Зачараваныя смерцю

Гісторыя, расказаная маладым чалавекам, які зразумеў, што жыццё больш Феліні, чым Бергман. Алянсандр Ласковіч — салдат, 21 год

— Выбіраў не я, выбіраў нехта іншы: альбо памру, альбо не буду ведаць, што жыву. Дагэтуль у гэтым не ўпэўнены… Я не быў у Амерыцы, але мне часта здаецца: я там жыў… Гляджу на чужыя карцінкі, як на штосьці знаёмае… Я не ведаю, хто зараз сядзіць з вамі за сталом, размаўляе. Можа, гэта я? А можа, і не? Часам я ўсё пра сябе забываю… Пасля раптам наткнешся: быццам бы гэта я? Мне ніколі не падабалася быць хлопчыкам… Усё выбралі без мяне: імя, месца, час… Нос, форму вушэй, колер валасоў… Мама марыла пра дзяўчынку, тата, як заўсёды, хацеў аборт. Там, яшчэ ва ўлонні маці, я адчуваў, гэта ўсмакталася ў маю падкорку, што я нікому не патрэбны, магу не паказвацца, не паяўляцца…

Першы раз я хацеў павесіцца ў сем гадоў. З-за кітайскага тазіка… Мама зварыла варэнне ў кітайскім тазіку і паставіла на табурэтку, а мы з братам лавілі нашу кошку Муську. Муська ценем праляцела пад тазікам, а мы не… Мама маладая, тата на вайсковых вучэннях… На падлозе лужына варэння… Мама праклінае лёс афіцэрскай жонкі, якой трэба жыць за блізкім светам, на Сахаліне, дзе ўзімку снегу навальвае да дванаццаці метраў, а ўлетку — лопух аднаго росту з ёй. Яна хапае бацькоўскі рамень і выганяе нас на вуліцу.

— Мама, на дварэ дождж, а ў паветцы мурашы кусаюцца…

— Пайшлі! Пайшлі! Прэч!!!

Увечары брат пабег да суседзяў, а я зусім сур'ёзна наважыўся павесіцца. Залез ў паветку, намацаў у карзіне вяроўку… Прыйдуць раніцаю, а я вішу… Вось, сукі, вам! І тут у дзверы ўплішчваецца Муська, яе зялёныя вочы ўспыхнулі ў цемнаце, як бенгальскія агні… Мяў-мяў… Любая Муська! Ты прыйшла мяне пашкадаваць… Я абняў яе, і так мы з ёй праседзелі да раніцы…

Што такое быў тата? Тата — нампаліт авіяпалка. Мы пераязджалі з аднаго вайсковага гарадка ў другі, усе яны пахлі гуталінам і танным адэкалонам «Шыпр». Так заўсёды пахла і ад майго таты. Мне — восем гадоў, брату — дзевяць, тата вяртаецца са службы. Рыпіць партупея, рыпяць хромавыя боты. У гэтую хвіліну нам з братам ператварыцца б у невідзімак, знікнуць з ягоных вачэй! Тата бярэ з этажэркі «Аповесць пра сапраўднага чалавека» Барыса Палявога, у нашым доме — гэта «Ойча наш».

— Што было далей? — пачынае ён з брата.

— Ну, самалёт упаў. А Аляксей Мярэсьеў папоўз… Паранены… З'еў вожыка… Зваліўся ў канаву…

— Якую яшчэ канаву?

— У варонку ад пяцітоннай бомбы, — падказваю я.

— Што? Гэта было ўчора, — уздрыгваем мы абодва ад камандзірскага татавага голасу. — Сёння, значыць, не чыталі?

Круцімся вакол стала, як тры Чапліны — адзін вялікі, двое малых: мы са спушчанымі штанамі, тата — з дзягай. Усё-такі ў нас кіношнае выхаванне, так? Не з кніг, а з фільмаў мы выраслі… Кнігі, якія прыносіў дадому тата, у мяне дагэтуль выклікаюць алергію. У мяне тэмпература падымаецца, калі я бачу ў каго-небудзь на паліцы «Аповесць пра сапраўднага чалавека». О! Тата марыў кінуць нас пад танк… Ён хацеў, каб я папрасіўся ў Афганістан… А калі б мне там адсеклі ногі, як Аляксею Мярэсьеву, вось тады ягонае жыццё не марнае. Ён быў бы шчаслівы! Ён мог бы мяне расстраляць, калі б надарылася вайна і я парушыў бы прысягу. Комплекс Тараса Бульбы… Тата належаў ідэі, ён — не чалавек. Але мяне аніяк не ўдавалася запраграмаваць на вайну… Альбо на шчанячую гатоўнасць заткнуць сабою дзірку ў плаціне, легчы пузам на міну… Я трушчыў божых каровак, на Сахаліне ўлетку божых каровак, як пяску. Трушчыў іх, як усе, пакуль аднойчы не спалохаўся: навошта гэта я столькі маленькіх чырвоных трупікаў нарабіў? Муська прывяла неданошаных кацянят… Я іх паіў, выходжваў. Паявілася мама: «Яны што — мёртвыя?» І яны памерлі пасля яе слоў. Тата дарыў мне вайсковыя фуражкі… Але я ніколі не хацеў быць хлопчыкам… Дзіцячы страх: хлопчыкі ўсе становяцца вайскоўцамі, і іх забіваюць… О! Як я хацеў малочнымі зубамі ўгрызціся ў татавы хромавыя боты, біцца і кусацца. За што ён мяне — па голай задніцы перад суседскім Віцькам?!

Я не народжаны для танца смерці… У мяне класічны ўхіл, мне б танцаваць у балеце. Але тата служыў вялікай ідэі, ён быў часткаю гэтай ідэі. Як быццам трэпанацыя чэрапа адбылася… Усе без штаноў, але са стрэльбай… Час змяніць жанр… Там, дзе ігралі аптымістычную трагедыю, цяпер разыгрываюць камедыю і баявік. Паўзе-паўзе, шышкі грызе… Адгадайце, хто гэта? — Аляксей Мярэсьеў… Усё, што засталося ад татавай ідэі, якая ў страшэннай крыві. Не людзі забівалі адзін аднаго, ідэя забівала. Ідэя-забойца… А тата? Ён бездапаможны чалавек, зусім не гатовы да старасці, бо ў старасці трэба проста жыць. А ён сябе без той вялікай ідэі не ўяўляе… Ну хай бы кактусы вырошчваў ці запалкавыя карабкі збіраў. Сядзіць ля тэлевізара: пасяджэнні парламента — левыя, правыя, мітынгі, дэманстрацыі… Тату патрэбен вораг, стоены, замаскіраваны, патрэбна барацьба, інакш жыццё страчвае сэнс, бязмэтнае. Безахвярнае! Такое жыццё тату невядомае і незразумелае. Вось мы глядзім з ім удвух тэлевізар: японскі робат абмацвае стары кар'ер і вымае з пяску іржавую міну, вязе ўзрываць. Тата ў неймаверным здзіўленні: «Гробіць тэхніку? У нас што, асабовага саставу не хапае?» У яго свае адносіны са смерцю. Яна для яго заўсёды чымсьці ўраўноўваецца: выратаваным самалётам, выхапленым з полымя калгасным трактарам, датэрміновым выкананнем задання партыі і ўрада. Асобна ад гэтага жыццё і смерць для яго не існуюць…

На Сахаліне мы жылі паблізу могілак. Амаль штодня я чуў пахавальную музыку: жоўтая труна — памёр нехта ў пасёлку, абабітая чырвоным кумачом — лётчык загінуў. Чырвоных трун было больш. Пасля кожнай чырвонай труны тата прыносіў дадому магнітафонную касету… Прыходзілі лётчыкі… На стале дыміліся пажваканыя папяросныя «бычкі», блішчэлі запацелыя шклянкі з гарэлкай… Круцілася касета:

— Я — борт такі вось… Рухавік стаў…

— Ідзіце на другім.

— І гэты няспраўны…

— Паспрабуйце запусціць левы рухавік.

— Не запускаецца…

— Правы…

— Маўчыць…

— Катапультуйцеся!

— Ліхтар кабінны не скідваецца!.. Тваю маць!!! Э-э-э… Ы-ы-ы…

Я доўга ўяўляў смерць як падзенне… З неймавернай вышыні… Без слоў… Э-э-э… Ы-ы-ы… На мове ветру… Стыхіі… Матэрыі…

Хтосьці з маладых лётчыкаў аднаго разу спытаў у мяне:

— Што ты, малы, ведаеш пра смерць?

Я здзівіўся. Мне здавалася, што я гэта ведаў заўсёды. Прыцягненне. Страх і цікаўнасць. Хавалі хлопчыка з нашага класа — накапаў у пяску старых акопаў патронаў і кінуў у вогнішча… Замест вачэй — два пятачкі… Я гэта ведаў заўсёды, я нарадзіўся ўжо з гэтым веданнем. Можа, я ўжо калісьці паміраў… Ці мама, калі я яшчэ месціўся ў ёй, сядзела ля акна і глядзела, як везлі на могілкі: чырвоная труна, жоўтая труна… Я загіпнатызаваны праблемай смерці, на працягу дня я думаю аб ёй дзесяткі разоў. Напэўна, таму, што я ў дзяцінстве жыў ля могілак. Смерць пахла папяроснымі «бычкамі», недаедзенымі шпротамі і гарэлкай. Гэта не абавязкова бяззубая старая з касой, а можа, гэта прыгожая дзяўчына? І я яе ўбачу…

…Васемнаццаць гадоў. Усяго хочацца: жанчын, віна, падарожнічаць… Загадак, тайнаў… Я прыдумляў сабе рознае жыццё, уяўляў. І ў гэты момант цябе падлоўліваюць… Мне і сёння хочацца растварыцца, знікнуць, каб нічога пра мяне не ведалі, не пакінуць аніякіх слядоў. Пайсці лесніком, бяспашпартным бомжам… Пастаянна навальваецца адзін і той жа сон: мяне зноў забіраюць у армію… Пераблыталі дакументы, і зноў трэба ісці служыць. Крычу, адбіваюся:

— Я ўжо служыў, быдлякі! Пусціце мяне!!!

Вар'яцею! Жудасны сон… А майму сябруку, ён ваяваў у Афганістане, сніцца, што аўтамат не страляе…

Я не хацеў быць хлопчыкам… Я не хацеў быць вайскоўцам… Тата сказаў:

— Ты павінен стаць мужчынам. А то дзяўчаткі падумаюць, што імпатэнт.

У арміі мяне будуць забіваць… Гэта я ведаў… Ці мяне заб'юць, ці я заб'ю. Брат вярнуўся пасля службы зламаным чалавекам. Кожны ранак яго білі нагой у твар… Ён ляжаў на ніжніх нарах, стараслужбовец — наверсе… Калі цябе цэлы год пяткай у морду! Паспрабуй застацца тым, кім ты быў. Ёсць тып людзей, якія не могуць быць мясам, а ёсць іншы тып, гатовы быць толькі мясам. Чалавечыя аладкі… Я вучыўся біць… У твар, між ног… Як хрыбет пераламаць… Хатха-ёга, каратэ…

Раскажу анекдот… Памяняем жанр…

Гуляе па лесе дракон. Напаткаў мядзведзя.

— Мядзведзь, — кажа дракон, — у мяне ў восем гадзін — вячэра. Прыходзь — я цябе з'ем.

Брыдзе далей. Бяжыць ліса.

— Ліса, — кажа дракон, — у мяне ў сем раніцы — сняданне. Прыходзь — я цябе з'ем.

Брыдзе далей. Скача заяц.

— Стой, заяц, — кажа дракон, — у мяне ў дзве гадзіны абед. Прыходзь — я цябе з'ем.

— У мяне пытанне, — падняў заяц лапу.

— Давай.

— Можна не прыходзіць?

— Можна. Я цябе выкрэсліваю са спісу.

…Нас вядуць па пероне… Дзяўчаткі махаюць… Мамы плачуць… У памяці застаюцца толькі галасы:

— Сорак таблетак… Спроба суіцыду… Белы білет. У армію не бяруць… Трэба быць дурнем, каб застацца разумным… Бі мяне! Бі! Ну і хай я — ..ўно, мне напляваць. Затое я — дома, гуляю з дзяўчаткамі, а ты — з вінтоўкай пайшоў гуляць у вайну…

Чалавека можна запраграмаваць. Ён гэтага сам хоча. Аць-два! Аць-два! У нагу!! Што такое злодзей у законе? Чалавек, у якога няма рамана са смерцю, ён вырашыў свае адносіны са смерцю. Зачапі — відэлец у горла ўтыркне! Жыццё пражыта, спалена ўшчэнт. Такі скокне, укусіць. А сотня маладых мужчын разам? Звяры! У турме і арміі жывуць па адных законах. Бязмежжа. Запаведзь першая: ніколі не памагай слабаму, слабака лупі ботам па галаве. Уначы: хто хрукае, хто квакае, хто маму кліча, хто паветра псуе… Але слабага лупі ботамі па галаве!

Чэхаў пісаў, што трэба кожны дзень выціскаць з сябе па кроплі раба. Але часам чалавеку хочацца быць рабом, яму гэта падабаецца.

Пад'ём. Каманда:

— Легчы! Устаць!

Усе падняліся, адзін ляжыць.

— Легчы! Устаць!

Ляжыць.

Сяржант стаў жоўтым, пасля фіялетавым:

— Ты што?

— Мітусня мітусні…

— Ты што?

— Мітусня…

Сяржант — да камандзіра роты, той — да гэбэшніка. Паднялі справу: баптыст. Як у армію трапіў? Яго адасобілі ад усіх, пасля некуды звезлі. Ён фантастычна небяспечны! Не хоча гуляць у вайну…

Пакончыць з сабой я хацеў разоў пяць… На пяты… рашыўся… Спачатку думаў павесіцца… Нармальна. Усе ля гэтага калісьці праходзілі…

Камандзір прасіў:

— Толькі не страляйцеся. Людзей спісаць лягчэй, чым патроны.

У чалавеку ёсць вайна, вайна ўзбуджае. Мне б сказалі — будаваць гэты дом, у якім жыву, — доўга. Сумна. А разбурыць — за два дні. Якая радасць! Біць, руйнаваць! Нам гэта падабаецца. Сістэмы звароту няма… Я баюся замкнёных аб'ёмаў… Ненавіджу сацыяльнае жыццё… Устаць-легчы! Легчы-ўстаць! Пачысцілі нас, памылі. Вынеслі чырвоны сцяг: «І калі я парушу гэтую маю ўрачыстую прысягу, дык хай мяне спасцігне суровая кара…» Уначы ў сне я ўцякаў ад бацькі, ён цэліўся ў мяне, цэліўся…

Першы ліст ад дзяўчыны… Рукі задрыжалі… Але жыццё больш Феліні, чым Бергман. Лісты захоўваць нельга.

Праверка тумбачак:

— Бабы вашы, будуць нашы. А вам яшчэ служыць, як медным чайнікам. Нясі сваю макулатуру ва ўнітаз…

Належыць набор: брытва, аўтаручка, блакнот… Сядзіш на «вочку» і чытаеш апошні раз ліст: «Люблю… Цалую…»

Палярная ноч. Бясконцая. Стаім удвух у каравуле. У руках — зброя. З'явілася думка, што гэта зусім проста: секунда-дзве, і ты — вольны… Я магу назваць не прычыну, а зачэпку. Калі шукаць прычыну, дык трэба пачынаць адтуль, калі мама хацела дзяўчынку, а тата хацеў аборт. Дзесьці ў падсвядомасці ў мяне гэта закадавана… І татавы заклінанні: «Герой! Герой!» Герояў я ўяўляў без рук, без ног. З крывавымі зоркамі на спіне… Я ніколі не хацеў быць героем. Я ненавіджу герояў! Я імі пагарджаю! Міражы! Міфы! Ілюзія! Падмена! У маленстве мы гулялі ў самураяў. Самурай павінен быў прыгожа памерці: не меў права ўпасці тварам долу, закрычаць. Я заўсёды крычаў… Мяне не любілі браць у гэтую гульню…

А зачэпка? Зачэпка магла быць глупствам… Сяржант сказаў, што ты — мех з..ўном ці кілбасы ў абед не дасталося. Гарбата без цукру… Саштурхнуць магла дробязь…

Але жыццё больш Феліні, чым Бергман.

Стаім у каравуле. Шэпт (хлопец вясковы, з Украіны):

— Ты ведаеш, што такое аргазм? Спрабаваў?

Гэта мы — з ракетамі і ядзернымі галоўкамі, якія могуць забіць тысячы людзей? І я, што хоча сябе забіць?..

…Смерць падобная на каханне. У апошняе імгненне — страшныя і непрыгожыя сутаргі. Мы не здатныя вярнуцца са смерці, але з кахання мы вяртаемся. І можам успамінаць, як было… Вы танулі калі-небудзь, вас зацягваў вір? Я тануў… Чым больш супраціўляешся, тым меней сілы. Змірыся — і дайдзі да дна. Там ужо твой выбар: ці ты хочаш памерці, ці ты хочаш жыць. Хочаш жыць — прабівай неба вады, вяртайся. Але спачатку дайдзі да дна…

Я дайшоў і зразумеў: хачу жыць! Проста жыць! Я нікога не забіў, адзіны чалавек, у якога я страляў, я — сам… Толькі параніў…

Але жыццё больш Феліні, чым Бергман…

Там? Там ніякага святла ў канцы тунеля… І анёлаў я не бачыў… Сядзеў бацька ля чырвонай труны… Труна пустая…

Сон… Жыццё… Гэта жыццё? Ці тое? Як у Меражкоўскага: «Жывём адно мы ценем ценю».