Зачараваныя смерцю

Гісторыя пра тое, што ў смерці ёсць штосьці жаночае. Святлана Бутрамеева — інжынер, 36 гадоў

— У мяне цяпер свет быццам рассунуўся… Спачатку, калі ўсё прычыняла боль, любы рух: глытнуць паветра, пакратаць рукой, расплюшчыць вочы, увесь свет — гэта было маё цела. Пасля свет пашырэў да палаты, я ўбачыла белую столь, нянечку… Я блукала позіркам па рэчах і пазнавала іх: тумбачка, пігулка, градуснік… Потым, калі я пачала спрабаваць хадзіць, свет пашырэў да акна, да вуліцы, і там я пазнавала ўсё нанава: дрэва, трамвай, дзеці… Я вельмі доўга вярталася… Вельмі доўга я магла думаць толькі аб тым, што бачыла: аб прадметах, якія акружалі мяне, нават аб людзях, якія былі побач, я думала, як аб прадметах: сіні… шэры… высокі… Калі да мяне вярнулася здольнасць думаць не толькі аб тым, што бачу, але і аб тым, што памятаю, пачаліся згадкі. Дагэтуль я была ў беспаветранай прасторы, па-за часам, я нічога ў сябе не пускала — ні мінулае, ні будучае. Я ўспомніла тое, што са мною адбылося… Гэта як прыпадак… Як маланка… Я ўспомніла, што ў мяне ёсць муж і сын… І што я іх люблю… Але тут жа думка: лепш бы іх ніколі ў мяне не было… Ні вяселля, ні маёй цяжарнасці… Я чакала, я хацела дзяўчынку. Я любіла лялькі, у мяне засталося шмат лялек. Думка, што я іх люблю, але без іх мне лепей. Што я хацела б выправіцца ў кругасветнае падарожжа, але адна… Што я люблю жыццё, але не тое, якім жыву…

Побач са мною памірала дзяўчына, яна памірала ўжо некалькі дзён. Яна ляжала ўся ў гэтых трубках, нават крычаць не магла: у роце — трубка. Яна, як і я, выпіла воцатнай эсенцыі… Чамусьці ж не змаглі ўратаваць… Я глядзела на гэтыя трубкі і ўбачыла, уявіла ў падрабязнасцях: вось гэта я ляжу, я памерла, але я не всдаю, што я памерла, што мяне больш няма. Я схадзіла туды… Я вярнулася… Але пабыла там наўме, уявіла сабе… Я хацела перасяліцца… У думках я ўжо жыла там… Я ўявіла сабе, што той свет дасканалейшы… Я ўжо не тая, якой была перад гэтым, я ніколі не буду ранейшай. Як гэта сказаць? Я ўжо не зусім зямная, я ўжо дзесьці пабыла…

Але ні мужу, ні сыну я не магу гэтага распавесці. Я магу гэта распавесці толькі незнаёмым людзям… Калі вы памяняеце маё прозвішча, я вам прызнаюся… Які дзіўны сон бачыла я тут, у бальніцы. Быццам я ў бальніцы і адначасова — дома. Я лячу над усім… Бачу мужа, ён ляжыць на канапе і чытае газеты, як быццам гэта мой муж. А я — гэта я, і ў адначассе я — гэта зусім не я… Я накідваюся на свайго мужа, зрываю з яго адзенне, я бессаромна распранаю яго і гвалтую, але ў той жа час я разумею, што гэтага не можа быць. Але ўсё гэта я раблю з такой пажадлівасцю, якой ніколі не зведвала… Нават у блізкасці з ім… (Разгублена і спалохана замаўкае.) Як вы мяркуеце, у мяне нармальна з псіхікай? Я баюся размаўляць з лекарам, ён не верыць фантазіям. А ведаеце, як я выйшла замуж? Я выйшла замуж у дваццаць гадоў. Ён мяне пацалаваў, і я вырашыла, калі ён мяне пацалаваў, я дазволіла сябе пацалаваць, значыцца, я павінна выйсці за яго замуж. (Смяецца.) Я была яшчэ дзеўчынёхай, акрамя дзяцінства, у мяне ніякага іншага вопыту жыцця не было. (Доўга маўчыць.) Мне нельга больш быць тут… Бачыць гэта… Мне трэба памяняць месца… Але і дадому я не хачу… Муж учора прыходзіў: «Дык нам самім мыць брудную бялізну ці пачакаць цябе?» — «Шкарпэткі памыйце, а астатняе пакіньце», — сказала я. Як у п'есе (некалі ў інстытуце захаплялася тэатрам): адно — тое, што я думаю, другое — тое, што я кажу, трэцяе — тое, што адбываецца. Ім патрэбна служанка… У іх кучы бруднай бялізны і нямытага посуду, яны жуюць і перахопліваюць штосьці сухама. Я іх люблю… Я павінна вярнуцца…

Паміраць прыкра. Трапляеш ва ўладу людзей не толькі блізкіх, але і чужых. Яны мыюць, апранаюць, адпяваюць… Калі б бясследна знікнуць, а то застаецца цела, з якім працягваюць валаводзіцца. Гэта са мною здарылася… Як маланка… Як прыпадак…

…Мае бацькі — рабочыя на фарфоравым заводзе. Я ў іх адна. Яны мяне любілі, песцілі. Калі я выходзіла замуж, яны далі мне ўсё: мэблю, посуд, дыван, пасцельную бялізну, падушкі. Усё жыццё яны гэта збіралі, назапашвалі, я не памятаю, каб яны куды-небудзь ездзілі на курорт ці адпачыць, яны ўвесь час працавалі і гаварылі, што жывуць дзеля мяне. Я сапраўды не магу прыгадаць, каб яны зрабілі нешта для сябе, акрамя неабходнага. Вядома, тады жыццё было прасцейшае, бо ўсе жылі аднолькава, хай хтосьці трошкі бяднейшы, хтосьці трошкі багацейшы, але, увогуле, усе былі роўныя. І ў тым жыцці я ведала, як жыць: я павінна была добра вучыцца, каб паступіць у інстытут, пасля інстытута выйсці замуж. Мне здаецца, што я пражыла б сваё жыццё гэтак, як пражылі яго мае бацькі. Але ўсё знячэўку перамянілася… Нас кінулі ў капіталізм… І справа нават не ў ідэалогіі… Зламалі схему, па якой я ўмела жыць. Мы ўсе былі робаты, нас запраграмавалі… І ў той жа час, напрыклад, я была ідэалістка. Я была ідэалістка ў тым сэнсе, што не ведала свайго месца ў жыцці, як цяпер кажуць, сваёй цаны. Жыццё не вымагала ад мяне такіх высілкаў, якія патрэбны зараз; я магла марыць. Вы азірніцеся вакол: колькі ў нас ідэалістаў, нерэальных людзей! Я любіла прачнуцца раніцай, ляжаць з расплюшчанымі вачамі і марыць аб чымсьці радасным, далёкім, я нават не абмалюю дэталі, але пачуцці свае памятаю… Мне было лёгка жыць… Мне ўсё было ясна… Вось назбіраем грошай і купім машыну… Пабудуем дачу… Вырасце сын…

Свабода? Што гэта такое? Не ведаю. «Мама, — пытаецца сын, — ты ведаеш, што такое раскоша?» Не ведаю. Зламалі схему… Раней была адна знакавая сістэма, цяпер зусім іншая… Я нечакана апынулася за бортам… Я працавала ў вялікім праектным інстытуце — паўтары тысячы чалавек, яго яшчэ называлі «жаночым інстытутам», бо інжынер у нас даўно жаночая прафесія. Мы праектавалі конезаводы, жывёлагадоўчыя фермы… І вось нас кінулі ў капіталізм… Першая чутка: рыхтуюць спісы на скарачэнне… У абед купілі з дзяўчаткамі торт, п'ем гарбату і гадаем, вылічваем: каго? Ужо вядома, што мужчын не скарачаюць, у нас іх і без таго мала, скарачаюць адных жанчын. Другая чутка: мацярок-адзіночак, разведзеных і тых, каму засталося некалькі гадоў да пенсіі, таксама не чапаюць. Усе пачынаем збіраць даведкі, сёй-той нават разводзіцца. Палім і плачам у туалеце. Нарэшце, вывесілі загад: я знаходжу сваё прозвішча… Куды бегчы? На кухню, у пасцель? Кожны абраў сваё. Я — не змагарка, мяне вучылі жыць па схеме, а не змагацца за сваё месца пад сонцам. Мне абяцалі, што месца пад сонцам хопіць усім. А цяпер мне гавораць, што трэба жыць па законах Дарвіна, тады ў нас будзе дастатак. Дастатак для моцных… А я — са слабых… Пайшла на біржу працы… А там тысячы такіх жанчын, як я, пасля інстытута, пераважна інтэлігентныя жанчыны: інжынеры, архітэктары, настаўнікі… А патрабуюцца тынкоўшчыкі, маляры, муляры, кранаўшчыкі, рознарабочыя… Пачала чытаць аб'явы ў газетах, на слупах, на сценах дамоў. Патрабуюцца… Патрабуюцца… Патрабуюцца… Зноў: тынкоўшчыкі, муляры… І маладыя жанчыны для работы ў камерцыйных крамах, офісах. Некалькі разоў схадзіла па гэтых адрасах: хто за плечы бярэ, хто за калена… «Вы жанчына без комплексаў? Нам патрэбны жанчыны без комплексаў…» — «Я інжынер». — «Інжынеры нам не патрэбны».

І тады я сабе сказала: у цябе ёсць дом, у цябе ёсць сын, у цябе ёсць муж. Ім падабаецца, калі мама прыгожая. Я буду рабіць прыгожыя прычоскі. Яны любяць, калі ў доме пахне дамашнім печывам. Я буду гатаваць ім смачныя абеды. Муж заўсёды хацеў, каб я не рабіла, сядзела дома. На кухні. А тут яшчэ ў яго добра пайшла работа: ён — архітэктар, у іх шмат заказаў. Ягоных грошай нам хапае… На тое звычайнае жыццё, да якога мы прывыклі, а пра раскошу, пра лішкі я ўяўлення не маю. Калі я гэтак вырашыла, мне падалося, што на нейкае імгненне я набыла разняволенасць і зноў дайшла да разумення таго, як мне трэба жыць. Я нават сябе ўгаварыла, што я — хатні чалавек, а не грамадскі. Але першыя дні па звычцы заводзіла будзільнік, падхоплівалася а шостай гадзіне раніцы. У акно зірну: усе кудысьці бягуць, спяшаюцца, а я — дома, не разам з усімі, не ў гэтым натоўпе. Неўразуменне: чаму? Я прывыкла належаць натоўпу, даўно заведзенаму кімсьці парадку, рытму. Гэта так проста і зручна. Мне не было калі задумвацца: якая я, што люблю, што са мною робіцца, што з усімі робіцца? Раніцай нават забывалася на свае сны, яны выслізгвалі, мне не было калі дакопвацца да чагосьці таемнага ў сабе. Таемнага не было. Душэўнае жыццё, напэўна, замянялася працаю, і нават не самой працаю, а часам, праведзеным у інстытуце. Таму мне больш за ўсё не хапала дзяўчатак з майго аддзела, іменна дзяўчатак, нашых гаворак. Наш аддзел — гэта аддзел размнажальнай тэхнікі, сюды прыносілі гатовыя чарцяжы, мы іх размнажалі і аддавалі заказчыкам. Сядзіш і складваеш паперкі, я любіла, каб акуратна, стосікам. Работа была на другім плане, а на першым — нашы ўзаемаадносіны, і не ўзаемаадносіны нават, а задушэўныя размовы, балбатня. Разы тры на дзень мы пілі гарбату, ну, і кожная распавядала пра сваё. Прыманьвалі, выдумлялі. Адзначалі ўсе дні нараджэння і святы. Складваліся па дваццацьпятцы на хрэсьбіны, на радзіны, на вяселле. А пасля работы бяжыш дадому, па дарозе трэба заскочыць у крамы: у адной — пастаяць у чарзе купіць мяса, у другой — яйкі даюць. Там геркулес выкінулі. Два аўтобусы прапусціш, бітком набітыя, у трэці ўрэшце ўціснешся. Дадому прыходзіш стомленая, змучаная. Не хочацца думаць ні аб чым, адкідваеш ад сябе ўсе думкі, і ў цябе поўнае права на тое, каб адключыцца. Ты ўся выдаткавалася, ты адчуваеш сябе пакутніцай, ахвярай. Мне здаецца, калі б зараз усё ў нас было ў крамах, не стаялі б людзі ў гэтых чэргах удзень і ўначы па малако і мяса, хапала грошай — самазабойстваў было б яшчэ больш. Паявіліся б пытанні, яны ўсплылі б тут жа: чаму мы гэтак жывём, хто мы? На іх трэба было б адказваць. А цяпер ратуе тое, што трэба змагацца за выжыванне. Усё трэба здабыць, выбіць, назапасіць, пачакаць, патрабаваць… А я выпала з гэтай павозкі…

Цяпер я варыла абеды, вязала швэдары, мыла падлогу, чысціла вокны. І адным днём дайшло да мяне, што яны мяне не заўважаюць. Муж прыходзіў з работы, завальваўся на канапу і чытаў газеты. Сын вяртаўся са школы, абедаў і зачыняўся ў сваім пакоі. Уключаў музыку. Са мною ніхто не размаўляў. Падай… Прынясі… Дзе чыстая сарочка? Дзе чыстыя шкарпэткі? Што ў нас на абед?.. Я дома жыла, а яны вярталіся сюды пераначаваць, перакусіць, перамяніць сарочку, перамяніць чаравікі, каб іх абмылі, пачысцілі. Калі сын быў у школе, я заходзіла і сядзела ў ягоным пакоі. З той прычыны, што ён са мною кантактаваўся мала, не раскрываў душу, я хацела наблізіцца да яго праз ягоныя рэчы. Там было ўсё новае, з незнаёмымі наклейкамі, пачынаючы з зубной шчоткі. Чужыя песні, майкі, цыгарэты, значкі, шкарпэткі… Нібыта побач са мною жыў нейкі замежнік…

— Сынуля, — пыталася я, — ёсць у цябе мара? Табе ж ужо шаснаццаць гадоў. Ты, вядома, паступіш у інстытут?

— Дзеля чаго? Я стану бізнесменам. У мяне будзе шмат грошай.

— А навошта табе шмат грошай?

— Я хачу жыць, хачу весяліцца. Грошы — гэта воля. Гэта асабістая свабода. Ты, мама, ведаеш, што гэта такое?

Не ведаю. Для мяне грошы заўсёды былі матэрыяльныя, гэта — машына, дача, нарэшце, футра ці магчымасць купіць свежае мяса, садавіну на рынку. Аб тым, што грошы — гэта яшчэ і свабода, я не думала. Я аб гэтым не задумвалася, я наогул ніколі не думала аб свабодзе. Мне хацелася, каб у мяне было ўсё: дом, харч, адзенне, — усё тое, што сын цяпер называе «камфортам раба». Жыццё для яго — свята, ён адчувае яго хуткацечнасць, а мне яно выдавала куды больш надзейным. Ён не хоча чакаць, ён хоча ўсё адразу. Зараз! Яго пакаленне ўжо не пераканаеш, не завабіш быць угнаеннем для будучыні… Я падслухала, пра што яны гавораць, ягоныя сябры. Кожны марыць мець сваю справу, кіёск, краму… Ад адной толькі дзяўчынкі я пачула: «У мяне будзе атэлье. Я стану шыць для бедных». Хтосьці тут жа яе збянтэжыў: «Ты разарышся». І дзяўчынка замоўкла. Усе яны хочуць свята…

Але ж расце побач суседскі хлопчык: запоем чытае кнігі, майструе караблі і хоча стаць мараплаўцам. Вось гэта мой хлопчык, я яго разумею…

Ды раптам мой сын падыдзе да мяне, абдыме, пацалуе:

— Мама, я, можа, заўтра нават падлогу для цябе памыю.

Такога ніколі не бывае, але ўсё роўна прыемна. Я гэта памятаю.

Муж ляжыць на канапе і чытае газеты. Ён прынёс у хату грошы… Астатняе павінна рабіць жанчына, асабліва калі яна дома. У нядзелю ён любіць пайсці ў парк і пакатацца на арэлях. Раней мы каталіся і цалаваліся, цяпер толькі катаемся.

Я ўцякала ад іх да сябровак. Яшчэ нядаўна… Зусім нядаўна… Мы ўсе былі аднолькавыя, жылі адным жыццём… А цяпер? Адна здзіўлялася: «Грошы прыносіць? Што табе яшчэ трэба? Галоўнае — «бабкі». А ты яшчэ нейкіх адносін хочаш. Мая мара — выйсці замуж за іншаземца ці багатага кааператара». У другой муж запіў. Ёй не да мяне. У хаце пастаянна няма грошай, сына галоднага ў школу выпраўляе, сама зімой ходзіць у старой асенняй куртцы і лёгкіх чаравіках у мароз. У трэцяй муж стаў мільянерам. Штосьці купляе, штосьці прадае. А яна робіць качагарам, ну, вядома, яна вугаль шуфлем у топку не кідае — кнопкі націскае, але ўсе роўна ім за шкоднасць там малако даюць. У мужа — мільёны, а жонка качагарыць, як кажуць, укалвае. Ёй увесь час здаецца, што скончацца іх мільёны тым, што яго пасадзяць. Каму ў нас гэта падабаецца, што ў некага ёсць мільёны, а ў яго няма?! Ці спаляць, ці пасадзяць. А ў яе двое дзяцей. Скончыліся мае паходы тым, што я зразумела: мая душа — мая тэрыторыя, я павінна яе абараняць, нікога сюды не пускаць. Разламаюць, развалакуць, ці то з цікавасці, ці то са спачування. Трэба вучыцца жыць адной. А як? Я аказалася няздольнай да самоты. Увесь час трэба выбіраць. Самой. Я спакутавалася. Хацела пашыць халат, хадзіць дома ў прыгожым халаце. Каб мае ахнулі! Фасон ніяк не падбяру. Прывыкла: спадніца, кофта, джынсы. Як і раней, насмажу катлет на ўвесь тыдзень. А далей што? Я не люблю кухні, не люблю ўбірацца, малявацца… Выйшла, што дома я таксама — не «прафесіянал»… І тут мой лёс — здымаць копіі і размнажаць: сукенка, як ува ўсіх, катлета, як ува ўсіх… Са мною не было свята…

Можа, сабачаня завесці? Адкуль людзі ўзялі, што яны лепшыя за звяроў і птушак?

…Мне разлюбілася ўсё ў сабе: мае валасы, мая паходка… Са мною штосьці стала адбывацца… Не толькі ў душы, але і ў самім арганізме… Гэта як прыпадак… Як маланка… Чую, што адчыняюцца дзверы, я на павароце ключа ўжо ўгадваю: муж ці сын. Муж! На стале бутэлька з воцатнай эсенцыяй… Я паспела выпіць толькі палову… Хуценька глытаю тое, што засталося… Выкідваю ў смеццеправод бутэльку… Каб аніякіх слядоў… Каб ён не ўгаварыў мяне не паміраць… Калі я яго не бачу, калі ён мне нічога не гаворыць, я ведаю, што ягоныя словы… Гэта не каханне… Яму проста зручна, каб я была… Як гэта? Камфорт раба… Я не хачу быць рабом… Рабыняй… Я так і не зразумела, хто я… Мне лепш перасяліцца… І пачаць усё спачатку. Але перад тым, як выпіць воцат… Гэта проста смешна… Няўжо я не разумела, што знікаю назаўсёды? Перэд гэтым я паглядзела чарговую, сто трыццаць першую серыю фільма «Багатыя таксама плачуць». Гэты мексіканскі кінасерыял, які зараз уся краіна глядзіць. Пра каханне… Як гэта я памру, калі праз паўгадзіны кіно? Я хацела сапраўды памерці… Я марыла памерці… Але мне ўсё роўна было цікава: яны пажэняцца ці не? Ці бывае хто-небудзь шчаслівым? Як быць шчаслівай?

Ад сына мы ўтаілі… Цяпер я вагаюся: прызнацца ці не прызнацца? Неяк мне ён сказаў, што ў смерці ёсць штосьці жаночае… Што ён хацеў сказаць?