Зачараваныя смерцю

Гісторыя пра тое, як немагчыма разлюбіць маршы, Сталіна і кубінскую рэвалюцыю. Маргарыта Паграбіцкая — лекарка, 52 гады

— Мне здаецца: я ведала, што вы прыйдзеце. Увесь час кагосьці чакала, хто б мяне выслухаў. З чаго пачаць? Я трошкі разгубілася… Але гэта добра, што вы маладзейшая за мяне, інакш — што б я магла вам распавесці…

…Нядаўна мы з мужам паехалі ў Маскву і першы раз не пайшлі на Красную плошчу. Такога раней ніколі не здаралася. Хай у нас быў усяго адзін дзень, і ногі ў нас падкошваліся ад стомы, усё адно, хоць бы ўначы ці на світанні перад самым ад'ездам, мы павінны пабываць на Краснай плошчы. А зараз не пайшлі. Не хацелася.

Я заўсёды чакала гэтых першых хвілін, калі цягнік падыходзіў да Беларускага вакзала, грымеў марш, і сэрца білася ад слоў: «Таварышы пасажыры, наш цягнік прыбыў у сталіцу нашай Радзімы, горад-герой — Маскву!»

Раскутая, магутная, нікім непераможная,

Масква мая, зямля мая, любоў ты найдарожшая…

Дзе гэта? Куды знікла жыццё, якім мы жылі раней? Нас напаткаў чужы, незнаёмы горад… На Арбаце, маім любімым Арбаце, прадавалі размаляваныя матрошкі, самавары, старыя абразы і тут жа — камсамольскія білеты. Вы ўяўляеце? Франтавыя ўзнагароды — ад ордэна Славы да медаля «За Перамогу»! Чырвоныя сцягі з Леніным, савецкую вайсковую форму — ад прапаршчыка да маршала… Кошт у доларах… Муж ледзь не біцца кінуўся: «Гэта ж бандыты!» Я паклікала міліцыянера, і ён нам, правінцыялам, хуценька, пэўна, налаўчыўся ўжо, растлумачыў: «Прадметы эпохі таталітарызму… Дазволена гандляваць… Прыцягваем да адказнасці толькі за наркотыкі і парнаграфію…» А партбілет за пяць долараў — не парнаграфія?! Немажліва было пазбыцца пачуцця, што гэта нейкія дэкарацыі, кіно здымаюць… Жудасны фантастычны фільм… Як і гэты другі фільм — што я тут, у бальніцы. Вось гэтая жанчына, што зараз міма нас прайшла ў сталоўку (хутка абед), вешалася. Інжынер. Трыццаць гадоў жыла ў інтэрнаце, бо адзіночка, і, нарэшце, атрымала аднапакаёвую кватэру. Падлогу вымыла. Вокны адскрэбла ад фарбы. А пасля на нейкім шпагаце… Добра, што дзверы не замкнула па звычцы, як у інтэрнаце… Тут у кожнага свая гісторыя…

Мне здаецца, што я прачнуся — і зразумею, што мяне проста разыгралі. Я лягу спаць, падымуся, і ўсё будзе, як раней.

…Упершыню я ўбачыла Маскву ў семдзесят трэцім годзе. Я ўжо была замужам, дачку нарадзіла. Памятаю, што ішоў дождж, халодны, восеньскі дождж. У мяне не аказалася з сабой парасона, але я выстаяла шасцігадзінную чаргу да маўзалея. Я ішла да Леніна, як ідуць у храм. Прыцемак, кветкі… Шэпт: «Праходзьце. Не затрымлівайцеся. Асцярожна — прыступкі…» Гэта быў Бог. Я плакала, праз слёзы нічога не разгледзела. Адзінае месца, куды цягне мяне цяпер, — царква. Але я хацела б пайсці ў царкву без людзей і ўкленчыць, і гаварыць, не ведаю з кім…

Пра што? Пра тое, як мы былі дзівосна шчаслівыя! Цяпер я ў гэтым абсалютна ўпэўненая. Мы раслі жабракамі, нічога не мелі — і нікому не зайздросцілі. Улетку абуеш парусінавыя тапачкі, начысціш іх зубным парашком. Прыгожа! Узімку — у гумавых боціках, мароз — падэшвы пячэ. Весела! Хораша ўспамінаць! Верылі, што заўтра будзе лепш, чым сёння, а паслязаўтра лепш, чым учора. Любілі, бязмежна любілі Радзіму — самую вялікую, самую лепшую! Першы савецкі аўтамабіль — ура! Непісьменны рабочы вынайшаў сакрэт сталі-нержавейкі — перамога! А тое, што гэты сакрэт ужо даўно вядомы ўсяму свету, мы пасля ўведалі. А тады: мы першымі паляцім цераз полюс у Амерыку! Навучымся кіраваць паўночным ззяннем, павернем у другі бок гіганцкія рэкі, пабудуем у непраходных нетрах самую доўгую чыгунку… Вера! Вера! Вера!

Бесперапынна працавала на вуліцы радыё. Раніцай ігралі гімн, пасля маршы, песні Дунаеўскага, вершы Лебедзева-Кумача. Я і Радзіма — гэта было адно і тое ж, непадзельнае. Мне пяцьдзесят два гады, а я і зараз магу заспяваць. Хочаце?

Мама расказвала, што на другі дзень, як мяне прынялі ў піянеры, раніцаю зайгралі гімн, я ўсхапілася і стаяла ў ложку, пакуль гімн не скончыўся. Дома было свята, пахла пірагамі ў мой гонар. Я не разлучалася з чырвоным гальштукам, ён у мяне дагэтуль зберагаецца. Марыла падараваць яго дачушцы… Камсамольскі білет зберагаю… Каму?

Раней расчыніш акно — музыка льецца, і такая музыка, што падымешся і крочыш па кватэры, як у страі. Няхай гэта была турма, як цяпер лічаць, але нам было цяплей у гэтай турме. Мы адчувалі яднанне і прывыклі быць у натоўпе, разам. Вы паглядзіце, як мы стаім у чэргах, цесна, адно на адным, — гэта ўсё, што засталося нам ад таго жыцця.

Прыгадалася яшчэ:

Як ішла калона салдат, сэрца замірала. Пасля вайны — салдат быў незвычайны чалавек, герой. У першым класе я прачытала «Маладую гвардыю» Аляксандра Фадзеева, «Аповесць пра сапраўднага чалавека» Барыса Палявога. Самая высокая мара — памерці! Аддаць жыццё за Радзіму. Мая камсамольская клятва, я яе дагэтуль памятаю: «Гатова аддаць сваё жыццё, калі яно спатрэбіцца майму народу». І гэта былі не проста словы, нас так выхавалі сапраўды. Уступаючы ў партыю, я паўтарыла, сваёю рукою напісала: «З праграмай і статутам пазнаёмілася і прызнаю. Гатова аддаць усе сілы, а калі трэба будзе, і жыццё сваёй Радзіме». Захаваўся мой школьны дзённік, я яго ад усіх хаваю, бо ён сёння наіўны, дурнаваты. З маёй любоўю да Сталіна, з нясцерпным жаданнем памерці толькі за тое, каб яго ўбачыць. Баюся сама яго разгарнуць… І кнігі любімыя баюся перачытваць… Сёння мне боязна дакранацца да мінулага, быццам да нечага мёртвага дакранаешся…

Вы хочаце ведаць, як гэта спалучалася: наша шчасце і тое, што па кагосьці прыходзілі ўначы, кагосьці забіралі? Як лёгкі цень прабягаў… Нехта прапаў, нехта плакаў за дзвярыма… Не запомнілася… Засталося ў памяці іншае: драўляныя тратуары, што пахнуць цяплом; на стадыёнах, на плошчах асляпляльныя парады фізкультурнікаў і словы, сплеценыя з жывых чалавечых цел і кветак, — Ленін, Сталін. Быў жа Берыя, лёхі Лубянкі… А я памятаю, як цвіў бэз… Масавыя гулянні… І тое, як хацелася ўсім выказаць свае пачуцці, сваю любоў… Сталін — гэта было нешта радаснае, нешта шчаслівае. Пасля пачалі гаварыць, што ён — рыжы, маленькі. Развянчалі. Выкінулі з маўзалея. А я працягвала яго любіць. Я перастала любіць Сталіна тры-чатыры гады назад, як прачытала дакументы…

— Мама, — выпытвала ў мяне дачка, — няўжо ты сапраўды верыла, што Паўлік Марозаў, які данёс на свайго бацьку, — герой?

— Верыла! Тады была іншая мараль.

— Як ты можаш гэта вымавіць?! — У яе спалох у вачах.

Навошта мне хлусіць? Клянуся: калі б я пераканалася, што мой бацька вораг, я пайшла б у НКУС. Гэта праўда. Я была сталінская дзяўчынка. Пасля смерці Сталіна нарадзіліся зусім іншыя людзі, у нас межы пакаленняў зрушаны: мы дзелімся на людзей, якія жылі пры Сталіне, і на тых, што нарадзіліся пасля ягонай смерці. Калі вы сядзелі, прыціснуўшыся вухам да рэпрадуктара, і слухалі, як кожную гадзіну перадавалі бюлетэнь пра здароўе таварыша Сталіна, а ў дзень яго пахавання беглі, уліваючыся ў ашалелы натоўп, на плошчу імя Сталіна, каб заспець той момант, як пачуюцца жалобныя гудкі, вы — адзін чалавек. Калі ўсяго гэтага з вамі не было, вы гэтага не ведалі, не адчувалі, вы — іншы чалавек. Я вельмі ганарылася нашым суседам, дзядзькам Ванем, ён вярнуўся з вайны без абедзвюх ног, ездзіў на драўлянай самаробнай каламажцы. Зваў мяне «Маргарыткай», падшываў усім валёнкі, падбіваў боты:

— Ну што, Маргарытка, здох гэты…

Гэта ён пра майго Сталіна?! Я выхапіла ў яго свае папраціраныя валёнкі.

— Як вы можаце! Вы — герой… У вас ордэн…

Два дні ўсур'ёз разважала: пайсці мне ў НКУС і расказаць пра дзядзьку Ваню ці не пайсці? На другі дзень вяртаюся дадому: дзядзька Ваня зваліўся са сваёй каламажкі і не можа падняцца. П'яненькі. Мне стала шкада яго. Каб не здарылася такое, можа, я таксама стала б Паўлікам Марозавым…

Не, вы мяне паслухайце… Паверце — гэта прыватная гісторыя, вельмі прыватная…

Мая мама — дваранка, з багатай сям'і. Перад самай рэвалюцыяй, у семнаццатым годзе, яна выйшла замуж за афіцэра, пасля ён ваяваў у белай гвардыі. У Адэсе яны рассталіся… Ён эміграваў з рэшткамі разбітых дзянікінскіх часцей, а яна не магла пакінуць спаралізаваную маці. Яе ўзялі ў ЧК як жонку белагвардзейца, але не расстралялі. Следчы, які яе дапытваў, прымусіў выйсці за яго замуж. Мама ў мяне вельмі прыгожая. Яна толькі аднаго разу абмовілася, што ён быў матрос, вяртаўся дадому з ЧК п'яны і біў яе рэвальверам па галаве… Пасля некуды знік…

І вось гэтая мая мама, красуня, балерына, якая захаплялася музыкай, столькі перажыла, да бяспамяцця любіла Сталіна. Яна пагражала майму мужу, калі ён выказваў незадаволенасць чым-небудзь:

— Я пайду ў райкам і скажу, якія вы камуністы…

Мой бацька (мама потым выйшла замуж яшчэ раз) удзельнічаў у рэвалюцыі, у трыццаць сёмым быў рэпрэсаваны. Праз некалькі гадоў яго вызвалілі, але ў партыі не аднавілі. Гэта быў удар, які ён не перажыў. Дык вось, ён працаваў аграномам і, калі бачыў непарадкі, пісаў лісты таварышу Сталіну. А ў турме яму выбілі ўсе зубы, праламалі галаву…

Як гэта вытлумачыць? Яны што, усе былі дурні ці вар'яты?! Мама ведала некалькі моў, чытала Шэкспіра і Гётэ ў арыгінале. Бацька скончыў Ціміразеўскую акадэмію. Ну а Блок, Ясенін, Маякоўскі? Аляксандра Калантай, Інэса Арманд? Мае куміры, мае ідэалы — я расла з імі. Я ім верыла. Справядлівасць — вось быў сэнс нашага жыцця. (Паўза.) А цяпер зноў — багатыя, бедныя. Нехта ўжо купіў краму, а некаму на малако і хлеб не хапае. Я ніколі такога не прыму, не ўпішуся ў гэтае жыццё… Вы паглядзіце, хто гандлюе ў камерцыйных крамах, на біржах. Хлапчукі… Нейкія новыя, зусім незнаёмыя мне людзі. Часам мне здаецца, што я жыву сярод вар'ятаў… Усе звар'яцелі…

Я — лекарка, я ішла лячыць людзей, а ў сумачцы ў мяне ляжалі падрыхтаваныя сабе таблеткі… Два месяцы з дня ў дзень я насіла сваю смерць… Што мяне стрымлівала? Нечакана палохае думка, што смерць агідная. Пачынаеш уяўляць, як будзеш ляжаць, як знявечыць тваё цела, твар сутарга… Будзеш гнісці… Я бачыла самагубцаў-вешальнікаў… У апошнія хвіліны ў іх наступае аргазм… Ці ўсе яны ў мачы, у кале… Адна гэтая думка для жанчыны жахлівая. Я вельмі прафесійна ўсё ўяўляла. У мяне, як у доктара, не магло заставацца аніякіх ілюзій аб прыгожай смерці. Смерць не бывае прыгожай, труп героя і баязліўца пахне аднолькава…

Вы хацелі б зразумець прычыну? Як гэта адбылося? Ніхто не верыць… Тут са мной гутарыў псіхіятр, прафесар:

— Муж п'е?

— Што вы?!

— Разлюбіў? Пакінуў?

— Не.

— Канфлікт з дзецьмі?

— У мяне дачка і сын, двое ўнукаў. Мы ладзім.

— З працы звальняюць?

— Не.

— Дык як жа вы сябе да такога давялі?

Я маўчала. Бо пачні я яму распавядаць, ён рашыў бы, што гэта я звар'яцела, а не ўсе вакол. Мінулае магло стаць маім дыягназам…

Чаго мне шкада ў тым жыцці? Як вы кажаце, гэтай беднасці? Гэтага страху? Мне шкада сваёй веры і той вялікай магутнай дзяржавы, у якой мы больш не жывём. Маё жыццё страціла сэнс… Я не ўмею жыць толькі для сябе… Я ніколі гэтак не жыла… Дзе ўсё тое, што мы любім?

…Паляцеў Гагарын… Людзі выйшлі на вуліцы, смяяліся, абдымаліся, плакалі… Рабочыя ў спяцоўках проста з заводаў… Медыкі ў белых шапачках… Шпурлялі іх ў неба: «Мы — першыя! Наш чалавек у космасе!» Гэтага нельга забыць!

Кубінская рэвалюцыя! Малады Кастра! Як мы за іх перажывалі! Я крычала: «Мама! Тата! Яны перамаглі!» Любімая наша песня — «Гранада». Памятаю, як яшчэ ў школу прыходзілі ўдзельнікі баёў у Іспаніі, гэта называлася інтэрнацыянальным абавязкам. Мы ім зайздросцілі. Дома над ложкам я павесіла выразаную з часопіса фатаграфію Далорэс Ібаруры. Пасля ўсе хлапчукі марылі пра Кубу. Праз некалькі дзесяткаў гадоў іншыя хлапчукі гэтак жа трызнілі Афганістанам. Нас лёгка было падмануць…

Памятаю, як адыходзіў на цаліну ўвесь наш дзесяты клас. Яны ішлі па вуліцы калонай, з рукзакамі, з трапяткім сцягам… «Вось гэта — героі!» — думала я. Многія з іх пасля вярнуліся хворымі: на цаліну яны не трапілі, будавалі ў тайзе чыгунку, цягалі на сабе рэйкі па пояс у ледзяной вадзе. Не хапала тэхнікі… Елі гнілую бульбу, ува ўсіх цынга… Але яны былі, гэтыя хлопцы! І была дзяўчынка, што праводзіла іх з захапленнем. Гэта — я!

Гэтую памяць я нікому не аддам: ні камуністам, ні дэмакратам, ні брокерам… Яна — мая! Толькі мая! Я магу пражыць без грошай, без мяса, без пячэння і цукерак, і мне не так шмат трэба. Але вярніце мне радасць жыцця, веру! Калісьці мы з мужам аб'ездзілі ўвесь Каўказ, Крым, Расею. Нашы бацькі нам не пакінулі багацця — ні дачы, ні кватэры, ні грошай. У мяне была раскладанка і дзве табурэткі, муж прынёс коўдру — з гэтага мы пачыналі. Залезлі ў даўгі (пяць гадоў вярталі), каб купіць машыну і падарожнічаць. Сёння — паўсюль межы… Вайна… А радзіма там, дзе больш плацяць… Як у кашмарным сне… Ніяк не прачнуцца, а прачнуцца трэба…

І ўсё-такі, як гэта здарылася? Той момант… Апошні… Я ведаю, што часцей гэта робяць уначы… На адзіноце… У цішыні… Вечаровы чалавек бліжэй да цемры, у якую апускаешся… Сон вельмі падобны на смерць… Мне таксама заўсёды здавалася, што ранішні чалавек мацней любіць жыццё, чым вечаровы, начны… Але я гэта зрабіла раніцай…

Пазваніла Карына, мужава сястра, бежанка з Баку (муж у мяне армянін). Яны нядаўна прыехалі да нас у Менск, калі там усё пачалося… Купілі дом у прыгарадзе.

— У нас у Баку ўжо цвіце міндаль, — і я пачула, як Карына заплакала. — А тут яшчэ снег у красавіцкіх лужынах. Летась я ніводнага свайго сарафана не апранула. Па звычцы пашыла тры — ружовы, з кветкамі і белы, але ўсё лета ішоў дождж.

— Карына, тут падае снег, а ў вас страляюць… Цяпер ты будзеш жыць тут… Народзіш яшчэ аднаго сына…

— Я сабе гэта штодня таксама кажу. Але мне пахне міндаль…

У Карыны ў Баку загінуў сын Андронік. Дзесяцігадовага хлопчыка на хаду выкінулі з аўтобуса… А цётцы Рузане, яна была на шостым месяцы цяжарнасці, успаролі нажом жывот… Гэта адбываецца цяпер, у наш час: калі вы радуецеся веснавому сонцу, пралескам, купляеце на вячэру торт, у Баку забіваюць армян, а ў Ерэване азербайджанцаў. Адно — бачыць гэта па тэлевізары: страляюць, паляць, хаваюць… Плачуць, хрысцяцца… І зусім іншае, калі гэта твая кроў праліта, тваіх блізкіх. Ты з імі смяялася, пісала ім пісьмы, сядзела разам за святочным сталом, спявала адны песні. Задыхаешся ад жаху… Дранцвееш… Не крычыш, а выеш у душы, усярэдзіне. Запіхваеш-запіхваеш у сябе гэты крык… Але аднойчы не вытрымліваеш… Як я тою раніцаю… Бярэш жменю таблетак… Каб нічога не ведаць, не чуць… Заснуць… І не думаць аб тым, каго народзіць жанчына, якая бачыла, як пячорным спосабам чвартуюць людзей у горадзе, дзе пахне міндаль… Як на дзвярах хлебнай крамы павесілі старую армянку. І ля ног яе стаяла сумка з хлебам…

Я думала, што сваёй смерцю іх спыню… Затрымаю, уратую… Мужа ўратую… Сына… Яны хочуць паехаць туды… Помсціць… Забіваць… Як мне іх утрымаць? Чым?

Чужая краіна… Чужы горад… Чужыя людзі… Я нічога не разумею і не пазнаю… Пазнаю толькі жывёлін. Птушак. Можа, таму людзі сталі гэтак часта заводзіць шчанюкоў? На сабачых выставах чэргі даўжэйшыя, чым у маўзалей і ў музеі. Я вырвуся з бальніцы, паеду на дачу. Буду капаць зямлю, глядзець на дрэвы, на траву… Я не хачу бачыць людзей…

У чым мая віна? Чаму я павінна каяцца? Я нікога не расстрэльвала, не выдавала… А яны крычаць на плошчы, што ўсіх камуністаў трэба судзіць, саджаць у турмы. За што? Мяне — за што? Майго мужа — за што? Мы верылі, любілі… Нікому зараз не веру! Нікому!!!

Я ўсіх баюся… Я баюся, бо не магу разлюбіць тое, што са мною было…