтэнант, што прыехаў у водпуск, служыць на Каўказе. Там бушуе вайна. Распавядае і ўвесь час паўтарае: «Ці я звар'яцею, ці буду спакойна забіваць іншых». Уразіла адна дэталь: сабакі баяцца людзей, яны ўцямілі, што галодныя людзі пачалі паляваць на іх…

Ну і што? Сёння тысячы, мільёны антываенных кніг, фільмаў, песень, балетаў… А праз пяцьдзесят гадоў людзі робяць тое ж самае…

Што мы ведаем пра рэвалюцыю, пра грамадзянскую вайну? Цяпер пачынаеш разумець, што ведалі мы нашу літаратуру, яе герояў, але не рэальнасці, падрабязнасці таго часу. Чапаеў, Шчорс, Будзённы, Варашылаў… Рэальнага чалавека ўвесь час перараблялі пад ідэю. Тое, што выдавалася за рэальнасць, мела да яе такія ж суадносіны, як Кашчэй Бессмяротны і Салавей Разбойнік. Гэта было не мастацтва, не філасофія, не літаратура, а «фабрыка рэальнасці».

І я ў гэтым таксама ўдзельнічаў. І трэба прызнацца, што працяглы час — шчыра. Пасля гэтых разважанняў палез у свае фотаархівы. Сотні партрэтаў… Абліччаў… І яны таксама — шчырыя…

А як з гэтым быць?

Ленін марыў: «Уся краіна, як адна вялікая фабрыка».

Я не бачу вольных людзей…

Яна мяне пацалавала, і я ўчуў яе пах… Пах маладога дрэва…

Як хавалі раней у нас у вёсцы? Труну з нябожчыкам выносілі ў двор — ён развітваўся са сваім дваром, пасля ставілі ў садзе — і стукалі па кожным дрэве, каб абудзілася… Жывёлу падымалі ў хлеве, каб не ляжала… «Адну яблыню абышлі, забыліся, не пастукалі, дык яна ссохла», — распавядала бабуля пра смерць майго дзеда.

Наша расейскае… Жыццё на разрыў аорты… На краі… Як там у Высоцкага: «Хоць хвіліну яшчэ пастаю на краі…» На краі!!

Дзеля чаго вечна стаяць на краі? Бо астатняе ўсё сумота. Папакутаваць дай! Захапленне пакутамі… Нічога іншага не хочацца. Сумна грошы зарабляць, дарогі брукаваць, шкарпэткі цыраваць… Расейскаму чалавеку ўвесь час свята хочацца!! Адвёртку ў бок суседу ўсадзіць ці рэвалюцыю зрабіць. На барыкады, на вайну… У рэвалюцыю… І тут жа пасля барыкад, пасля рэвалюцый падавай шчаслівае жыццё…

Хто мы? Толькі паслухайце нашы песні. Што ў іх?! Заклік да смерці… Да самазнішчэння…

І не сацыялізм у тым вінаваты, не камуністы, а людзі мы такія. Гэты стэп… Шырыня… Геаграфічная бясконцасць… Праўду казаў Дастаеўскі, што шырокі расейскі чалавек, трэба было б звузіць…

Корпаўся сёння ў сваіх фотаархівах. Прабегла думка, што ў чалавеку тры чалавекі: дзіця, юнак, дзед…

— Ніколі гэтак не хочацца памерці, як тады, калі кахаеш, — знячэўку заплакала Н., калі нам было хораша.

Яна плакала, а я ў гэтае імгненне падумаў, што яна сама не ўцяміла, што сказала…

Розумам дабіраеш, а цела супраціўляецца…

А раптам гэта ўсяго толькі хімічная рэакцыя ў маім арганізме? І толькі? І трэба пайсці да лекара…

Ці ўзяць стрэльбу і фотаапарат…

Чамусьці я зусім не прыгадваю неба. Быццам я ніколі не лятаў…

Слухаю касету… Любімую… Я думаў, што я гэта ненавіджу, а высвятляецца, люблю: «Хоць хвіліну яшчэ пастаю на краі…»