Зачараваныя смерцю

Гісторыя чалавечага жыцця, пасля якога засталіся два пакоі ў бараку, адна градка і медаль «Пераможца сацыялістычнага спаборніцтва». Аляксандр Парфіравіч Шарпіла — пенсіянер, 60 гадоў

З аповеду суседкі Марыі Ціханаўны Ісайчык:

— Ходзяць людзі, чужыя людзі… Што вам трэба? Гарэў чалавек на сваёй градцы з агуркамі… Абліў галаву ацэтонам і падпаліў сярнічкай… Пад вішанькай… Ляжаў, галава жоўтая… Чужыя людзі, што вам трэба? Усім на смерць паглядзець хочацца. У нас у вёсцы, як я яшчэ маладая была, жыў стары адзін, ён любіў гдядзець, як паміраюць дзеці… Не вар'ят, нармальны, жонка і свае дзеці ў яго былі, у царкву хадзіў. Доўга жыў…

Дзе шчаслівыя людзі жывуць? Абяцалі, што яны пасля вайны будуць… Усё жыццё чакала шчасця, лепшага жыцця, малая чакала, у дзеўках, старая. Пачакай — патрывай, ды пачакай — патрывай. Восемдзесят гадоў жыву, ужо сорак гадоў адна, нікога ў мяне на ўсім белым свеце. Абразок на покуці і сабачку трымаю, каб было з кім гаманіць, словы не забыць. Бог даў чалавеку і сабаку, і ката… І дрэва, і кветкі… Каб чалавек радаваўся, каб яму жыццё доўгім не падалося. А мне ўсё апрыкла, нават як жытцо палавее. Нагаладалася за сваё жыццё гэтак, што больш за ўсё любіла глядзець, як збожжа сеюць. Пачакай — патрывай, ды пачакай — патрывай… Жыццё прачакалі… Трываў-трываў чалавек ды не выцерпеў… Во як! Занеслі на могілкі, і што засталося? Два пакоі ў бараку, адна градка, чырвоныя граматы і медаль «Пераможца сацыялістычнага спаборніцтва». І ў мяне такі медалёк ляжыць… Нас тут пяцёра сем'яў у гэтым бараку, пасля вайны яго паставілі, сяліліся маладыя на год-другі, а ўсё жыццё пражылі. У кожнага — два пакойчыкі, хляўчук і градка… Во зарабілі! Разбагацелі! У дзве змены, без выхадных… Маладая была, дужая. І малаціла, і арала, і касіла. І лес валіла, і шпалы на сабе цягала. О-о-о!

Барак стары, дрэва сухое… Усе згарэлі б, да каменя… Пашкадаваў, падумаў пра суседзяў… Запіску напісаў і паклаў на віднае месца: «Гадуйце ўнукаў. Бывайце». І пайшоў у гарод, далей ад дома… На сваю градку… Ніколі пра смерць не гаварыў. На лаўцы сядзіць, маўчыць. На цягнікі глядзіць. Саставы ўдзень і ўначы грымяць-грукочуць…

«Хуткая» прыехала, на насілкі яго кладуць, ён з гарачкі падымаецца, хоча сам ісці.

— Што ты, Саша, утварыў? — да машыны з ім ішла, праводзіла.

— Стаміўся жыць. Сыну пазвані. Хай у бальніцу прыйдзе.

Ён яшчэ гаварыў. Пінжак абгарэлы, чорны, а плячо белае, чыстае. Касцюм новы апрануў, пахаваць пасля не было ў чым. Купі цяпер касцюм… Пяць тысяч! З кніжкі зняў, паклаў на стол грошы… Усё жыццё збіраў, запасіў… На чаравікі яму хапіла і на вянок… Во як!

Пад вечар ён гэта надумаўся… Пасля вячэры… Я гарбаты папіла… І чую крык… Хто крычаў? Не скажу. Падбегла. Ён не крычаў, а той хлопец, які яго тушыў, крычаў, хапаў з вяроўкі мае мокрыя анучы (я днём памыла) і кідаў на яго. Чужы хлопец, ішоў міма і бачыць: чалавек гарыць… Сядзіць на градзе, згорбіўся і гарыць… Маўчыць… Так пасля нам і расказваў: «Маўчыць і гарыць».

Пад раніцу ён у бальніцы памёр… Прывезлі, і тады я ўбачыла, што галава спаленая і рукі… Рукі ў яго залатыя! Як ён яшчэ са мною тады гаварыў, калі яго на насілках неслі? Да апошняй хвіліны не хацеў жыць… Не стараўся… Так потым нам і перадалі… Міліцыя прыязджала… Але што я ім скажу, як і вам? Туга ў чалавеку жыла, маркота… Чуеце? Цягнік гудзе… Маскоўскі… Берасце-Масква… Мне і гадзінніка не трэба… Падымаюся, як варшаўскі крыкне — шэсць раніцы. А там менскі, першы маскоўскі… Раніцаю і ноччу яны рознымі галасамі крычаць…

Я яго суцяшала:

— Саша, знайдзі добрую кабету. Жаніся.

— Лізка вернецца…

Я сем гадоў яе не бачыла, як яна ад яго пайшла. Білася аб труну галавой: «Гэта я Сашку жыццё паламала». Хавалі без аркестра, без музыкі. Адна яна і плакала…

Мне страшней за агонь нічога няма, я яго з вайны баюся. Як гарэла наша вёска… Мы стаім пад кулямётамі, а хаты нашыя трашчаць, палаюць. Хаты гараць і куры, якіх немцы не палавілі, крычаць чалавечымі галасамі, дзіцячымі… Мне страшней за агонь нічога няма… Хаджу па двары, здаецца, ён за спінай стаіць. Азірнуся — нікога. Я ў яго яшчэ раз спытала б: «Ты што, Саша, утварыў?» Такую муку выбраў. Ну, можа, толькі адно: на зямлі гарэў, дык на небе не будзе? Адпакутаваў. За Бога рашыў. Што Бог яму там скажа? Калекі па зямлі поўзаюць, спаралізаваныя ляжаць, нямыя жывуць… Бог жа іх трымае…

Работу любіў: дошку свежую, рубанак. Ува ўсіх тут ягоныя крэслы, палічкі, буфеты. Сорак гадоў на мэблевай фабрыцы. Брыгадзірам. Ні разу адсюль ён не выязджаў. Я выйшла замуж, завербавалася з мужам у Сібір на заробкі. Камары, машкара… У чыстым полі жылі… Сына там нарадзіла, дыфтэрыт — хоп, і задушыў. Сюды не прывезла… Ні сына, ні магілкі… Так і жыву… Дзе тая смерць? Хоць ты яе кліч… Усё жыццё па казармах, па інтэрнатах, па бараках…

На вяселлі ягоным гуляла… Як ён Лізку ўзяў… Не біў ён яе, не піў… Пакінула, як дзяцей выгадавалі, сына і дачку. Плакаў:

— Што я без Лізкі? У дзяцей сваё жыццё. Сын днём — на заводзе, а вечарам магнітафоны, прасы чыніць. Двое дзетак. Трэба жыць. А дачка далёка…

Я яму раіла:

— Саша, знайдзі добрую кабеціну. Сап'ешся.

— Шкляначку налью… Фігурнае катанне пагляджу і спаць лягу.

Піў, але не запіваў, як іншыя, і адэкалон «Гваздзікі», і шклоачышчальнікі п'юць. Зараз пляшка гарэлкі каштуе, як раней паліто. Піце волю! Ешце волю! Развалілі такую краіну! Дзяржаву! Пры Гарбачове, пры Ельцыне. А я і лес валіла, і шпалы на сабе цягала… Учора тры гадзіны стаяла ў чарзе малака купіць — і не хапіла. Нямецкую пасылку з падарункамі прынеслі, а мне яе не трэба. Немцы з аўчаркамі ідуць, а мы — у балоце, у вадзе… Бабы, дзеці… І каровы нашы стаяць з намі… Маўчаць…

Не хачу я нямецкага пячэння і нямецкіх цукерак. Не вазьму!

Во! Гэтак мы з ім сядзем на лаўцы… Ён газеты пачытае, мне раскажа. Развалілі такую краіну! Раскралі… Ходзяць чуткі… Людзі бачаць… Пайшлі ў лес у грыбы, а там вогнішча: выцягвалі прасціны новыя, шкарпэткі… Шкодніцтва! Кілбасу закопваюць… Кансервы… Прадалі такую краіну! Ашукалі народ… А я лес валіла, шпалы на сабе цягала… Была і за мужчыну, і за каня. Паесці не заўсёды было, але чырвоную грамату дадуць… Я ганарлівая… Я стаханаўкай была і дэпутатам. Я думала, што калісьці буду добра жыць. Верыла. А выйшла — ашуканства… Вялікае ашуканства…

Пра смерць ён ніколі, ні слова. Можа, аб адным дні рашыўся? А я даклікацца, дапрасіцца яе не магу…

Старыя раней сядзяць на лаўцы. Бесклапотна. А зараз на пенсію не пражывеш. Хто бутэлькі па горадзе збірае. Хто ля царквы з шапкай стаіць. А хто талоны прадасць, купоны. Гарэлку. У нас затапталі ў вінным аддзеле чалавека… Я гарбатку без булачкі пап'ю і добра. У вайну думалася белага хлеба ўволю наесціся. І цяпер. Але я апошняе з двара вынесу, аддам, толькі б вайны не было.

З мэблевай фабрыкі труну прывезлі яго таварышы. Прыгожая труна, сасной пахла. Ён любіў дрэва, сасну… Любіў бярозу, ліпу, але сасну больш. На работу раніцаю вясёлы бяжыць, жартуе. Вернецца, у дом не спяшаецца. Пакуль святло не запаляць, як перачэквае. У двары — людзі, дзеці. Барак наш быў вясёлы, дружны. Мы жылі ўсе разам, адной сям'ёй і ў будні дзень, і ў свята. У цябе няма — я дам, а ў мяне не стала — ты прынясеш. На дэманстрацыі хадзілі, апранемся чыста, дзецям шарыкі чырвоныя купім…

Усё жыццё працавалі, будавалі сацыялізм. А цяпер кажуць, што сацыялізм скончыўся.

Цягнікі грымяць-грукочуць. Чужыя людзі, што вам трэба? Старасць — журба…

Прынёс ён з работы вялікую скрынку з чырвоным бантам. Паказаў.

— На пенсію праводзілі. Урачыста. Гадзіннік падаравалі. На сцяну павешу: цік-так, цік-так…

— Адпачнеш, Саша. Нагарбаціліся мы. Досыць. — Кажу гэтак і бачу, што невясёлы ён, бязрадасны. Ой які невясёлы! Раніцай цяпер яму бегчы няма куды…

Два месяцы пасядзеў на лаўцы. Сумны. Няголены.

Сядзіць і маўчыць. Апошні тыдзень слова нікому не сказаў. Ката пакліча. За-мо-о-оўк чалавек перад смерцю… Толькі глядзеў на ўсё…

Хаджу-хаджу, азірнуся: здаецца, ён ідзе, за спінаю стаіць… Азірнуся — нікога… На сорак першы дзень яго дачка стала тут жыць. З Магадана прыехала з дзецьмі, без свайго кутка мучылася. Стары барак, а ўсё ж свой дом. Маладая, думае, што часова. А можа, як і мы, на ўсё жыццё…

Чужыя людзі, што вам трэба? Не дапрошвайце, не дапытвайце… Аднолькавай смерці няма… Чуеце, як цягнікі грукочуць…