Зачараваныя смерцю

Гісторыя з чырвоным сцяжком — між узмахам крыла і рыдлёўкі. Ганна М-ая — архітэктар, 55 гадоў

— Спачатку мне прысніўся сон, што я памерла… Гэты сон быў раней, чым я захацела памерці, падумала аб смерці. У дзяцінстве я шмат разоў бачыла, як паміраюць, а пасля я пра гэта забылася. Калі мне прысніўся гэты сон, я ўжо не змагла адарвацца ад думкі пра смерць. Я прачнулася тым ранкам з адчуваннем, што ля ўзгалоўя, за мною, хтосьці стаіць… Расплюшчыла вочы і адчуваю, што нехта там стаіць, я хачу павярнуцца, каб убачыць, хто гэта, я хачу азірнуцца… Але я ляжу… Нейкі страх ці прадчуванне не пускае мяне паглядзець назад, нават не прадчуванне, а знаццё, што гэтага рабіць не трэба, нельга. Вы думаеце, я не хачу жыць? Я вельмі хачу жыць! Я не проста жыла, я любавалася жыццём. У мяне шмат сілы ішло на любаванне жыццём: вось яблыня ў белым, свеціцца, вось чыйсьці голас за акном, быццам я ўпершыню чую чалавечы голас… Я нейкая даверлівая была! Мне было радасна жыць, жыццё мяне ашаламляла, заварожвала. Гэта не перадаць… Гэта не растлумачыць…

Вось мы з вамі размаўляем, а я чую водар падбелу… Горы бачу… Быццам пачалося нейкае вяртанне… Я зваротнай дарогай пайшла… Драўляную вышку бачу… Жоўтую падлогу… І жалезныя ложкі, вельмі шмат жалезных ложкаў… Яны адзін ля аднаго, малыя жалезныя клеткі… Гэта ўсё было ўва мне глыбока-глыбока схавана. Мне раней здавалася, што, калі я некаму раскажу, мне захочацца ўцячы ад гэтага чалавека, каб болей ніколі яго не бачыць, не спатыкаць. Калі б раптам з мяне злупілі, здзёрлі скуру… І я — адна… А я ніколі не жыла адна… Я жыла ў лагеры ў Казахстане, ён называўся Карлаг… Сталінскі лагер… У дзетдоме, інтэрнаце… Свой дом у мяне паявіўся, калі мне было ўжо сорак гадоў. Нам далі з мужам двухпакаёвую кватэру, у нас ужо дзеці былі дарослыя. Я бегала да суседзяў па звычцы, як у інтэрнаце, пазычала то хлеб, то соль, то запалкі, то прас, і яны мяне за гэта не любілі. А я ніколі не жыла адна…

Я ішла пешкі з работы праз мост, я люблю масты. У Ленінград на экскурсію ездзіла, каб паглядзець на масты, спынілася ля парэнчаў і зірнула ўніз: мяне павабіла вышыня… У тым, другім жыцці, у мяне, пэўна, штосьці было з вышынёю, яна мяне заўсёды вабіць… Мне захацелася апусціцца ўніз плаўна, ціха, каб не чутно, каб не балюча і каб ніхто не бачыў. І ніхто пасля не знайшоў. Быццам мяне ніколі не было… Гэта не перадаць… Гэта не растлумачыць… (Замаўкае.) Мне цяпер стала страшна жыць…

Я ўсяго баюся… Я баюся чалавека… Раней я заўсёды штосьці чакала ад кожнага стрэчанага чалавека, штосьці добрае. Выйду ў горад — гэта наш горад! Была вялікая, была непераможная краіна! Я жыву мінулым… Як за калючым дротам… Няма вышкі, няма вартавых, але пайсці мне адтуль няма куды… З мінулага… Я нікому тут… Цяпер не патрэбна… І дома, і на рабоце… Вакол мяне жывуць зусім іншыя людзі, яны ўсе не такія, як я. У мяне з дзяцінства гэтае адчуванне, з лагера… Памятаю, як у «Новом мире» надрукавалі і ўсе чыталі «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» Салжаніцына. Былі ўзрушаны! А я не разумела, чаму такая цікавасць, такое здзіўленне? Усё было знаёмае, зусім для мяне нармальнае: зэкі, лагер, параша… І — зона…

…У трыццаць сёмым арыштавалі майго тату, тата працаваў на чыгунцы. А праз паўгода я нарадзілася. Мама бегала, прасіла, даказвала, што тата не вінаваты, што гэта памылка… На мяне яна забылася… Нарадзілася неданошанае дзіця… Але я выжыла… Я чамусьці выжывала шмат разоў…

Потым маму таксама арыштавалі і мяне разам з ёй, бо мяне нельга было пакінуць адну ў кватэры, мне было чатыры месяцы. Дзвюх старэйшых сястрычак мама паспела адправіць да татавай сястры ў вёску. Але з НКУС прыйшла папера: прывезці дзяцей назад у Смаленск. Іх забралі проста на вакзале: «Дзеці будуць у дзетдоме». Яны распавялі нам аб гэтым праз шмат гадоў…

Я памятаю, што спачатку ў лагеры я жыла з мамай. Усе малыя дзеці жылі з мамамі. Потым нас забралі ў асобны дзіцячы дом. Раніцаю цераз дрот мы бачылі, як нашых мам строяць, лічаць: адзін, два… І вядуць на работу. Вядуць за зону, куды нам хадзіць было нельга. Калі ў мяне пыталіся: «Адкуль ты, дзяўчынка?» — я адказвала: «З зоны». «Зазона» — гэта быў другі свет, нешта недасяжнае, што палохала, для нас не існавала. Можа, гэта была казка, можа, жах. Не ведаю. За зонай — пустыня, пясок, сухі кавыль… Мне здавллася, што пустыня там да самага краю, далей за небакрай. Што іншага жыцця, акрамя нашага, нідзе няма. Нас ахоўвалі нашы салдаты…

Быў у мяне сябрук Рубік Цырынскі, кучаравы, з профілем Пушкіна. Ён вадзіў мяне да мамы цераз лаз пад дротам. Усіх пастрояць ісці ў сталовую, а мы схаваемся за дзвярыма.

— Ты ж не любіш піражкоў з капустай? — кажа Рубік.

Я пастаянна хацела есці і вельмі любіла піражкі з капустай, але дзеля таго, каб убачыць маму, я згаджалася на ўсё.

— Не, я не люблю піражкоў з капустай. Я люблю маму.

І мы паўзлі ў барак да мам. А барак быў пусты, мамы былі на рабоце. Мы ведалі, але ўсё адно паўзлі і, як шчаняты, абнюхвалі там кожны закутак: жалезныя ложкі, жалезны бачок для пітной вады, конаўка на ланцужку — усё пахла мамамі. Часам мы знаходзілі там чыіх-небудзь мам, яны ляжалі на ложку і кашлялі. Чыясьці мама кашляла крывёю… Рубік сказаў, што гэта мама Томачкі, якая ў нас самая малая. Гэтая мама неўзабаве памерла. А як памерла сама Томачка, я доўга думала, каму сказаць, што Томачка памерла. Бо яе мамы няма, яе мама таксама памерла…

Калі я сваёй маме пра гэта расказвала… Праз шмат гадоў… Яна не верыла, яна гаварыла: «Табе тады было ўсяго чатыры гадкі». Я ўспамінала, як з нейкіх маленькіх шматкоў яна шыла вялікія куфайкі. Яна зноў мне не верыла:

— Табе было толькі чатыры гадкі.

— Мама, я яшчэ пыталася, чаму яны чорныя? А ты адказвала: «Затое цёплыя».

— Праўда? — здзіўлялася мама. — А я ўсё хачу забыць. Я аднойчы нават забыла твар нашага таты…

Мне здаецца, я памятаю ўсё: водар кавалачка дыні, які мама мне аднойчы прынесла. Памерам з гузік… У нейкай анучцы… Я запомніла яго назаўсёды. Памятаю, як хлопчыкі паклікалі мяне гуляць з катом, а я не ведала, што такое кот. Яго прынеслі з-за зоны, у зоне катоў не было, бо не заставалася аніякіх рэшткаў яды, мы ўсё падбіралі, з'ядалі, як звераняты. Елі нейкую траўку, карэньчыкі. Нам вельмі хацелася пачаставаць чым-небудзь ката, але ў нас нічога не было, і мы кармілі яго сваёй слінкай, пасля абеду. Ён еў.

Памятаю, як мама хацела даць мне цукерку.

— Анечка, вазьмі цукерку! — крычала яна.

Ахоўнікі яе не пускалі, яны адцягвалі яе ад мяне за доўгія чорныя валасы. Брахалі сабакі, вялікія шэрыя аўчаркі. А яна азіралася і клікала:

— Анечка, вазьмі цукерку!

Мне было страшна, я не ведала, што такое цукерка. Ніхто з дзяцей не ведаў, што такое цукерка. Усе спалохаліся і зразумелі, што мяне трэба схаваць, і адціснулі мяне ў сярэдзінку. Мяне заўсёды дзеці ставілі ў сярэдзінку: «Бо Анечка ў нас падае». Я нічога не бачыла, я толькі чула, як мая мама крычала:

— Анечка, вазьмі цукерку!

(Хавае твар у далонях і маўчыць.)

Давайце не будзем больш успамінаць… Я нічога не памятаю… Можа, мне хтосьці ўсё гэта распавёў… Ці я ў кнізе прачытала… (Зноў маўчыць.) А раптам я трачу розум?

…У пяць гадоў нас вывезлі з лагера. Як сёння памятаю, у дзетдом нумар восем пасёлка нумар пяць. Усё было пад нумарамі. Нас пагрузілі ў грузавік і павезлі. Мамы беглі, хапаліся за барты, плакалі. Памятаю, што мамы заўсёды плакалі, а дзеці не плакалі ніколі. Мы ніколі не былі капрызлівымі, не дурэлі, не смяяліся. Плакаць я навучылася ў дзетдоме. У дзетдоме нас вельмі моцна білі. Нам казалі: «Вас можна біць і нават забіць, бо вашы маткі — ворагі». Бацькоў мы не ведалі.

— Твая мама кепская. — Не памятаю твару жанчыны, якая мне гэта паўтарала і паўтарала.

— Мая мама — добрая. Мая мама — прыгожая, — плакала я.

— Твая мама — кепская. Яна — наш вораг.

Я не памятаю, ці гаварыла яна само гэтае слова «забіць», але памятаю, што нашых мам не павінна быць. Мы ведалі, што нас ахоўваюць нашы салдаты. Нашы! Пазней мы пачалі разумець, што салдаты нас ахоўваюць ад мам. У нас не было выхавацеляў, настаўнікаў… Такіх слоў мы не чулі… У нас былі камандзіры… Мне хацелася, каб мяне білі гэтак, каб засталіся дзіркі, і тады перастануць біць. Дзірак у мяне не было, затое гнойныя свішчы пакрылі ўсё цела. Тады я дацяміла, што, калі чагосьці вельмі хочаш, яно збываецца. У маёй сяброўкі Волечкі былі металічныя клямарчыкі на хрыбетніку, яе нельга было біць. Я ёй зайздросціла і таксама хацела мець клямарчыкі… А яшчэ я чакала, каб хутчэй была ноч. Уначы да нас прыходзіла цётка Фрося, начны вартаўнік. Яна была добрая, яна нам расказвала казкі. Пра Алёнку… Прыносіла ў кішэні пшанічку і давала па колькі зярнятак таму, хто плакаў. Больш за ўсіх у нас плакала Лілечка, яна плакала раніцай, плакала вечарам… Плакала, калі мы елі, плакала, калі мы вучыліся… У нас ува ўсіх была кароста, тоўстыя чырвоныя скулы на жываце… А ў Лілечкі пад пахамі былі яшчэ пухіры, яны лопаліся гноем. Памятаю, што дзеці даносілі адно на аднаго. Гэта заахвочвалася. Больш за ўсіх даносіла Лілечка… Мы чакалі вясны, каб нарваць кветак і з'есці іх. Мы елі пралескі… Лілечка памерла зімой… Калі б яна дажыла да пралесак, яна б не памерла… (Паўза.)

У класе мы спявалі шчаслівыя песні пра Сталіна. Першы мой ліст я напісала таварышу Сталіну. Дагэтуль у нас паперы не было. Калі мы вывучылі літары, нам раздалі чыстыя лісткі паперы, і пад дыктоўку мы пісалі ліст самаму добраму, самаму любімаму таварышу Сталіну. Мы яго вельмі любілі, верылі, што атрымаем адказ. Што ён нам прышле падарункі… (Паўза.) На Першамай нам выдавалі чырвоныя сцяжкі… Мы радасна імі махалі… Я заўсёды баялася, што мне не дастанецца сцяжка… Што ў мяне не будзе чырвонага сцяжка… (Доўга моўчкі глядзіць у акно. Пасля зноў спяшаецца выгаварыцца.)

Нас увесь час вучылі, нам гаварылі: «Радзіма — гэта ваша маці… Радзіма — гэта ваша мама…»

Малыя, мы ва ўсіх дарослых, якіх страчалі, пыталіся:

— Дзе мая мама? Якая мая мама?

Ніхто не ведаў нашых мам…

Першая мама прыехала да Рыты Мельнікавай. У яе быў цудоўны голас. Яна спявала нам калыханку:

Мы такой песні не ведалі, мы гэтую песню запомнілі. Прасілі: яшчэ, яшчэ. Я не памятаю, калі яна скончыла спяваць. Мы паснулі. Яна нам усім гаварыла, што нашы мамы добрыя, што нашы мамы прыгожыя. Што нашы мамы ўсе спяваюць гэтую песню. Мы чакалі…

Пасля было страшэннае засмучэнне. Яна нам сказала няпраўду. Прыязджалі другія мамы. Яны былі непрыгожыя, хворыя. Яны не ўмелі спяваць. З тае пары я не люблю няпраўды. Нас нельга было суцяшаць няпраўдай. Нас нельга было падманваць: твая мама жывая, а не памерла. Дзіця пачынала верыць, а пасля высвятлялася, што мамы няма. Я не люблю казак. Доўга не чытала казак. Я пачала чытаць казкі, калі ў мяне нарадзілася дачка, калі ёй споўнілася пяць гадоў, і яна прасіла: «Казку, мама. Раскажы страшную казку». Я чытала ёй казкі і заўсёды здзіўлялася: чаму ў дзіцячых казках так шмат забіваюць і чаму дзецям гэта даспадобы? І цяпер не дацямлю.

У дзетдоме мы былі вельмі маўклівыя. Мы не размаўлялі. Не памятаю нашых гаворак. Памятаю дотыкі. Мая сяброўка Валя Кнорына да мяне дакранецца, а я ведаю, пра што яна думае, бо мы ўсе думалі пра адно і тое ж. Мы ведалі адно пра аднаго інтымныя рэчы: хто пісаецца ўначы, хто крычыць у сне, хто якую літару не вымаўляе. Я ўвесь час лыжкай зуб сабе выроўнівала. Штосьці на нас зыходзіла. Напэўна, святло анёлаў. Не можа столькі дзяцей быць без анёлаў. У адным пакоі — сорак жалезных ложкаў… Увечары — каманда: скласці далонькі разам і — пад шчаку! І ўсім — на правы бачок! Мы павінны былі рабіць гэта разам, усе сорак чалавек. Гэта была агульнасць, хай жывёльная, хай агульнасць тараканаў, але мяне гэтак выхавалі. Ляжым-ляжым ноччу і пачынаем плакаць, усе разам: «Добрыя мамы папрыязджалі ўжо…» Адна дзяўчынка сказала: «Не люблю маму. Чаму яна гэтак доўга не едзе?» Але я ўспомніла, як мая мама клікала мяне: «Анечка, вазьмі цукерку…» Як яе не пускалі… Адцягвалі за прыгожыя чорныя валасы… Я дароўвала ёй усё… Я любіла яе…

Раніцай мы хорам спявалі (ціха напявае):

Мацней за ўсе святы на свеце мы любілі Першамай. Нам выдавалі новыя паліто і новыя сукенкі. Усе паліто аднолькавыя, і ўсе сукенкі аднолькавыя, і ты не заўважаеш, што яны аднолькавыя. Ты пачынаеш іх абжываць. Нам выдавалі хлапечыя трусы — дзяўчынкам і хлопчыкам. Нам казалі, што гэта Радзіма пра на думае, пра нас клапоціцца. Нам казалі, што Радзіма — наша мама. Перад першамайскай лінейкай выносілі ў двор вялікі чырвоны сцяг… Грымеў барабан… Мы строіліся… Нам раздавалі маленькія чырвоныя сцяжкі… Памятаю, як прыязджаў нейкі генерал, віншаваў нас. Усіх мужчын мы дзялілі на салдат і афіцэраў, а гэта быў генерал. Мы лезлі на высокі падваконнік, караскаліся на яго, каб убачыць, як ён сядаў у машыну і махаў нам рукой. «Ты не ведаеш, што такое — тата?» — спытала ў мяне Валя Кнорына. Я не ведала…

А потым у мяне таксама з'явіліся пухіры пад пахамі. Яны лопаліся, было гэтак балюча, што я плакала. Ігар Каралёў пацалаваў мяне ў шафе… Мы вучыліся ў пятым класе… Я пачала ачуньваць… (Смяецца.)

Быў у нас Сцёпка… Рукі складзе, быццам ён з некім удваіх, і кружыцца па калідоры, як у вальсе. Сам з сабой танцуе… Нейкую сваю музыку слухае… Нам смешна… Ён ні на кога не зважае, быццам ён адзін жыве… Мы не разумеем… Нам дзіўна… Яго нават да лекара вадзілі…

Не магу болей… На сёння досыць… Іншым разам… Я выжыла… Мяне ўратавалі… Лекары ўратавалі маё цела… Але я з сабой пакончыла… Гэта не перадаць… Гэта не растлумачыць… Тым вечарам, калі пусціла ў кватэру газ… Вы думаеце, я не хачу жыць? Я вельмі хачу жыць… (Маўчыць.) Цікава, вось тыя людзі, што працуюць на могілках, як яны ставяцца да смерці? Яны ж штодня — на могілках… Яны нікому не прызнаюцца, што працуюць на могілках… Нікому не распавядаюць… Ім сорамна, няёмка ці страшна?

Мой сын кажа, што я жыла на могілках… Што я — ненармальная… Нармальны б чалавек гэтага не вытрываў…

Яны мне кажуць… Мае дзеці… Што я — сапсаваны, што я — звыродлівы чалавек… Я вырасла на могілках… Што мне патрэбна зона… Гэтыя рамкі… Я ў іх нарадзілася… (Замаўкае.)

Што ўспамінаць? Што, уласна, у мяне было? Ігар Каралёў пацалаваў мяне першы раз у шафе, і я выжыла…

…Я жыла ў дзетдоме да шостага класа. Калі я пайшла ў шосты клас, да мяне прыехала мая мама. У лагеры мама адседзела дванаццаць гадоў. Мне дванаццаць гадоў, і дванаццаць гадоў мама была ў лагеры. Мы з ёй так і падлічвалі: колькі мне гадоў, столькі ў яе прайшло тэрміну.

Я памятаю, як яна прыехала па мяне. Ёй дазволілі забраць мяне. Каб нам жыць разам. Пад восень. Мяне хтосьці аклікнуў:

— Анечка! Анютачка!

Ніхто мяне гэтак не зваў. Я ўбачыла жанчыну з чорнымі валасамі і закрычала:

— Мама!!!

Яна абняла мяне з гэткім жа адчайным крыкам:

— Татачка!

Малою я была вельмі падобная да бацькі.

Але выявілася, што мы з мамай не разумеем адна адну. Я шчыра верыла, што ў нас шчаслівае дзяцінства. Хацела хутчэй уступіць у камсамол, каб змагацца з нейкімі невідочнымі ворагамі. Каб яны не зруйнавалі наша самае шчаслівае ў свеце жыццё… А мама плакала і хварэла. Мы паехалі па дакумены ў Караганду, адтуль нас накіравалі ў ссылку… У Сібір… Горад Бялова… Недзе за Омскам…

Па дарозе адзначаліся ў НКУС, нам увесь час загадвалі: ехаць далей. Дагэтуль не магу бачыць вячэрніх агнёў у дамах. Нас выганялі з вакзалаў, мы ішлі на вуліцу. Свяціліся агні ў дамах, там былі людзі, яны жылі ў цяпле, яны грэлі гарбату. Нам трэба было пастукацца ў дзверы і папрасіцца. Гэта было самае страшнае… Ніхто не хацеў пускаць начаваць…

У Бялове мы сталі жыць на кватэры — у зямлянцы. Потым зноў жылі ў зямлянцы, і яна ўжо была нашай. Я захварэла на туберкулёз, не магла стаяць на нагах… Верасень, трэба ісці ў школу, а я не магу хадзіць. Паміраць было не страшна… У бальніцы ўвесь час хто-небудзь паміраў… Памёр Ванечка… Памёр Славік… Мёртвых я не баялася… Але я не хацела паміраць… Я вельмі добра малявала, вышывала. Так прыгожа, што ўсе здзіўляліся. І я не разумела, чаму я тады павінна памерці…

Нейкім цудам я выжыла. Аднойчы расплюшчыла вочы: на тумбачцы стаяў букет чаромхі. Зразумела, што буду жыць… Я выжывала шмат разоў…

Вярнулася дадому, у зямлянку. У мамы чарговы інсульт. Убачыла старую жанчыну, якая ледзьве соўгаецца па зямлянцы. Яе завезлі ў бальніцу… У хаце я не знайшла аніякай яды… А выходзіць на вуліцу бянтэжылася, каб мяне такой не ўбачылі, не распытвалі, не падавалі акрайчык хлеба… Пакуль суседка не ўгледзела…

Мяне пасадзілі на цягнік… Білет купіў Чырвоны Крыж… Я вярталася ў Смаленск… У свой родны горад… У дзетдом… І я зноў выжыла… (Задумваецца. Маўчыць.)

Мне споўнілася шаснаццаць гадоў. У мяне з'явіліся сябры. Але было ў мяне такое дзівацтва: калі я каму-небудзь пачынала падабацца, рабілася страшна. Страшна, што нехта звярнуў увагу, вылучыў мяне. Добра адчувала сябе толькі незаўважнай, непазнанай. У натоўпе… У групе… Да мяне немагчыма было заляцацца… На спатканне я брала з сабой сяброўку: калі мяне запрашалі ў кіно, я таксама прыходзіла не адна… Удзвюх, утрох… Калі я прыйшла на спатканне да свайго будучага мужа з сяброўкай, ён адвёў мяне ўбок і паказаў на галаву: «Ты што, звар'яцела? У гэтай справе калектывізацыя яшчэ не аб'яўлена». (Нечакана плача.)

Памёр Сталін. Нас вывелі на лінейку… Пастроілі. Вынеслі чырвоны сцяг… Колькі доўжылася пахаванне, столькі мы стаялі па стойцы «смірна». Гадзін шэсць ці восем… Нехта траціў прытомнасць… Я плакала… Як жыць без мамы, я ўжо ведала. Але як жыць без Сталіна?

…Калі я ўжо вучылася ў архітэктурным тэхнікуме, назусім вярнулася з ссылкі мама. Яна прыехала з драўляным куфэрачкам, у ім — цынкавая гусятніца (яна дагэтуль у мяне, не магу выкінуць), дзве жалезныя лыжкі і кучка парваных панчох.

— Ты — дрэнная гаспадыня, — гаварыла маці, — не ўмееш цыраваць.

Цыраваць я ўмела. Але я разумела, што гэтыя дзіркі ніколі не зацыраваць. У мяне стыпендыя — васемнаццаць рублёў, у мамы пенсія — чатырнаццаць рублёў. Гэта быў для нас рай — хлеба еш, колькі хочаш. Яшчэ хапала на гарбату. У мяне быў адзін спартыўны касцюм і адна паркалёвая сукеначка, якую я сама пашыла. У тэхнікум зімой і восенню хадзіла ў спартыўным касцюме. Маму памятаю толькі хворай. Яна не магла мяне пашкадаваць, у яе не было на гэта сілы. Мы ні разу не абнялі адна адну, не пацалавалі. Гэта жахліва вымавіць: мы былі два чужыя чалавекі. Нашы мацяркі трацілі нас двойчы: калі нас забіралі ў іх малымі і калі яны старымі вярталіся да нас, ужо дарослых, незнаёмых. (Паўза.) Радзіма — наша маці… Радзіма — наша мама… (Працяглая цяжкая паўза.)

Нехта прыдумаў жахлівы жарт:

— Хлопчык, дзе твой тата?

— Яшчэ ў турме.

— А дзе твая мама?

— Ужо ў турме.

Сваіх бацькоў мы ўяўлялі толькі ў турме. Мы з мамай былі такія чужыя, што, калі яна вярнулася, я хацела ўцячы ад яе ў дзетдом… (Запыняецца. Маўчыць.) І я гэта ніколі не папраўлю… Мамы даўно няма… Пра бацьку мама не магла гаварыць, было ўражанне, што яна яго не ведае… (Маўчыць.) Я галубіла, гладзіла яе толькі мёртвую… Як яна ляжала ў труне… Ува мне ачнулася гэтакая пяшчотнасць, гэтакая любоў… Яна ляжала ў старых валёнках, бо ні туфляў… ні хатніх, пантофляў у яе не было… А мае — малыя…

Я цалавала яе… Я гэтак хацела заплакаць… Але я не плакала… Ведаеце, калі я па-сапраўднаму навучылася плакаць? Калі выйшла замуж, калі ў мяне нарадзіўся сын… Калі я была шчаслівая…

Вось і ўсё… Усё жыццё… Тое, што ўмяшчаецца між узмахам крыла і рыдлёўкі… У нейкага паэта прачытала… Запомніла… Між узмахам крыла і рыдлёўкі…

…Купіла прыгожыя туфлі. Разарылася. Я хацела, каб мяне пахавалі ў прыгожых туфлях… У мяне ніколі іх не было. Купляла заўсёды ці таннейшыя, ці паношаныя, у камісіёнцы. У мяне ніколі не было прыгожых рэчаў. Дарагіх. Хацела яшчэ кофту добрую купіць, ды грошай не хапіла. Я ўжо нагледзела. Махеравую. Цёплую. Усё ж зіма… Але зімой не так шкада паміраць… Не, усё адно шкада… Нават старыя… Яны шкадуюць… Ніхто не адыходзіць лёгка і радасна… А я? Я любавалася гэтым светам… Не налюбавалася… Мне даспадобы жыць… У акно раніцай глядзець…

Напісала запіску: скажыце Анечцы (гэта мая ўнучка), што бабуля паехала далёка ў госці…

Тым днём паднялася рана і ўсё шукала сабе работу, каб быць занятай. Раніцай смажыла катлеты. Хацела моцных пахаў. Адчуць яшчэ раз, як пахне смажанае мяса… Пасля ўсчала вялікае мыццё. Цыравала. Нешта рабіць-рабіць. Але не думаць. Мае любімыя духі «Можа быць»… Дастала. Я хацела, каб пасля мяне ў доме жыў пах жыцця, а не смерці…

З рэчаў, з прадметаў нічога не хацела пакідаць. Ні маіх фатаграфій, ні маіх пісьмаў, ні майго почырку. Выбіралася, як з гатэля, усё вынесла, выкінула. Нават свой кавалачак мыла, зубную шчотку. Я памятала, як памерла суседка. Як спяшаліся згрэбці і вынесці з кватэры тое, што пасля яе засталося. А яна пражыла доўгае жыццё, некалі была вядомай балерынай: фатаграфіі, пісьмы ў вялікіх кардонных скрынках… Нейкія сувеніры, каменьчыкі, засушаныя лісточкі… Скамечаныя запісачкі: «Каханая…», «Прынцэса…», «Чароўная…». Усё гэта яе сын пакаваў у вялікія цэлафанавыя мяхі і паліў за нашым домам на пустцы. Чалавек столькі смецця пасля сябе пакідае…

Калі б я была ўлюбёная ў сваю дачку… Ці ў свайго сына… Я ім чужая… Я ім гэткая не патрэбна… А муж пакінуў… Ён пайшоў да другой жанчыны… А я яго кахаю… Дагэтуль… Я — адналюб… (Раптам усміхнулася.)

Паставіла букет кветак, каб, калі зойдуць у мой пакой, не так злякаліся смерці… (Паўза.)

Я ведаю, як трэба жыць у зоне… Я ведаю, як можна выжыць у зоне… Я выжывала там шмат разоў…

У мяне псіхалогія зэка… Мае дзеці са мною паводзяць сябе гэтак, быццам я — хворая, хворая на нейкую невылечную хваробу. Гэта не перадаць… Гэта не растлумачыць… Быў мой дзень нараджэння… Я штосьці прыгадала пра лагер… Мы радавацца не ўмеем, нават калі нам добра, штосьці гняце душу. Я прыгадала, як мы любілі свята Першамая. У руцэ — чырвоны сцяжок… Нам выдавалі новыя паліто і новыя сукенкі… Усе аднолькавыя… Як нас віншаваў генерал… Мы паўзлі, караскаліся на высокі падваконнік…

— Навошта ты нам гэта расказваеш? Прызнаешся навошта? Сорамна ж! — абарваў мяне сын.

(Маўчыць, а пасля працягвае, раптам заікаючыся, бязладна.)

— Яны ін-ншыя… Яны не б-былі там, у зоне… Яны п-прыго-жыя… На вуліцы я люблю г-глядзець на ма-аладых, а дома я… іх… я… іх б-баюся… (Запыняецца.) У дзяцінстве… У дзетдоме заікалася… Пасля мінулася… Вылечылася… Часам ц-цяпер вяртаецца… Хутка про… пройдзе… Пап-п-п'ём гарбаты… Чайку… Зараз завару… Прынясу… (Ідзе на кухню.)

(Праз паўгадзіны мы заканчваем нашу гаворку.)

Ён мне сказаў, крыкнуў:

— Навошта ты гэта расказваеш? Прызнаешся навошта? Сорамна ж! На вас, як на жабах, паставілі бесчалавечны дослед. Уніжальны. Разумееш, уніжальны! А вы ганарыцеся, што вытрывалі! Засталіся жывыя?! Лепш бы памерці! А цяпер чакаеце спачування. Удзячнасці. За што? Як там старажытныя гаварылі? Чалавек — гэта надзелены здольнасцю думаць трыснёг… Удабрэнне, гной, а не думаючы трыснёг. Пясок… Будаўнічы матэрыял для камунізму… Мяне нарадзілі ў рабстве і вучылі жыць у рабстве… У зоне… Вакол шумела свята жыцця, а вы ў ім не ўдзельнічалі. Тваё пакаленне… Вас трымалі ці то ў клетцы, ці то ў кантэйнеры. А ты хочаш, каб я гэта памятаў?! Ты ніколі не будзеш вольным чалавекам. Я чую, як і ўва мне цячэ твая рабская кроў… Я зрабіў бы сабе пераліванне крыві!!! Клеткі ўсе памяняў бы! Нават калі б у мяне была магчымасць адсюль паехаць, я ўсё роўна такога б сябе павёз з сабой… З тваім саставам крыві… З тваімі клеткамі… Ненавіджу!

…Я пусціла газ у кватэру… Уключыла радыё…

Я была вольная… Я ніколі не думала, што здолею гэта зрабіць…

Вы думаеце, я не хачу жыць? Я вельмі хачу жыць! Я жыццём не налюбавалася…